نجات آذربایجان
| مذاکرات مجلس شورای ملی درباره اشغال آذربایجان به وسیله ارتش شوروی و جمهوری دموکراتیک آذربایجان | درگاه محمدرضا شاه پهلوی آریامهر | اشغال ایران به وسیله ارتش بریتانیا و شوروی |
 |
بیانات شاهنشاه آریامهر محمدرضا شاه پهلوی ۱۹ دی ۱۳۴۱
|
| آیا مشکلی با شنیدن این پرونده دارید؟ راهنمای رسانه را ببینید. | |
نجات آذربایجان - ۲۱ آذر ماه ۱۳۲۵ روز نجات آذربایجان روزی بود که یکان‌های ارتش شاهنشاهی به فرماندهی اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران در میان شور و هیجان و فریادهای شادی مردم وارد تبریز و رضاییه شد و استان‌های شمالی ایران را از چنگ استالین و مزدورانش بیرون آورد. ۲۱ آذر ۱۳۲۵ روز جشن ملی اعلام شد و از سال ۱۳۲۵ همه ساله در آن روز به یاد نجات آذربایجان و اعاده حق حاکمیت ایران بر آن خطه جشن گرفته شد. نه تنها ایرانیان باید پیوسته به یاد این روز باشند بلکه تمام ملل آزاد جهان نیز بایستی این واقعه تاریخی را به خاطر سپرده و فراموش ننمایند.[۱]
۲۱ آذر ماه ۱۳۲۵ شاهنشاه که خود فرماندهی نیروهای فرستاده شده به آذربایجان را برعهده گرفته بودند با هواپیما بر فراز قرارگاه‌های شورشیان و خائنین پرواز کردند تا از میزان نیروی آنان آگاه شوند. مردم که از پرواز هواپیمای شاهنشاه برفراز آذربایجان آگاهی یافته بودند بپاخاستند و بر فرقه‌سازان حکومت خودمختار پیشه وری تاختند و بسیاری از کمونیست‌ها را نابود کردند. با پیشروی ارتش ایران به تبریز، مردم و ارتش، اعضای فرقه دموکرات را از اداره‌های دولتی بیرون آوردند و آنها را بازداشت کردند. نیروهای زیر فرماندهی سرهنگ بایندر پس از پیروزی در تکاب وارد شاهین‌دژ شدند. صد نفر از سران فرقه دموکرات همراه با پیشه‌وری با شتاب وارد جلفا شدند و با مقدار زیادی اموال غارت شده به شوروی گریختند. ستون دوم ارتش وارد شهر میاندوآب شد و قاضی محمد و حاج بابا و بسیاری از جدایی خواهان در کردستان تسلیم شدند. ستون سوم فرستاده شده به رشت پس از زد و خورد با فداییان فرقه دموکرات آنها را شکست داده و آستارا را زیر کنترل خود درآوردند. سپس مهاباد مهار ارتش ایران شد و سربازان به سوی مرند و ماکو پیشروی کردند. یک ستون ارتش پس از آزاد کردن چند شهر آذربایجان، جلفا شهر مرزی را پس از یکسال آزاد کردند. سران مزدور فرقه دموکرات پیش از ورود یکان‌های ارتش بارو بنه خود را بسته بودند و راه مرزهای شوروی را پیش گرفته بودند و آن سوی رود ارس به کمیسرهای سیاسی و نظامی ارتش پیوستند.
با حمله هیتلر به شوروی در جنگ جهانی دوم، در روز سوم شهریور ماه ۱۳۲۰ ارتش سرخ شوروی به مرزهای ایران تجاوز نمود و نیروی هوایی شوروی در آذربایجان به بمباران شهرهای باز و بی دفاع پرداخت.[۲] ارتش شوروی، بریتانیا، امریکا که بدانها متفقین گفته میشد ایران را چون راهرویی برای رسانیدن ابزار جنگی امریکایی از خلیج فارس به شوروی در جنگ علیه آلمان هیتلری درآورند و ایران را پل پیروزی نام نهادند. ۲۴ آذرماه ۱۳۲۰ میان سه دولت شاهنشاهی ایران و دول اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و انگلستان پیمان سه دولت امضا شد که برپایه آن دولت اشغالی شوروی و بریتانیا استقلال و حق حاکمیت ایران را محترم می‌شمرند و می‌باید حداکثر تا شش ماه پس از پایان جنگ جهانی دوم ارتش خود را از ایران بیرون برند.[۳] پس از آنکه روشن شد که متفقین در جنگ پیروز خواهند شد، استالین سیاست دیگری با ایران در پیش گرفت که استان‌های شمالی ایران را با سازمان دادن به جنبش‌های جدایی خواهانه از ایران جداسازد و ضمیمه شوروی کند. هدف استالین کنترل بر روی منابع نفتی شمال ایران بود. پس از اعلام پایان جنگ در ۲۳ امرداد ۱۳۲۴، استالین ارتش خود را که می‌بایستی تا ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ بر پایه پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت راجع به ایران از ایران بیرون روند، از ایران خارج نکرد. پس از آن که دولت شاهنشاهی ایران شکایت رسمی خود را علیه شوروی به شورای امنیت سازمان تازه بنیان شده ملل متحد داد میان متفقین شوروی، بریتانیا و امریکا شکاف افتاد. پرزیدنت ترومن، استالین را زیر فشار قرارداد تا ارتش شوروی مجبور به بیرون رفتن از ایران شود و از جداسازی استان‌های شمالی ایران دست بردارد. ۱۶ آذر ۱۳۲۵ ارتش ایران در سه ستون به آذربایجان لشکر کشید. پس از آن که احمد قوام نخست وزیر وقت ایران با دولت شوروی قرارداد امتیاز نفت شمال ایران را امضا کرد،[۴][۵]ارتش شوروی از ایران بیرون رفت. ولی مجلس شورای ملی این قرارداد را نپذیرفت و این زمینه ساز جنگ سرد در دنیا و ژرفتر شدن دخالت‌های شوروی در امور ایران بود که با سقوط محمد مصدق در سال ۱۳۳۲ سرانجام به پایان رسید.
وضعیت سیاسی
با کاپیتولاسیون ارتش آلمان در ۷ مه ۱۹۴۵ برابر با ۱۷ اردیبهشت ۱۳۲۴ جنگ دوم جهانی در اروپا پایان یافت. ایران، پل پیروزی وظیفه خود را انجام داد. مردم و دولت ایران مواد پیمان سه دولت را پاس داشته و سهم بزرگی در پیروزی متفقین داشتند و با بردباری بی پایان خود در درازای چهار سال در برابر گرسنگی و دشواری‌ها و بیماری‌های دستاورد جنگ تاب آوردند، به امید روزی که ارتش متفقین از ایران بیرون روند و ایران از اشغال بیگانه درآید و زندگی به حال عادی برگردد. پیش از آغاز کنفرانس پتسدام (۱۷ جولای - ۲ اوت ۱۹۴۵) که در آن سه دولت شوروی، بریتانیا و امریکا شرکت داشتند کره زمین و حیطه قدرت سیاسی و اقتصادی خود را تقسیم کردند. استالین در روز ۶ جولای فرمان بنیان جنبش‌های جدایی خواهی در شمال ایران را داد. ۲۱ جولای ۱۹۴۵ بیرون بردن نیروهای ارتش سه کشور از ایران مورد گفتگو قرار گرفت. سه کشور همداستان شدند که نیروهای ارتش نخست از تهران بیرون روند، ولی استالین پافشاری کرد که ارتش می‌باید تا پایان جنگ با ژاپن در ایران بمانند. سه دولت شوروی، بریتانیا و امریکا برآن شدند که تاریخ بیرون رفتن قوای متفقین می‌باید دوباره در نشست وزیران امور خارجه سه کشور در لندن در سپتامبر ۱۹۴۵ مورد بررسی قرار گیرد. با این تصمیم برای استالین زمان کافی باقی ماند که جنبش‌های جدایی خوایی در شمال ایران و آذربایجان سازمان دهد. در اگوست ۱۹۴۵ فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری جعفر پیشه وری بنیان شد و ۱۲ دسامبر ۱۳۲۴ (۲۱ آذر ماه ۱۳۲۴) دولت به اصطلاح خودمختار آذربایجان در تبریز تشکیل شد و در سایه پشتیبانی بی دریغ سربازان استالین دست به کارهای مسلحانه زد و با سلاح‌هایی که عمال دیکتاتور شوروی در اختیار فرقه دموکرات گذاشتند پادگان‌های ارتش ایران را در آذربایجان مورد آفند (حمله) قرار داد. فرماندهان پادگان‌ها که سربازان و ابزار جنگی و نیروهای موتوریزه ارتش سرخ را در برابر خود می‌دیدند، برای دوری از هرگونه برخورد با نیروهای ارتش سرخ در برابر رخدادها و پیش آمدها تسلیم شدند و شمار زیادی ار افسران میهن پرست از سوی مزدوران فرقه دموکرات آذربایجان بازداشت و زندانی شدند. در پاره‌ای از منطقه‌های آذربایجان پادگان‌های ژاندارمری دلیرانه در برابر فرقه سازان و عمال استالین به پدافند پادگان‌ها دست زدند ولی این مزدوران تا آخرین نفر را کشتند. این کارهای خشونت بار موجی از خشم و بیزاری علیه فرقه دموکرات آذربایجان که با پول و نیرنگ استالین ساخته شده بود را به پا کرد.
دولت ابراهیم حکیمی به دستور محمدرضا شاه پهلوی نیروهای کمکی برای سرکوب کردن شورشیان فرقه آذربایجان به سوی آذربایجان گسیل داشت، ولی استالین دستور داد که نیروهای ارتش سرخ در نزدیکی قزوین در شریف‌آباد ستون‌های ارتش ایران را باز ایستاندند. استالین اختیار هرگونه اقدام نظامی علیه مزدوران فرقه دموکرات را از دولت ایران گرفت و راه را برای بیدادگری و زورگویی دولت خودمختار ساختگی آذربایجان که نمونه قالبی و نارسی از دولت‌های پس از جنگ اروپای شرقی بود، هموار ساخت و راه ارتباط نیروهای انتظامی ایران را با آذربایجان بست. ابراهیم حکیمی به دستور شاهنشاه نامه اعترض آمیزی به مسکو فرستاد و این نامه در کنفرانس وزیران امور خارجه سه دولت متفق آمریکا، شوروی و بریتانیا که از ۲۵ آذر ماه تا ۶ دی ماه ۱۳۲۴ در مسکو برگزار شده بود در میان گذاشته شد. جیمز بیرنس وزیر امور خارجه امریکا اعتراض دولت ایران را وارد دانست و کوشش خود را برای گرفتن موافقت وزیر خارجه شوروی درباره رسیدگی به شکایت ایران بکار برد ولی سرانجامی نداشت. ارنست بوین وزیر امور خارجه بریتانیا پیشنهاد داد که یک کمیته سه نفری از نمایندگان شوروی و انگلستان و امریکا به وضع ایران به ویژه آذربایجان را بررسی کنند. ابراهیم حکیمی در بیانات خود در نشست ۲۵ دی ماه ۱۳۲۴[۶] اعلام کرد که به رئیس هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل دستور داده شده‌است که شکایت ایران را علیه زیرپا نهادن پیمان سه دولت از سوی شوروی و بیرون نبردن ارتش سرخ از ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد بدهد. حکیمی در روز ۳۰ دی ماه از نخست وزیری کناره گرفت و احمد قوام روز ۸ بهمن ماه ۱۳۲۴ کابینه خود را به مجلس شورای ملی شناساند.
احمد قوام به همراهی هیاتی از کارشناسان از ۳۰ بهمن ماه تا ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۴ در مسکو با استالین و مولوتف وزیر امور خارجه دیدار و گفتگو کرد.[۷] در پانزدهم فروردین ماه ۱۳۲۵ با ایوان سادچیکف سفیر کبیر شوروی در تهران موافقت نامه ای را امضا کرد که به عنوان ابلاغیه مشترک ایران و شوروی چاپ شد. پس از آن احمد قوام کلوبها و روزنامه‌ها و دیگر مجله‌ها و فعالیت حزب توده را آزاد کرد و دَرِ نامه‌نگاری دوستانه را با دولت خودمختار آذربایجان باز کرد. موافقت‌نامه‌ای میان مظفر فیروز معاون سیاسی قوام و پیشه‌وری در ۲۳ خرداد ماه ۱۳۲۵ در تبریز به امضا رسید. یکی از مواد این موافقت نامه این بود که ارتش آذربایجان بخشی از ارتش شاهنشاهی ایران شود. پیشه‌وری درخواست کرد که بودجه ارتش آذربایجان از سوی بودجه دولت در تهران پرداخته شود و همچنین خواست که همه افسران ارتش آذربایجان با درجه‌ای که او بدانها داده به رسمیت شناخته شوند و به ارتش شاهنشاهی ایران بپیوندند. شماری از افسران ارتش شاهنشاهی، زمانی که پیشه‌وری جمهوری دموکراتیک آذربایجان را به فرمان استالین راه انداخت از ارتش شاهنشاهی ایران فرار کردند و به ارتش جمهوری دموکراتیک آذربایجان پیوستند. این افسران فراری از سوی پیشه‌وری درجه بالاتر گرفتند، برای نمونه افسران فراری که در ارتش شاهنشاهی ایران درجه سروانی داشتند از سوی پیشه‌وری سرهنگ شدند. قوام درخواست پیشه‌وری را با شاهنشاه درمیان گذاشت. شاهنشاه گفتند " من هرگـز چنین قدرت و اختیـاراتی ندارم که برخلاف قانون اساسی مشروطه ایران به افسرانی که از خدمت فرارکرده و برضد ارتش و میهن خود شوریده‌اند، درجه بدهم و یا درجاتی که از جای دیگر و از راه دیگر بدست آورده‌اند را به رسمیت بشناسم، و در کنار افسرانی بازگردند که به سوگند خود برای حفظ مملکت وفادار مانده‌اند، بهتر است که من دست راستم را ببرم پیش از اینکه این درجه‌های گرفته شده را به رسمیت بشناسم. من عملی برخلاف مصالح مملکت در جهت از هم پاشیدن ارتش ایران مرتکب نمی‌شوم...". احمد قوام به پیشه‌وری گفت که شاهنشاه که فرمانده کل قوا هستند و این درخواست را امضا نخواهند کرد. پیشه‌وری گفت در این صورت گفتگوها با حکومت مرکزی به پایان رسید.[۸]
فرقه دموکرات آذربایجان
فرقه دموکرات آذربایجان یک فرقه خلق‌الساعه بود که در روز ۱۲ شهریور ماه ۱۳۲۴ با دستورات استالین و پشتیبانی مالی و سیاسی شوروی و برخلاف اصول ساختمان حزبی برپا شده بود. آرمان فرقه دموکرات آذربایجان برقراری یک جمهوری جدا از ایران و راه‌اندازی جنبش‌های جدایی‌خواهی و حکومت‌های خودمختار در سراسر استان‌های شمالی ایران بود.
برنامه فرقه دمکرات آذربایجان راه اندازی حکومت خودمختار سوسیالیستی آذربایجان و تشکیل دولتی به نام دولت آذربایجان با مجلس ملی، رسمی شدن زبان ترکی به جای فارسی و دادن آزادی کامل به دولت آذربایجان در اداره امور داخلی آن از جمله مالیه، فرهنگ، ارتش و دیگر سازمان‌ها و نهادهای مورد نیاز بود و هم چنین جدا ساختن استان‌های شمالی ایران از کشور ایران. دولت به اصطلاح خودمختار سوسیالیستی آذربایجان به ریاست سید جعفر پیشه‌وری روز ۲۱ آذر ماه ۱۳۲۴ در تبریز بنیان شد.
در دوره چهاردهم قانونگذاری مجلس شورای ملی انتخابات در روز ۱۱ اسفند ماه ۱۳۲۲ برگزار شد. بودن ارتش سرخ شوروی در آذربایجان میدان تاخت و تاز گروه‌های وابسته به شوروی را فراهم ساخته بود، از جمله کمیته ایالتی حزب توده در آذربایجان که با چاپ نامه انتخاباتی و برگه‌های تبلیغ برای کاندیداهای خود، رای دهنده جلب می‌کرد. کاندیدای ممتاز حزب توده سیدجعفر پیشه‌وری بود. انتخابات آذربایجان در روز ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۲ آغاز شد و هجده روز به درازا کشید.
در شمارش نهایی نه نفر از کاندیداها به نامهای: ۱- سید جعفر پیشه‌وری ۲- حاج سیدزین‌العابدین رحیم‌زاده خوئی ۳- امیر نصرت‌الله اسکندری ۴- ابوالحسن صادقی ۵- میرزا ابوالحسن ثقه‌الاسلامی ۶- علی اصغر سرتیپ‌زاده ۷- دکتر مجتهدی ۸- اصغر پناهی ۹- فتح علی ایپکچیان به مجلس شورای ملی راه یافتند. مجلس اعتبارنامه سید جعفر پیشه‌وری[۹] و هم چنین اعتبارنامه رحیم‌زاده خوئی[۱۰] را رد کرد.
استالین در روز ۱۵ تیر ماه ۱۳۲۴ فرمان بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان را داد و چند روز پس از آن نیز در روز ۲۳ تیر ماه ۱۳۲۴ استالین دستور داد که پیشه‌وری بی‌درنگ به باکو آورده شود و بنیان فرقه دموکراتیک آذربایجان با وی برنامه‌ریزی شود. افزون بر آن در تبریز یک کمیته برای سازماندهی فرقه دمکرات آذربایجان درست شود و در سراسر آذربایجان کمیته‌های ایالتی بوجود آید که عضو برای فرقه دمکرات آذربایجان گردآوری کنند. اعضای حزب توده می‌باید بر پایه برنامه استالین از حزب توده بیرون بیایند و عضو فرقه دمکرات آذربایجان بشوند. همچنین در کنار گروه سیاسی فرقه دموکرات آذربایجان، گروه‌های مسلح راه اندازی شوند و اسلحه‌هایی که ساخت شوروی نیست با خود همراه داشته باشند. برای انجام این کار استالین یک میلیون روبل در اختیار پیشه‌وری قرارداد. کمتر از دو ماه پس از فرمان استالین در روز ۱۲ شهریور ماه ۱۳۲۴ فرقه دموکرات آذربایجان موجودیت خود را اعلام کرد.
نیروهای شوروی به همراه شماری از مزدوران داخلی خود در ایران (اعضای حزب توده در آذربایجان) که بعدها از اعضای فرقه دمکرات شدند، در عملیات‌هایی مشترک، پادگان‌ها و پاسگاه‌ها و کلانتری‌ها را تصرف کردند و بسیاری از سربازان میهن پرست را به گلوله بستند. در شهر سراب شمار بسیاری از سربازان ژاندارمری به شهادت رسیدند. آدمکشان فرقه با همکاری تروریست‌های فرستاده شده از باکو، با همکاری ارتش سرخ، به پادگان‌ها و پاسگاه‌ها و مرکزهای نظامی و انتظامی در شهرها چون اردبیل، آستارا، سراب، مشکین شهر، ارومیه و... حمله بردند. در جریان این آفندها صدها تن جان باختند. فرقه دموکرات آذربایجان برای ایجاد ترس میان نیروهای مسلح و مردم، پس از کشتار نظامیان در اردبیل، قسمت بالای جسد آنها را در خاک کرده و پاهایشان را بیرون گذاشتند. در برخی موارد جسد نظامیان را آتش زدند. چنین کشتارهایی را در شهرها و بخش‌های گوناگون آذربایجان انجام دادند تا بتوانند هر صدای مخالفی را با پشتیبانی اشغالگران ارتش سرخ خاموش کنند.
در درازای حکومت یک ساله فرقه دموکرات آذربایجان و برقراری یک دولت خودمختار سوسیالیستی آذربایجان، پیوسته با فرمان‌ها و دستورهای استالین و پولیت بورو یا دفتر سیاسی، مزدوران فرقه برای کشتن و از میان برداشتن اشخاص و هرگونه نهادی که سد راه گسترش جنبش جدایی خواهانه آذربایجان میشد، مردم آذربایجان و دیگر استان‌های شمالی ایران را به خاک و خون کشیدند.
روز شمار رویدادهای آذربایجان اشغال شده از سوی ارتش شوروی
۱۰ آذر ماه ۱۳۲۰ وزارت خارجه ایران به سبب مداخلات افسران شوروی در امور شهربانی و ژاندارمری شهرهای آذربایجان، نامهای به سفارت شوروی نوشت که در آن یادآوری کرده بودند که شماری از افسران شوروی از استانداری آذربایجان خواسته‌اند که روزنامه "صدای آذربایجان" توقیف شود و رئیس شهربانی از این شهر خارج شود و شمار اسلحه پاسبانان و ژاندارم‌ها کاسته شود و به شمار مورد توافق برسد. در این نامه سپس اعلام شد که اینگونه مداخلات دور از روابط دوستانه‌ای است که دو کشور می‌باید در نگاهداری آن کوشا باشند.[۱۱]
وزارت امور خارحه ایران به وزیر مختار ایران در لندن دستور داد که اعتراض دولت ایران را نسبت به مداخلات مقامات شوروی در امور داخلی ایران به آگاهی دولت انگلستان برساند. این مداخلات و تجاوزات عبارتند از: ضبط اموال و کالاهای بازرگانان ایرانی در بنادر شمال، خودداری دولت شوروی از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به دولت ایران، تشویق مردم به ندادن مالیات، جلوگیری از حمل اموال دولتی از گمرکات، تحریک عده‌ای از کردها به تظاهرات علیه دولت، بازگذاشتن مرزهای شمال و آزادی ورود افراد مشکوک به خاک ایران.[۱۲]
۱۸ آذر ماه ۱۳۲۰ سفارت شوروی در پاسخ نامه وزارت امور خارجه ایران درباره شمار پاسبان‌ها و ژاندارم‌ها در شهرهای مختلف آذربایجان اعلام داشت که پیشتر در این باره موافقت وزارت کشور جلب شده و رفتن ماموران شوروی به اداره‌های شهربانی و ژاندارمری آذربایجان تنها برای دریافت فهرست شمار ماموران مورد توافق بوده‌است.
۱۴ دی ماه ۱۳۲۰ وزارت امور خارجه ایران در یادداشتی که به سفارت شوروی داد، یادآور شد که بنا به گفته مسولان کشاورزی و هم چنین دامداران ایران، ماموران شوروی شمار زیادی از دام‌ها از جمله گاوهایی را که در خدمت کشاورزان ایران هستند، برای مصرف ارتش سرخ به داخل خاک شوروی برده‌اند، حال آنکه این کار افزون بر زیانی که به دامداران آورده‌است آسیب بزرگی نیز به کشاورزان ایران وارد خواهد ساخت.[۱۳]
۲۳ دی ماه ۱۳۲۰ وزارت کشور نامهای به وزارت امور خارجه نوشت که مقامات ارتش سرخ در آذربایجان بار دیگر فهرستی از افسران و افراد شهربانی و امنیه هر شهر فراهم کرده‌اند و به ادارات مربوطه فرستاده‌اند و یادآور شده‌اند که در هیچیک از شهرهای آذربایجان بیش از شمار نامهای افسران و پاسبانان و ژاندارم ها در فهرست نباید افسر، پاسبان و یا ژاندارم دیگری وجود داشته باشد و مازاد شمار افسران باید به تهران بازگردانده شوند. وزارت کشور این امر را دخالت شوروی در امور داخلی ایران دانسته و از وزارت امور خارجه خواسته‌است که در این باره اقدام جدی بعمل آورد.[۱۴]
۲۶ فروردین ماه ۱۳۲۱ در تلگرامی به وزیر مختار ایران در لندن دستور داد که جریان‌های زیر به اگاهی دولت بریتانیا رسانیده شود:
- ۱- مقامات شوروی هشت میلیون ریالی را که برای هزینه ارتش سرخ در ایران اعتبار گرفته بودند هنوز بازپرداخت نکرده‌اند.
- ۲- ارتش شوروی از ورود قوای ایران به رضاییه جلوگیری کرده‌اند و گروهی از کردهای مشکوک در آن منطقه را به شورش علیه دولت برانگیخته‌اند.
- ۳- با آن که دولت ایران بنا بر درخواست سفارت امریکا از سفارت ژاپن درخواست کرده‌است که شهروندان ژاپن، ایران را ترک نمایند ولی دولت امریکا تعهدات خود را به انجام نرسانده‌است.
۲۸ مهر ماه ۱۳۲۱ وزارت راه به آگاهی وزارت امور خارجه رسانید که از شهریور ماه گذشته تاکنون همه خط‌های راه‌آهن استان سه و چهار با همه دستگاه‌ها و ابزار آن به وسیله ارتش شوروی تصرف شده‌است و درخواست کرد که سفیر ایران در مسکو با مقامات شوروی گفتگو کند تا خط‌های آهن به مسولان ایرانی بازگردانده شود.[۱۵]
۲۳ دی ماه ۱۳۲۰ وزارت کشور در نامهای که به وزارت امور خارجه فرستاد یادآور شد که مقامات ارتش سرخ در آذربایجان بار دیگر فهرستی از شمار افسران و افراد شهربانی و امنیه هر شهر تهیه و به ادارات مربوطه فرستاده‌اند و خواسته‌اند که در هیچیک از شهرهای آذربایجان نباید افسران و نیروی انتظامی که در فهرست نیستند، وجود داشته باشد و مازاد شمار افسران باید به تهران بازگردانده شوند. وزارت کشور این امر را دخالت شوروی در امور داخلی ایران دانسته و از وزارت امور خارجه خواسته‌است که در این باره اقدام جدی نماید.[۱۶]
۷ فروردین ماه ۱۳۲۱ ناامنی در بخش‌های گوناگون رضاییه بالاگرفت. اشرار دست به کشتار و جنایت‌های هولناکی زدند و نیروهای نظامی آنان را سرکوب کردند.
۱۷ فروردین ماه ۱۳۲۱ با ورود هنگ آهنین به اردبیل، اشرار این بخش بدون ایستادگی تسلیم شدند.
۲۶ فروردین ماه ۱۳۲۱ در تلگرامی به وزیر مختار ایران در لندن دستور داده شد به آگاهی دولت بریتانیا رسانیده شود که مقامات شوروی هشت میلیون ریالی را که برای هزینه ارتش سرخ در ایران اعتبار گرفته بودند هنوز بازپرداخت نکرده‌اند. هم چنین ارتش شوروی از ورود قوای ایران به رضاییه جلوگیری کرده‌اند و گروهی از کردهای مشکوک در آن منطقه را به شورش علیه دولت برانگیخته‌اند.
۱۳ اردیبهشت ماه ۱۳۲۱ سرلشکر جهانبانی وزیر جنگ برای رسیدگی به وضع رضاییه و از ریشه کندن اشرار و برقراری آرامش و امنیت روانه آذربایجان شد.
۲۳ تیر ماه ۱۳۲۳ ستاد ارتش اعلام کرد که گروهی از مزدوران به انبارهای آمادگاه لشکر تبریز یورش برده و تیراندازی کرده‌اند ولی افراد لشکر آنها را دستگیر نمودند. در این رویداد دو سرباز زخمی و سه تن غیرنظامی کشته شدند.
۲۴ تیر ماه ۱۳۲۳ شماری از کردهای سرکش و گروهی از گردنکشان به رضاییه حمله کردند و به جان و مال اهالی تجاوز کردند.
۲ امرداد ماه ۱۳۲۳ شش نفر از بازداشت شدگان در رشت که همکاری با آلمان ها و دشمنی با متفقین را به آنها بسته بودند آزاد شدند. روز پسین یازده تن از بازداشت شدگان در بیمارستان پانصد تختخوابی آزاد شدند. محمد رشید قادر خان‌زاده که به "همه رشید" نامیده می شد، بر پایه قرارداد ۲۰ امرداد ماه ۱۳۲۱ ماهانه یک سد و سی هزار ریال از دولت دریافت می کرد تا از شرارت خودداری کند و به خدمتگزاری در بانه بپردازد، ولی با همکاران تبهکار خود به کشتار و چپاول اهالی بانه پرداخت. ستاد ارتش در تلگرافی به "همه رشید" به وی هشدار داد که بی‌درنگ از کارهای پلید و خونریزی در بانه دست بردارد، وگرنه به سزای کارهایش خواهد رسید.
۴ امرداد ماه ۱۳۲۳ اعلیحضرت همایون رضا شاه بزرگ بنیانگذار ایران نوین پیش از برآمدن آفتاب در ژوهانسبورگ بدرود زندگی گفتند. وزارت دربار سه ماه عزاداری اعلام کرد.
۸ امرداد ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست وزیر در نشست مجلس شورای ملی سخنرانی‌هایی درباره درگذشت اعلیحضرت رضا شاه پهلوی ایراد کرد و دوازده تن از نمایندگان برگزیده شدند که برای گفتن دل‌آرامی (تسلیت) به پیشگاه شاهنشاه باریابند. در همین روز ستاد ارتش به آگاهی رساند که یاغیان کردستان و آذربایجان و خوزستان سرکوب شده‌اند و شمار هشتصد و پنج تفنگ از طایفه‌های کعب و حبانه خورستان بدست آمده است.
۱۲ امرداد ماه ۱۳۲۳ دو طایفه عراقی که از مرز ایران گذشته و به کردستان تجاوز کرده بودند از سوی لشکر کردستان تار و مار شدند.
۱۴ امرداد ماه ۱۳۲۳ برای سی و نهمین سال مشروطیت ایران شاهنشاه پیامی به ملت ایران فرستادند و جشنی در باغ بهارستان و ساختمان مجلس شورای ملی برپا شد.
۸ امرداد ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست وزیر در نشست مجلس سخنرانی‌هایی درباره درگذشت اعلیحضرت رضا شاه پهلوی ایراد کرد و دوازده تن از نمایندگان برگزیده شدند که برای گفتن دل‌آرامی (تسلیت) به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شوند. در همین روز ستاد ارتش به آگاهی رساند که یاغیان کردستان و آذربایجان و خوزستان سرکوب شده‌اند و شمار هشتصد و پنج تفنگ از طایفه‌های کعب و حبانه خورستان بدست آمد.
۱۲ امرداد ماه ۱۳۲۳ دو طایفه عراقی که از مرز ایران گذشته و به کردستان تجاوز کرده بودند از سوی لشکر کردستان تار و مار شدند.
۱۴ امرداد ماه ۱۳۲۳ برای سی و نهمین سال مشروطیت ایران شاهنشاه پیامی به ملت ایران فرستادند و جشنی در باغ بهارستان و ساختمان مجلس شورای ملی برپا شد.
سرآغاز سیاست نفتی و نفت شمال ایران و جنگ سرد در دنیا
۱۹ امرداد ماه ۱۳۲۳ دکتر رادمنش لیدر حزب توده در مجلس شورای ملی از محمد ساعد نخست‌وزیر درباره استخدام دو کارشناس نفت از امریکا برای بررسی و رایزنی پیشنهاد امتیاز نفت از سوی انگلیس و امریکا پرسش هایی کرد. نخست‌وزیر محمد ساعد نیز درباره درخواست شوروی برای بدست آوردن امتیاز نفت شمال، و پیشنهاد شرکت نفتی شل و استاندارد واکیوم درباره امتیاز نفت جنوب شرقی (سیستان و بلوچستان) ایران و بکارگیری دو کارشناس نفتی امریکایی برای بررسی منابع نفت ایران و پیشنهادهای داده شده روشنگری کرد .[۱۷]
۴ شهریور ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست‌وزیر کناره‌گیری خود را برای نداشتن پشتیبانی از سوی مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه داد. شاهنشاه به طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی دستور دادند که گرایش مجلس به نخست‌وزیر آینده را هر چه زودتر به آگاهی برساند. روز پسین در مجلس شورای ملی بجز فراکسیون حزب توده و منفردین به نخست‌وزیری محمد ساعد ابراز گرایش شد و فرمان نخست‌وزیری محمد ساعد از سوی شاهنشاه داده شد. ساعد پس از گفتگوهای بسیار کابینه دوم خود را برگزید و به مجلس شورای ملی شناساند، ولی منفردین و چند تن از فراکسیون‌های دیگر از نشست بیرون آمدند. با این همه در ۱۲ شهریور وزیران در وزارتخانه‌ها کار خود را آغاز کردند. سرانجام در ۱۵ شهریور محمد ساعد کابینه و برنامه دولت خود را در نشست شصتم مجلس به آگاهی رساند.[۱۸]
۱۴ شهریور ماه ۱۳۲۳ سفیر کبیر شوروی و کاردار سفارت انگلستان با نخست‌وزیر محمد ساعد در کاخ سعدآباد دیدار کردند.
۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۳ آهی سفیر کبیر ایران در شوروی به آگاهی دولت رسانید که یک هیات اقتصادی از شوروی برای گفتگو درباره نفت به تهران خواهد آمد[۱۹]
۲۲ شهریور ماه ۱۳۲۳ "همه رشید" سرکش غرب در تلگرافی به نخست‌وزیر، مجلس شورای ملی و ستاد ارتش به آگاهی رسانید که از آنجا که کردها از حاکم مریوان ناخرسند هستند، با هشتصد سوار برای سرنگونی حاکم مریوان و برگزیدن جانشین برای او به آن بخش تاخته است. "همه رشید" با پشتگرمی به تفنگچیان خود "علیاخان وله ژیری" را به حاکمی مریوان برگزید و از تیپ سقز درخواست پشتیبانی کرد.
۲۳ شهریور ۱۳۲۳ سر ریدر بولارد سفیر کبیر انگلستان که به تهران بازگشته بود در کاخ سعدآباد به پیشگاه شاهنشاه سرفیاب شد و نامه اعلیحضرت پادشاه انگلستان را برای درگذشت اعلیحضرت رضا شاه به ایشان داد. در همین روز کافتارادزه معاون وزارت امور خارجه شوروی و رئیس گروه فرستاده شده از شوروی به ایران با نخست‌وزیر ساعد دیدار کرد.
۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۳ کافتاردزه به همراه ماکسیموف سفیر کبیر شوروی در کاخ سعدآباد به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند. در این روز شاهنشاه بیاناتی به هیات دولت برای بهبود وضع کشور ایراد کردند. هم چنین شناسایی استقلال کشورهای سوریه و لبنان از سوی نماینده ایران در بیروت به آگاهی وزیران امور خارجه این کشورها رسید.
۲۶ شهریور ماه ۱۳۲۳ دولت محمد ساعد از مجلس شورای ملی رای اعتماد گرفت.[۲۰] در همین روز کافتارادزه و همراهانش سفری برای جستجوی نفت به سمنان، مازندران، و گرگان و دیگر شهرهایی که شاید در آن نفت باشد کرد. این سفر یک هفته به درازا کشید.
۲۷ شهریور ماه ۱۳۲۳ ستاد ارتش در نامه تندی به "همه رشید" از وی خواست که بی‌درنگ تفنگچیان خود را از مریوان بیرون ببرد و بر پایه قرار پیشین به بانه بازگردد. روز پسین لشکر کردستان تفنگچیان "همه رشید" را در زد و خوردی از جلگه مریوان بیرون راند و تنی چند از بیک‌زادگان و افراد وی کشته یا دستگیر شدند. هم چنین برای پشتیبانی از لشکر سنندج در برابر اشرار کردستان نیروی کمکی ارتش از تهران روانه مریوان شد و ارتش بر همه سرزمین های پیرامون مریوان چیره شد. "همه رشید" و همراهان وی به سوی مرزهای بانه متواری شدند. در روز ۷ مهر ماه بر پایه خواست دولت، نیروهای نظامی از بلندی‌های میان سقز و بانه رد شدند و به پی‌گیری سرکشان مسلح "همه رشید" پرداختند. "همه رشید" و همراهان به دسته‌های گوناگون پخش شدند و همه آبادی‌ها و روستاهای بانه را آتش زدند و اموال مردم را چپاول کردند. از سوی دیگر با نزدیک شدن ارتش مردم بانه به پیشواز ارتش رفتند. هشتصد نفر از اهالی بانه که از دست زور و پلیدی‌های "همه‌رشید" به جنگل‌های فرارکرده بودند به شهر بازگشتند و درخواست خوراکی و کمک کردند. ارتش پس از آزاد کردن بانه به دنبال دستگیری "همه رشید" و تفنگچیانش رفت. گروهی از نافرمانان "همه رشید" به خاک عراق گریختند و گروهی به سردشت متواری شدند. وزارت امور خارجه برای دستگیری "همه رشید" و دیگر یاغیان با دولت عراق به گفتگو نشست. فرمانده ارتش ستون فرستاده شده برای یاری به اهالی بانه که سه سال گرفتار کشتار و ستمگری و تاراج راهزنان شده بودند یک سندوغ (صندوق) کمک درست کرد نا پول‌های گردآوری شده به اهالی بانه برسد. از تهران نیز بی‌درنگ درخواست یاری شد. سرلشکر رزم‌آرا رئیس ستاد ارتش در گفتگویی با روزنامه‌ها درباره کارهای جانگداز و کشتارهای "همه رشید" در بانه و آفندهای او پیشتر به سربازخانه‌های شهر و ویران کردنشان و ترابر سازه‌های ساختمانی به خاک عراق برای ساختن خانه و به چنگ گرفتن مریوان و گماردن حاکم از سوی خود در آن شهر با بیان کرد و افزود که شهرهای بانه و مریوان از چنگ گردنکشان آزاد شده‌اند. شاهنشاه و جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران کمک‌های شایانی به ستمدیدگان بانه کردند.
۳ مهر ماه ۱۳۲۳ دولت شوروی یادداشتی به محمد ساعد نخست وزیر فرستاد که در آن قراردادی در بیست و دو ماه برای گرفتن امتیاز نفت پیشنهاد شده بود. با این امتیاز دولت ایران می بایستی که امتیاز بهره‌برداری و پالایش و ترابر نفت شمال را به دولت شوروی برای شصت سال بدهند. بخش‌هایی از ایران که شوروی در آن به کند و کاو و بهره‌برداری نفت ایران اشاره کرده بود قرار شد که در نقشه ای روشن شود. هم چنین پیشنهاد شده بود که در مسکو کمپانی سوف ایران نفت [۲۱] بنیان شود و برای شصت سال بهره‌برداری نفت ایران را برعهده گیرد. (شرکتی مانند شرکت نفت انگلیس و ایران). [۲۲]
۴ مهر ماه ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیسیاریای امور خارجه شوروی به همراهی ماکسیموف سفیر کبیر شوروی در تهران با محمد ساعد نخست‌وزیر در کاخ سعدآباد دیدار کرد.
۱۳ مهر ماه ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیساریای خارجه اتحاد جماهیر شوروی در مصاحبه‌ای با سردبیر روزنامه اطلاعات گفت که انگیزه وی از آمدن به ایران بررسی شرکت نفت خوریان و گردآوری آگاهی درباره نفت شمال ایران است و هم چنین دولت شوروی می‌خواهد که امتیاز بهره‌برداری نفت از استان‌های شمالی ایران را بدست آورد.
۱۵ مهر ماه ۱۳۲۳ کارشناسان نفت امریکا در جنوب شرقی ایران بررسی‌های خود را پایان دادند و درخواست امتیاز نفت در آن بخش را نمودند و پیشنهاد خود را به دولت ایران دادند.
۲۷ مهر ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست وزیر چکیده‌ای از گفتگوها با شرکت‌های نفتی امریکایی استاندارد واکیوم و سینکلر و هم چنین گفتگوها با کافتارادزه و درخواست شوروی درباره امتیاز نفت شمال را به آگاهی نمایندگان رسانید. وی افزود همانگونه که در نشست‌های دیگر و همه روزنامه‌ها نوشته شده‌است که هیچگونه امتیاز نفتی در درازای جنگ بسته نخواهد شد و بررسی و قراردادها به زمان پس از پایان جنگ و برقراری صلح در جهان افکنده خواهد شد. [۲۳]
۱ آبان ماه ۱۳۲۳ شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی برای شام کافتارادزه معاون کمیسیاریای امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی و ماکسیموف سفیر کبیر شوروی در ایران و چند تن از کارمندان آن سفارت خانه را پذیرفتند.
۳ آبان ماه ۱۳۲۳ در این روز کافتارادزه در یک گفتگو با روزنامه نگاران در سفارت شوروی درباره درخواست امتیاز یافتن و بهره‌برداری نفت شمال ایران و ندادن امتیاز از سوی دولت ایران گلایه کرد و گفت سرانجام این کار تیرگی میان دو کشور ایران و شوروی خواهد بود.
۴ آبان ماه ۱۳۲۳ زادروز شاهنشاه با آیین سلام رسمی در کاخ گلستان برگزار شد. پس از نیم روز مراسم جشن ورزشی در ورزشگاه امجدیه با سی هزار تماشاگر در پیشگاه شاهانه انجام یافت. در این روز شاهنشاه در گفتگویی با خبرنگاران خارجی فرمودند که ایران پل پیروزی متفقین است و پایان جنگ در اروپا برای ایران اهمیت بسیار دارد. شاهنشاه هم چنین به کمک‌های ارزنده ایران به ملل متحد و پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران و همکاری‌های ژرف ایران اشاره کردند و فرمودند که امید آن دارند که صلح پایداری در جهان بوجود آید و استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران برقرار گردد.
۵ آبان ماه ۱۳۲۳ حزب توده و سندیکاهای کارگری وابسته به حزب توده تظاهرات گسترده‌ای برای پشتیبانی از دادن امتیاز نفت به شوروی در تهران انجام دادند.
۶ آبان ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست‌وزیر در گفتگویی با رسانه‌ها در پاسخ به گفتگوی کافتارادزه با روزنامه‌نگاران اطلاعات مو به مو در زمینه ورود هیات اعزامی شوروی به ایران و گفتگوهای خود با کافتارادزه و چشم‌پوشی شوروی از بهره‌برداری نفت خوریان، و درخواست شوروی برای بدست آوردن امتیاز کاوش و بهره‌برداری نفت در بخش‌های شمالی ایران و رد شدن آن به وسیله مجلس شورای ملی برپایه ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به کشورهای خارجی پیش از پایان جنگ را در اختیار همگان گذاشت.
۷ آبان ماه ۱۳۲۳ رادمنش لیدر حزب توده به روش دولت در خودداری از واگذاری امتیاز نفت به شوروی خرده گرفت و یادآور شد که این کار زمینه تیرگی رابطه شوروی و ایران را فراهم خواهد آورد.
۸ آبان ماه ۱۳۲۳ در همین روز به تحریک گروه‌های وابسته به حزب توده، تظاهراتی برای دادن امتیاز نفت به شوروی در تبریز انجام یافت که به تیراندازی میان ماموران انتظامی و تظاهرکنندگان کشید و یک مامور کشته و شماری زخمی شدند.
۹ آبان ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست وزیر و طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی و آهی سفیر ایران در مسکو به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و درباره امتیاز نفت شمال و دیگر دشواری‌های جاری کشور گفتگو کردند.
۱۱ آبان ماه ۱۳۲۳ در نشستی از نمایندگان فراکسیون‌ها و شماری از منفردین به ریاست طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی درباره تصمیم محمد ساعد دایر بر کناره گیری از نخست‌وزیری گفتمان شد.
۱۳ آبان ماه ۱۳۲۳ مقداری طلای ایران با کشتی از امریکا به بندر خرمشهر وارد و به وسیله هواپیما به تهران ترابر و به بانک ملی ایران سپرده شد.
۱۸ آبان ماه ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست‌وزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و کناره‌گیری خود و هیات دولت را تقدیم کرد. شاهنشاه طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و دیدگاه مجلس را درباره نخست وزیر آینده جویا شدند.
۲۰ آبان ماه ۱۳۲۳ نشست فراکسیون‌های مجلس شورای ملی برگزار شد و گفتگوهای فراوانی پیرامون نخست وزیر آینده آغاز شد و شانزده تن کاندیدای نخست وزیری برگزیده شدند.
۲۳ آبان ماه ۱۳۲۳ طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست‌وزیری محمد مصدق به آگاهی اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی رساند و افزود که گرایش مجلس بدون پذیرش پیش شرطی که مصدق گذاشته است. [۲۴] مصدق پیش شرطی گذاشته بود که وی نخست وزیری را می‌پذیرد ولی اگر وی شکست خورد و از نخست‌وزیری برکنار شد باید بتواند دوباره به عنوان نماینده مجلس شورای ملی بازگردد. شاهنشاه نامه مصدق را برای گفتمان در مجلس شورای ملی به رئیس مجلس برگرداندند و درباره از میان برداشتن ناآرامی‌های مجلس و جلوگیری از بلاتکلیفی به رئیس مجلس سپارش فرمودند . روز پسین در نشست ویژه مجلس شورای ملی درباره پیش‌نیازهای نامه مصدق گفتگو شد و مجلس شورای ملی آن را شکستن ماده ۳۲ متمم قانون اساسی[۲۵] دانست و درخواست مصدق را رد کرد.
نخست‌وزیر مرتضی بیات
۲۹ آبان ماه ۱۳۲۳ در نشست ویژه گرایش مجلس شورای ملی به نخست‌وزیری مرتضی قلی بیات به آگاهی شاهنشاه رسانیده شد. اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی مرتضی قلی بیات را به کاخ سلطنتی فراخواندند و وی را به سازمان دادن کابینه و دولت هر چه زودتر برای زدودن ناآرامی‌ها گماردند.
۱ آذر ماه ۱۳۲۳ شاهنشاه در گفتگویی با روزنامه انگلیسی دیلی اکسپرس پیرامون اعلامیه مولوتف [۲۶]، همکاری ایران با کشورهای بزرگ، فراهم ساختن اسلحه ساخت ایران (برنو) برای شوروی و همچنین مواد خوراکی و ۲۰۰،۰۰۰ گوسفند و دیگر چهارپایان به شوروی دیدگاه‌های خود را بیان فرمودند.
۴ آذر ماه ۱۳۲۳ مرتضی قلی بیات نخست وزیر کابینه خود را در پیشگاه شاهنشاه شناساند.
۷ آذر ماه ۱۳۲۳ در مجلس شورای ملی نشست ۷۹ نخست وزیر و هیات وزیران برنامه دولت را به نمایندگان شناساندند و به هنگام این گفتگوها فریدون کشاورز نماینده حزب توده علیه دولت سخنانی گفت که سبب برخورد تندی بین هواداران دولت و نمایندگان حزب توده شد و هواداران دولت برای واخواهی(اعتراض) به کارشکنی‌های توده‌ای‌ها در مجلس شورای ملی نشست را ترک کردند. در همین نشست محمد مصدق به برگزیده نشدن خود برای نخست‌وزیری اعتراض کرد[۲۷] و ندادن امتیاز نفت را به شوروی را خیانت خواند.[۲۸]
۹ آذر ماه ۱۳۲۳ در سالروز کنفرانس تهران، مجلس شورای ملی مراتب سپاسگزاری و خرسندی ملت ایران را از صدور اعلامیه سران سه کشور با هوشمندی و آینده‌نگری شاهنشاه دایر بر ارج نهادن به تمامیت ارضی و حاکمیت ایران را به آگاهی رسانید.[۲۹]
۱۱ آذر ماه ۱۳۲۳ مجلس شورای قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها را تصویب کرد.[۳۰] [۳۱]
۱۳ آذر ماه ۱۳۲۳ مرتضی قلی بیات از مجلس با هفتاد و دو رای موافق از ۹۸ نماینده که در مجلس شورای ملی بودند رای اعتماد گرفت. [۳۲]
۱۶ آذر ماه ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه و ماکسیموف سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی با نخست وزیر بیات در کاخ سعدآباد دیدار نمودند و درباره وابستگی‌ها و پیوندهای دو کشور با یکدیگر گفتگو کردند.
۱۸ آذر ماه ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه شوروی بدون اینکه انجامی از گفتگوهای سیاسی خود در ایران درباره امتیاز نفت شمال ایران گرفته باشد رهسپار مسکو شد. پس از آن در روزنامه "دوست ایران" مقاله‌ای از کافتارازده به چاپ رسید که در آن سیدضیا طباطبائی و محمد ساعد را سبب شکست در گرفتن امتیاز نفت شمال دانست.
۲۲ آذر ماه ۱۳۲۳ مرتضی قلی بیات نخست وزیر و نمایندگان فراکسیون‌های مجلس در نشستی در کاخ سعدآباد درباره ناخرسندی کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه شوروی از قانون گرفتن اختیار از نخست وزیر در گفتگو درباره دادن امتیاز نفت به بیگانگان را به آگاهی نمایندگان رسانید و یادآور شد که کافتارادزه این را از سوی مجلس یک کار نادوستانه می‌شمارد.
۲۹ آذر ماه ۱۳۲۳ سیدضیا در "روزنامه رعد" مقاله‌ای نوشت که در آن شوروی را متهم کرد که برآن است که در شمال ایران یک کمربند اشغالی [۳۳] بوجود آورد. هم چنین سیدضیا نوشت که این قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها تا زمانی که ارتش‌های خارجی در ایران هستند باقی خواهد ماند. [۳۴]
۳۰ آذر ماه ۱۳۲۳ به فرمان شاهنشاه سرلشکر حسن ارفع ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت.
۶ بهمن ماه ۱۳۲۳ زد و خوردهای زبانی میان سیدضیا و دولت شوروی بالاگرفت. در روزنامه پراودا مقاله ای با فرنام "رخ‌پوش از روی شورش‌خواه سیدضیا برداشته شد". در این مقاله کارهای سیدضیا را سبب بوجود آمدن یک بخش سیاهی در تاریخ ایران خواندند و در دنباله نوشتند سیدضیا را همه می شناسند که کودتای سوم اسفند ماه ۱۲۹۹ را به فرجام رسانید و این تاریخ، تاریخ آغاز یک دوره خونین سرکوب جنبش ملی دمکراتیک ایران و بنیان دوره بیست ساله دیکتاتوری رضا خان بود. پس از این مقاله پراودا سیدضیا در "روزنامه رعد" نوشت که رئیس جمهور آمریکا روزولت نامهای به ساعد نخست وزیر ایران نوشته است که در آن سیاست ضد شوروی ساعد را ستوده است. پس از آن در "روزنامه کشور" مقاله ای هشدارانگیز به چاپ رسید که در آن یادآور شد که گفتگوها درباره نفت یکتایی متفقین را به خطر می اندازد و یک رو در رویی میان شوروی و کشورهای کاپیتالیستی بوجود خواهد آورد.
۲۴ بهمن ماه ۱۳۲۳ حسن حسن‌اف از آذربایجان شوروی گزارشی در ۶۷ رویه (صفحه) درباره وضعیت سیاسی و اجتماعی آذربایجان نوشت که آذربایجان ایران در حال فروریختن است. حکومت در تهران توانایی آن را ندارد که تمامیت ارضی ایران را حفظ کند، آذربایجان ایران می باید به یک کشور مستقل تغییر یابد، آزادی آذربایجان می باید از راه یک شورش مردمی انجام پذیرد که در آذربایجان شوروی پایه های آن گزارده شده باشد. زمان آزادی آذربایجان می باید همزمان با شکست آلمان نازی باشد.[۳۵]
۲۶ بهمن ماه ۱۳۲۳ نزدیک به دو هزار نفر از کردها به شهربانی مهاباد یورش بردند و با پاسبانان و پایوران شهربانی به زد و خورد پرداختند. در این رخداد پنج نفر از ماموران شهربانی مهاباد کشته و بسیاری دیگر به سختی زخمی شدند.
۲۸ بهمن ماه ۱۳۲۳ بازرگانان اسپهان در تلگرامی از دولت درخواست یاری کردند. در این تلگراف به آگاهی نخست وزیر و مجلس شورای ملی رساندند که نمایندگان حزب توده با برانگیزاندن کارگران سبب بسته شدن کارخانه‌های اسپهان شده و با پخش جارنامه (اعلامیه) و بوجود آوردن ترس و فشار به مردم برای به راه‌اندازی انقلاب، زمینه برهم زدن آرامش و نابسامانی را فراهم آورده‌اند.
۹ اسفند ماه ۱۳۲۳ از سوی دولت ایران حالت جنگ میان ایران و ژاپن اعلام شد و فرمان آن از سوی شاهنشاه صادر شد. [۳۶] ۱۰ اسفند مجلس اعلان جنگ ایران به ژاپن را تصویب کرد [۳۷] [۳۸] در این روز دکتر میلسپو و همراهانش از تهران رهسپار بغداد شد که از آنجا به آمریکا برگردد.[۳۹]
۲۸ فروردین ماه ۱۳۲۴ بیات نخست وزیر از مجلس شورای ملی درخواست رای اعتماد کرد. محمد مصدق از خواهر زاده خود مرتضی قلی بیات نخست وزیر پشتیبانی کرد ولی بیات نتوانست رای‌اعتماد بگیرد.[۴۰]
۱۲ اردیبهشت ماه ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی با ۶۴ رای از ۱۰۰ رای گرایش خود را به نخست وزیری ابراهیم حکیمی اعلام کرد. در همان روز طباطبائی به پیشگاه شاهنشاه در کاخ مرمر شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست وزیری ابراهیم حکیمی به عرض رسانید. شاهنشاه ابراهیم حکیمی را به کاخ مرمر فراخواندند و وی برای گزینش کابینه گماردند.
نخست‌وزیر ابراهیم حکیمی
پایان جنگ جهانی دوم در اروپا
۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۲۴ با تسلیم بدون قید و شرط ارتش آلمان نازی جنگ در اروپا پایان یافت. به همین روی شاهنشاه پیامی رادیویی به ملت ایران ایراد فرمودند. با شنیدن پیام شاهنشاه و پایان یافتن جنگ در تهران با شادمانی همگانی رو به رو شد و مردم جشن گرفتند. به دستور دولت نیز ۱۰۱ توپ شلیک شد و نقاره‌خانه بر سر در باغ ملی نواخته شد و آهنگ های دلپذیر پخش شد. از سوی شاهنشاه تلگرام های شادباش به پادشاهان و سران کشورهای متفق فرستاده شد. دولت نیز جارنامه (اعلامیه) پخش کرد و روز ۱۹ اردیبهشت ماه تعطیل همگانی اعلام شد. جشن با شکوهی در وزارت امور خارجه برپا شد و حکیمی نخست وزیر و هریو رئیس پیشین مجلس ملی فرانسه بیاناتی ایراد کردند و آتش‌بازی خیره کننده ای در میدان سپه انجام یافت.
ستاد ارتش اعلام کرد که عملیات خلع سلاح از سوی لشکر چهار کردستان ادامه دارد و تاکنون ۴۱۶ قبضه تفنگ و پنج تیر و ۲۳۸ قبضه سلاح سیستمهای مختلف در آن منطقه گردآوری شده است.
۲۰ اردیبهشت ماه ۱۳۲۴ هیات های سیاسی دولت های متفق در کاخ مرمر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و پایان جنگ در اروپا را شادباش گفتند. در این روز ابراهیم حکیمی نخست وزیر در کاخ مرمر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و کابینه خود را شناساند.
۲۹ اردیبهشت ماه ۱۳۲۴ وزیر امور خارجه تلگرام های رمز به سفارت کبرای ایران در لندن ، واشنگتن، مسکو و نمایندگی ایران در سانفرانسیسکو فرستاد و در آن یادآور شد که سفیرهای ایران برای تخلیه ایران با مقامات سه کشور گفتگو نمایند و درخواست کنند که چون جنگ در اروپا پایان یافته است نیروهای متفق از خاک ایران بیرون روند تا وضع در ایران به روال همیشگی بازگردد. هم چنین به دولت شوروی اعلام کنند که دولت ایران در این باره از دولت شوروی چشمداشت بیشتری برای یاری به ایران دارد. وزارت امور خارجه سه نامه به سفارت خانه های انگلستان ، شوروی و امریکا در تهران فرستاد و خواستار شد که هر چه زودتر نیروهای سه کشور از خاک ایران خارج شوند. [۴۱] [۴۲] [۴۳]
از سقوط دولت آقای بیات تا تشکیل دولت آقای حکیمی [۴۴] تا روز ۲۳ اردیبهشت ماه ۱۳۲۴ که ابراهیم حکیمی نخست‌وزیر برنامه دولت خود را به مجلس شناساند[۴۵]، جنگ جهانی دوم نزدیک به چهارسال بود که مردم و کشور ایران را دست به گریبان با گرسنگی و بیماری و بیکاری و زندان و ویرانی سازندگی‌های ایران نوین نموده بود. در درازای این چهار سال تنها دلگرمی مردم ایران به پیمان سه دولت و هم چنین به اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران بود که شوروی و بریتانیا و امریکا را متعهد می ساخت که پس از پایان جنگ ارتش های خود را از ایران بیرون برند. نمایندگان مجلس و مردم ایران از برنامه های سیاسی استالین و چگونه استالین حزب توده را برای به انجام رسانیدن برنامه هایش در ایران سازمان داده بود، آگاهی نداشتند. برنامه های استالین برای ایران، جداسازی استان های شمالی ایران بود که در درازای جنگ جهانی دوم در اشغال ارتش شوروی قرارداشت، و پیوست (ضمیمه) ساختن این استان ها به شوروی با تبدیل آنها به کشورهای سوسیالیستی شوروی. برای اثبات اینکه حکومت مرکزی در ایران نمی تواند کشور ایران را اداره کند و بدین سبب شوروی می باید از ایران در بازسازی یاری کند، نمایندگان حزب توده در مجلس شورای ملی به جای گفتگو درباره برنامه دولت نخست‌وزیر حکیمی، از موقعیت و زمان سوءاستفاده کردند و گفتگو درباره برنامه دولت را به صحنه پروپاگانداهای سیاسی تغییردادند.[۴۶] در یازده نشست مجلس شورای ملی که از ۲۳ اردیبهشت تا ۱۳ خرداد زیر رهبری دکتر رادمنش لیدر حزب توده و ایرج اسکندری، کامبخش، اوانسیان، و دیگر اعضای حزب توده به درازا کشید، در مجلس برنامه دولت حکیمی را مورد گفتگو قرارندادند بلکه بیشتر وضعیت کشور و به ویژه ناامنی در آذربایجان را مورد انتقاد شدید قراردادند.[۴۷] در روز ۱۳ خرداد زمان رای گیری برای دادن رای اعتماد به دولت ، از آنجا که نمایندگان از هدف این پروپاگانداهای سیاسی آگاهی نداشتند، از ۹۵ تن نماینده که در مجلس بودند، ۲۵ رای موافق، ۶۳ ممتنع و ۷ رای مخالف از سوی اعضای حزب توده دکتر رادمنش، کامبخش، دکتر کشاورز، فداکار، شهاب فردوسی، اوانسیان، پروین گنابادی داده شد. با این رای گیری نمایندگان مجلس شورای ملی ایران را به سوی یکی از دشوارترین بحران‌های سیاسی برای تمامیت ارضی ایران و جنگ برای نجات آذربایجان کشاندند.[۴۸] [۴۹] [۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴] [۵۵]
نخست‌وزیر محسن صدر
۱۵ خرداد ماه ۱۳۲۴ رییس مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست‌وزیری محسن صدر به آگاهی رسانید. در همین روز والاس مری سفیرکبیر نوین امریکا در ایران در کاخ گلستان به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و استوارنامه خود را تقدیم کرد.
۱۶ خرداد ماه ۱۳۲۴ شاهنشاه محسن صدر را فراخواندند و فرمان نخست‌وزیری را برای سازماندهی کابینه به وی دادند. ۲۲ خرداد ماه محسن صدر نخست‌وزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و کابینه خود را شناساندند.
۲۶ خرداد ماه ۱۳۲۴ وزیر امور خارجه امریکا در نامهای به وزیر امور خارجه ایران به آگاهی رساند که نیروهای امریکا به زودی از ایران بیرون می‌روند و هم اکنون نیز بخشی از ایران بیرون رفته‌اند و تا تیر ماه ارتش امریکا از خلیج فارس بیرون می‌رود.[۵۶]
۲۹ خرداد ماه ۱۳۲۴ محسن صدر نخست‌وزیر و کابینه‌اش وارد مجلس شورای ملی شدند ولی پیش از این که صدر بتواند کابینه خود را به مجلس بشناساند گروه اقلیت یعنی مصدق و همراهان تالار را ترک کردند و معرفی کابینه انجام نپذیرفت. [۵۷] برای به انجام رساندن هدف‌های پلید شوروی مجلس را به آشوب کشیدند.
۳۱ خرداد ماه ۱۳۲۴ فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴ صادر شد. [۵۸]
در همین روز در نشست ۳۱ خرداد ماه مجلس شورای ملی اقلیت و توده‌ای‌ها برای اینکه کشور را به سوی هرج و مرج و هدف‌های پلیدشان برای تجزیه ایران برانند و دولتی استوار نشود از بودجه مجلس، بدون بودن نخست وزیر و هیات دولت معرفی نشده سخن‌ها راندند. مصدق گفت: از روزی که آقای صدر به مجلس آمدند و نمایندگان اقلیت از مجلس خارج شدند مسئول را اقلیت مجلس دانستند بعنی اگر اقلیت کار خوبی کرده‌است و خدمت به مملکت کرده‌است. هم چنین نامه‌هایی میان صدر نخست وزیر و رییس مجلس و پاسخ محمد مصدق به آن که تا چه هنگامی صدر از معرفی کابینه خودداری می‌کند رد و بدل شد.[۵۹] در نشست ۵ تیر، به همین ترتیب با گرفتن وقت مجلس محمد مصدق و همراهان اقلیت به صدر زمان معرفی کابینه خود را ندادند. [۶۰]
۹ تیر ماه ۱۳۲۴ اعلیحضرت همایونی محمدرضا شاه پهلوی نمایندگان برگزیده اقلیت و اکثریت را به دربار فراخواندند. از اقلیت محمد مصدق، امیر نصرت اسکندری، حاج آقا رضا رفیع، دکتر رادمنش و صدرقاضی و از نمایندگان اکثریت بهبهانی، علی دشتی، آصف، فاطمی و دکتر طاهری و فیروزآبادی در ساعت ده و نیم پیش از نیمروز به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند. شاهنشاه درباره موقعیت حساس سیاسی و اقتصادی کشور و نیاز کشور به همکاری و همسویی و همفکری نمایندگان و روشن کردن وضعیت دولت بیاناتی فرمودند. شاهنشاه افزودند که رییس دولت در انتخاب وزیران آزاد است و مجلس حق ندارد در کار قوه مجریه دست‌درازی (دخالت) نماید.[۶۱]
۱۴ تیر ماه ۱۳۲۴ برای پنجمین بار شناساندن اعضای هیات دولت به نشستی دیگر پس افکنده شد زیرا که مصدق برای فلج کردن کشور در روزهای بحرانی که کشور ایران اشغال ارتش های بیگانه بود با همدستانش نمایندگان اقلیت و توده ای ها از سالن مجلس بیرون رفتند.
۱۵ تیر ماه ۱۳۲۴ فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴ صادر شد و توده‌ای‌ها و پشتیبانانشان مانند محمد مصدق و اقلیت به جنبش افتادند. [۶۲]
۲۳ تیر ماه ۱۳۲۴ دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴ صادر شد.[۶۳]
۲۶ تیر ماه ۱۳۲۴ سرانجام کابینه و برنامه دولت محسن صدر به مجلس شورای ملی شناسانده شد.[۶۴]
۳۱ تیر ماه ۱۳۲۴ محسن صدر نخست وزیر در یک گفتگو با خبرنگاران در کاخ سعدآباد درباره سفر نمایندگان سندیکای کارگران شوروی به ایران بیاناتی ابراز کرد. مدیر کل انتشارات و تبلیغات به آگاهی رساند که چون در برنامه "خانه فرهنگ شوروی" که از رادیو تهران پخش شد، به ایران ناسزا گفته شد و آن گفته ها با حق حاکمیت و مصالح کشور ناسازگاری دارد، از این رو برنامه فرهنگی خانه شوروی از رادیو پخش نخواهد شد.
۷ امرداد ماه ۱۳۲۴ محمد مصدق و دیگر نمایندگان اقلیت مجلس شورای ملی جارنامه‌ای درباره بیرون رفتن در نشست‌های مجلس چاپ کردند که آن ابستروکسیون نامیده می شود یعنی یک سوم از نمایندگان از مجلس بیرون می روند تا حد نصاب برای رای گیری و تصویب قانون یا دادن رای اعتماد دیگر وجود نداشته باشد و مجلس شورای ملی در انجام وظایف فلج شود. نمایندگان اکثریت برای از میان برداشتن دوگانگی‌ها و ناسازگاری نمایندگان اقلیت درباره دولت صدر، پیمانی در دو ماده درباره چکونگی گرفتن رای اعتماد در مجلس برای دولت صدر امضا کردند.
۱۱ امرداد ماه ۱۳۲۴ رییس رکن دو ستاد ارتش آگاهی‌هایی در زمینه رخدادهای کردستان و آنچه را که ستاد ارتش برای از بین بردن ناآرامی‌های کردستان انجام داده بودند در اختیار رسانه‌ها قرارداد.
۱۳ امرداد ماه ۱۳۲۴ نمایندگان اقلیت مجلس شورای ملی به آگاهی روزنامه‌ها رساندند که تا زمانی که دولت صدر کناره‌گیری نکند در نشست‌های مجلس حاضر نخواهد شد.
۱۷ امرداد ماه ۱۳۲۴ اعضای هیات نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو به همراهی سپهبدی وزیر امور خارجه به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و گزارشی از کنفرانس را به آگاهی رساندند[۶۵]
۱۸ امرداد ماه ۱۳۲۴ بخشنامه رسمی وزارت امور خارجه درباره تخلیه فوری ایران از ارتش انگلستان و شوروی بر پایه تصمیم‌های کنفرانس پتسدام و کنفرانس سه دولت متفق در برلین به چاپ رسید.
۲۲ امرداد ماه ۱۳۲۴ محسن صدر نخست وزیر در نشست ویژه مجلس شورای ملی درباره شورش شماری از افسران لشکر هشت خراسان علیه حکومت مرکزی به نمایندگان آگاهی داد.
۲۴ امرداد ماه ۱۳۲۴ به مناسبت تسلیم ژاپن و پایان جنگ جهانی دوم از سوی شاهنشاه تلگراف‌های شادباش به اعلیحضرت پادشاه انگلستان، ترومن رئیس جمهور امریکا، استالین رئیس شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی، رییس جمهور چین و رییس دولت فرانسه فرستادند.
ساعت هفت و نیم شامگاه شاهنشاه بیاناتی از رادیو ایراد فرمودند[۶۶] و در همین هنگام ۱۱۰ تیر توپ شلیک شد. دولت نیز برای دو روز تعطیل اعلام کرد.
۲۹ امرداد ماه ۱۳۲۴ سرهنگ نوایی و شماری از افسران و سربازان فراری نافرمان برای خلع سلاح شهربانی گنبدکاوس و گرفتن شهر با ابزار نظامی که دزدیده بودند به این شهر حمله کردند، ولی با ایستادگی شهربانی و ماموران انتظامی، شش تن از افسران فراری نافرمان کشته و یک تن زخمی و دو کامیون و یک جیپ بدست ماموران دولتی افتاد. روز پسین میان افسران فراری لشکر هشت خراسان و ماموران شهربانی و ژاندارمری در نزدیکی چهل دختران میان راه گنبدکاوس و شاهرود زد و خورد خونینی رویداد و شماری از افسران فراری کشته و زخمی شدند و چهار تن نیز دستگیر شده و به زندان دژبان برده شدند. از افسران ارتش و شهربانی نیز تنی چند کشته و زخمی شدند. ۳۱ امرداد ماه به فرمان شاهنشاه نود هزار ریال از سوی ستاد ارتش به ژاندارم‌ها و پاسبانانی که در مبارزه سرسختانه جنگیده بودند به عنوان پاداش داده شد و خانواده کشته شدگان نیز پاداش دریافت کردند. امیران ارتش در کاخ سعدآباد شاهنشاه را در جریان رویدادهای خراسان قراردادند و فرماندار نظامی تهران حکومت نظامی اعلام کرد.
۴ شهریور ماه ۱۳۲۴ در مجلس شورای ملی وزیر امور خارجه درباره بیرون رفتن ارتش شوروی و بریتانیا روشنگری نمود. برنامه دولت را نیز مصدق با همدستان اقلیت و حزب توده نگذاشتند به تصویب برسد.
۸ شهریور ماه ۱۳۲۴ افراد حزب توده با ایجاد هرج و مرج و آشوب در شهرهای ساری و شاهی و دیگر شهرهای مازندران، آرامش و امنیت این شهرها را برهم زدند. از سوی دولت دویست ژاندارم برای دستگیری مزدوران حزب توده به شمال کشور فرستاده شد، لیکن سربازان شوروی در فیروزکوه آنها را بازایستاندند. در همین روز وزارت امور خارجه به آگاهی مردم رسانید که سفارت کبرای انگلستان و شوروی در ایران برداشتن سانسور در روزنامه‌ها و تلگراف و تلفن را پذیرفته‌اند.
۱۰ شهریور ماه ۱۳۲۴ دولت ایران نامه اعتراضی درباره دخالت شوروی در امور داخلی ایران و جلوگیری از پیشرفت ژاندارم‌ها به مازندران به سفارت کبرای شوروی در تهران فرستاد.[۶۷] درهمین روز ستاد ارتش فهرست نامهای افسران فراری لشکر خراسان و افسرانی که از تهران فرار کرده بودند و به مزدوران شوروی در خراسان پیوسته بودند و هم چنین نامه‌های کشته شدگان، دستگیرشدگان و فراریان را در روزنامه‌ها چاپ کرد.
۱۲ شهریور ماه ۱۳۲۴ فرقه دموکرات آذربایجان اعلام موجودیت کرد.[۶۸] مردم آذربایجان اعلامیه پیشه‌وری به زبان ترکی درباره بنیان فرقه دموکرات آذربایجان را بر در و دیوارهای شهر یافتند و هدف‌های فرقه در آن روشن شده بود. این اعلامیه در شهرهای تهران، خراسان، گیلان و مازندران نیز پخش شد.
۲۰ شهریور ماه ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه در نامه‌هایی به سفارت شوروی و سفارت انگلستان و سفارت امریکا در تهران یادآور شد که با تسلیم بدون چون و چرای ژاپن و پایان جنگ جهانی دوم، ارتش سه کشور باید خاک ایران را از زمان پایان جنگ و تسلیم ژاپن تا شش ماه پس از آن یعنی تا دوم مارس از ایران بیرون روند. در این روز هفت تن از نمایندگان کنگره امریکا که به ایران آمده بودند در کاخ سعدآباد به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند. مصدق گفت که اقلیت ۲۲ تنی را وی تشکیل داده تا دولت مورد نظر وی روی کار بیاید.[۶۹]
۲۳ شهریور ماه ۱۳۲۴ شاهنشاه در گفتگویی با لئوپولد هرمن خبرنگار رویتر درباره سیاست خارجی ایران، گرایش ایران به شرکت در کنفرانس صلح، روابط ایران با کشورهای همسایه و عرب‌ها، پیمان سه گانه ایران و انگلستان و شوروی و وضعیت داخلی ایران بیانایی فرمودند.
۲۴ شهریور ماه ۱۳۲۴ سفیر کبیر ایران در لندن از وزیر امور خارجه انگلستان خواستار شد که هنگام کنفرانس وزیران امور خارجه دولت‌های متفق و گفتگو درباره تخلیه خاک ایران، نماینده دولت ایران نیز در این نشست شرکت نماید تا بتواند درباره بیرون بردن ارتش متفقین از سرزمین‌ها، دریاها، و آسمان ایران دیدگاه‌های دولت متبوع خود را بیان دارد، و هم چنین از نیروهای متفقین بخواهد که با پاس و نگهداری حق حاکمیت ایران، سدی در راه نیروهای ایران بوجود نیاورند تا بتوانند آرامش و امنیت را در همه جای کشور برقرار سازند.
۲۶ شهریور ماه ۱۳۲۴ توده‌ای‌ها پراکنده کردند که ماموران دولت به مردم تیراندازی می‌کنند نه عمال شوروی. فرمانداری نظامی تهران این سخن پراکنی‌ها را بی پایه و دروغ خواند.
۲۸ شهریور ماه ۱۳۲۴ اعلامیه ستاد ارتش درباره فرار شماری از افسران نافرمان لشکر خراسان و پیوند آنان با افراد حزب توده و شرکت آنها در شورش و آشوب دامنه داری که قرار بود در پایان شهریور ماه انجام گیرد چاپ و پخش شد. در همین روز بیرون رفتن نخستین گروه از ارتش شوروی از قزوین آغاز شد و هشتصد تن از سربازان ارتش سرخ با ابزار جنگ خود به سوی زنجان روانه شدند.
۲۹ شهریور ماه ۱۳۲۴ وزیر امور خارجه در مجلس شورای ملی اعلام کرد که سران شوروی در تهران به آگاهی وزارت جنگ رسانده‌اند که بیرون رفتن نیروهای شوروی از تهران از روز گذشته آغاز شده‌است. در همین روز نیروی هوایی انگلستان اعلام کرد که بر پایه قرارداد ۱۳۲۱، از فرودگاه قلعه مرغی در تهران بیرون نخواهند رفت تا زمانی که ارتش شوروی نیز از آن بخش از فرودگاه و ساختمان‌های همسایه را که در دست آنهاست بیرون روند.. سفارت انگلیس در تهران از سفارت شوروی خواست تا برنامه بیرون رفتن از تهران با جدول همه ریزه کاری‌های جا و زمان به آگاهی آن سفارت برساند.
۱ مهر ماه ۱۳۲۴ خبرگزاری فرانسه به آگاهی رساند که نامه دولت ایران درباره بیرون رفتن ارتش انگلستان از جنوب ایران و ارتش شوروی از شمال ایران در شورای وزیران امور خارجه دولت‌های متفق در لانکاسترهاوس مورد گفتگو قرار گرفت و انگلیسی‌ها گرایش دارند که از آذر و دی ماه (دسامبر) ارتش خود را از ایران بیرون برند لیکن دولت شوروی می‌خواهد که ارتش خود را تا آخرین گاه در ایران نگاهدارد.
۳ مهر ماه ۱۳۲۴ نشریه اکونومیست چاپ لندن در نوشتاری درباره وضعیت داخلی ایران نوشت که شوروی‌ها در ایران همان رلی را بازی می‌کنند که انگلیسی‌ها در پایان جنگ جهانگیر اول در بین‌النهرین بازی کردند. وزیر امور خارجه انگلستان در سخنرانی خود گفت که هدف دولت بریتانیا و دیگر کشورهای متفق این نیست که ارتش خود را پیش از زمانی که مورد پذیرش ایران و متفقین قرارگرفته در ایران نگاهدارند. دولت انگلستان بیرون رفتن ارتش خود را وابسته به تخلیه خاک ایران از سوی شوروی کرده‌است.
۴ مهر ماه ۱۳۲۴ نخست وزیر و نمایندگان دوباره درخواست رای اعتماد و گفتگو در برنامه دولت را کردند لیکن مصدق و دیگر نمایندگان اقلیت و توده با همان گفتگوها، کماکان آشوب و نابسامانی را در مجلس برای جلوگیری از رای اعتماد به دولت آقای محسن صدر ادامه دادند این بار مصدق فراتر رفت و پیمان سه دولت را نیز مورد نکوهش (انتقاد) قرارداد و برای پرداخت بودجه ماه‌های امرداد و شهریور که برای پرداخت حقوق و دیگر هزینه‌های دولت می‌باید تصویب میشد همان بازی را درآوردند که برای بودجه تیر ماه و رای اعتماد به نخست وزیر انجام داده بودند.[۷۰]
۵ مهر ماه ۱۳۲۴ از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی درباره خونریزی و هرج و مرج در آذربایجان، آتش زدن بازار قزوین، رخدادهای خراسان، حمله به مردم در مسجد زنجان و زخمی کردن فرماندار این شهر و کشته شدن یک تن و هم چنین حکومت اوباش و اراذل در مازندران و بیرون کردن ماموران دولت از شهرها سخنرانی‌هایی ایراد شد و نمایندگان به کارهای فرقه دموکرات آذربایجان ابراز بیزاری کردند. بیانات آقایان وزیر دادگستری و امور خارجه و دارایی درباره کارشکنی‌های محمد مصدق و درخواست از مجلس برای روشن کردن تکلیف دولت و هم چنین دیگر نمایندگانی که به داده رای اعتماد پافشاری می‌کردند تا وضعیت نابسامان مجلس به پایان برسد، در پایان این نشست رای گیری شد و دولت محسن صدر با ۶۹ رای موافق، از ۱۰۴ تن نماینده که در مجلس بودند رای اعتماد گرفت. محمد مصدق و دیگر نمایندگان اقلیت و نمایندگان حزب توده رای مخالف دادند.[۷۱] زلزله شدیدی روستاهای نزدیک قزوین رویداد. نیمی از خانه‌های روستای هریان ویران شد و چند روستای دیگر چون حسن آباد آسیب فراوانی دیدند.
۷ مهر ماه ۱۳۲۴ چهارده تن از کارگران کارخانه پارچه بافی شاهی به تهران آمدند و گزارش آفندهای آشوبگرانه گروهی از کارگران وابسته به حزب توده را با اسلحه سرد و گرم به دیگر کارگران و زخمی کردن آنها را به آگاهی مسولان وزارت پیشه و هنر رساندند. در همین روز، در نشست ویژه مجلس شورای ملی به درخواست صدر نخست وزیر گزارشی بر سر خرید اموال ارتش متفقین و گفتگوهایی که میان نمایندگان متفقین با دولت ایران در این باره انجام یافته بود به آگاهی نمایندگان رسانید و پس از گفتگو نمایندگان برآن شدند که درباره پرداخت ارز برای خرید سازمان‌های مورد نیاز دولت بررسی‌های بیشتری شود. سفارت امریکا در تهران در بخشنامه‌ای نظر دولت امریکا را درباره ورود نیروهای امریکا به ایران در زمان حکومت قوام‌السلطنه، چراهای بسته نشدن قرارداد رسمی درباره ماندن ارتش امریکا در ایران، پرداخت هزینه‌های گزاف از سوی دولت امریکا در ایران برای ساختن و درست کردن جاده‌ها، راه آهن و بندرها، و نبودن اخبار دولت ایران درباره خرید اموال منقول و غیرمنقول امریکا در ایران را به آگاهی همگان رسانید.
۱۰ مهر ماه ۱۳۲۴ صدر نخست وزیر در مجلس شورای ملی اعلام کرد که اگر محمد مصدق و اقلیت و حزب توده کماکان به او و کابینه او توهین کنند از نخست‌وزیری کناره گیری خواهد کرد. محمد مصدق سخنان نامربوط و بی پایه‌ای علیه پیمان سه دولت دوباره به زبان آورد و واژه‌های توهین‌آمیز و زشت در گفتگو با هیات دولت را بکار برد و آنچه را که وزیر دارایی، وزیر جنگ و وزیر امور خارجه در روشن کردن بیانات بی پایه محمد مصدق گفتند را مصدق نادیده و ناشنیده گرفت و مجلس را کماکان در آشوب و ناآرامی نگاه داشت.[۷۲] در همین روز با دستگیری سه تن بزهکار از دانشجویان دانشکده افسری برای دست زدن به کارهای سیاسی، سروان خسرو روزبه فرمانده گروهان فنی دانشکده که خود علیه ارتش فعال بود و دانشجویان دیگر را به شورش بر علیه دولت و کشور بر می‌انگیخت مورد بدگمانی قرارگرفت و متواری شد.
۱۴ مهر ماه ۱۳۲۴ سید محمد صادق طباطبائی در انتخابات هیات رییسه مجلس شورای ملی به ریاست مجلس شورای ملی برگزیده شد.[۷۳]
۱۹ مهر ماه ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی تصویب کرد که پس از بیرون رفتن ارتش شوروی و انگلستان از ایران برپایه پیمان سه دولت بی‌درنگ فرمان انتخابات صادر و انتخابات دوره پانزدهم آغاز خواهد شد. گروه اقلیت به رهبری مصدق و دکتر کشاورز از حزب توده که دستور از استالین داشتند که نمایندگان خود را وارد مجلس پانزدهم کنند با این قانون مخالفت کردند. قانون تاخبر انتخابات دوره ۱۵ تا بیرون رفت ارتش بیگانه از ایران مجلس شورای ملی ۱۹ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۹ حزب توده و محمد مصدق با گروه اقلیت مجلس را به آشوب کشاندند [۷۴] و مجلس تعطیل شد و در نشست های پس از آن همین کار را کردند و مجلس را بر هم زدند.[۷۵]
۲۸ مهر ماه ۱۳۲۴ دولت انگلستان دولت ایران و سایر کشورهای متفق را فراخواند تا فهرست نام نمایندگان خود را برای گردهمایی ملل متفق در روز دوم دسامبر که در لندن برگزار خواهد شد بفرستند.
۲۹ مهر ماه ۱۳۲۴ دکتر رضازاده شفق در مجلس نشست ۱۵۳ گفت که " دوره دو ساله دارد خاتمه پیدامی‌کند در تمام این مدت اوقات مجلس و قسمت مهم این اوقات صرف شده‌است به گفتگوهای شخصی و بدبختانه با مشاجرات وقت بسیار گرانبهای کشور تلف شده و در این موقع آقایان گرفتار یک رشته اشکالات خارجی هستند و بایستی تمام اوقات را مصروف این کار بکنند طرح‌ها و لوایح دولت ماه های متوالی در کشو میزهای مجلس خوابیده‌است کارهای بسیار ضروری داریم الان بودجه دولت حتی بصورت دو دوازدهم بلاتکلیف مانده..."[۷۶]
در همین روز وزیر امور خارجه در مجلس شورای ملی به آگاهی رساند که از آنجا که نامه‌نگاری وزارت امور خارجه ایران با وزارت امور خارجه انگلستان و شوروی و هم چنین گفتگوهایی که میان سفیران کبیر ایران در لندن و مسکو با وزیران امور خارجه انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی انجام گرفته است، ارتش اشعالی متفقین برپایه پیمان سه دولت تا دوم مارس ۱۹۴۶ (۱۱ اسفند ماه ۱۳۲۴) از ایران بیرون خواهند رفت. هم چنین در این نشست گفته شد که بر پایه گزارش‌های درستی که رسیده است، سربازان ارتش شوروی در نکا، روزانه پنجاه واگن از درخت‌های با ارزش جنگل‌های شمال را که ثروت ملی هستند را بریده و از راه بندرشاه از کشور بیرون می‌برند.
محسن صدر نخست وزیر به سبب کارشکنی‌ها و توهین‌های محمد مصدق و همدستانش در اقلیت و اعضای حزب توده کناره گیری خود را از نخست وزیر به پیشگاه شاهنشاه داد. شاهنشاه رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و گرایش مجلس را به نخست وزیر آینده خواستار شدند.
نخست‌وزیر ابراهیم حکیمی
۲ آبان ۱۳۲۴ شاهنشاه ابراهیم حکیمی را فراخواندند و سامان دادن کابینه را به وی سپردند. در همین روز شاهنشاه از لشکر دو پادگان مرکز و بخش‌های گوناگون لشکر و عملیات رزمی و نمایشی سربازان و رژه یکان‌ها بازدید کردند. دژ دزلی در منطقه کوهستانی غرب که زمان درازی پناهگاه اشرار و ماجراجویان بود به اشغال ارتش ایران درآمد و گروهی از یاغیان که زیر پیگرد ستون ارتش مریوان بودند به خاک عراق گریختند.
۷ آبان ۱۳۲۴ سفارت کبرای انگلستان در تهران به آگاهی رسانید که سربازان انگلیسی در شهرهای همدان و خرم آباد در اول نوامبر از این دو شهر بیرون خواهند رفت، ولی شمار کمی از سربازان انگلیسی در اندیمشک، اهواز، آبادان، خرمشهر، تهران و کرمانشاه خواهند ماند. هم چنین درباره واگذاری چاه‌های نفت به ارتش ایران را به پس از گفتگو با سران کشور موکول کردند.
۸ آبان ۱۳۲۴ پادگان نظامی برازجان در درازای هفته‌های گذشته توانستند ۱۶۷ قطعه سلاح جنگ از یاغیان بدست آمد. ملا مصطفی بارزانی چون در عراق شورش کرده بود و زیر پیگرد ماموران عراقی بود با دو هزار سوار مسلح به ایران پناهنده شد. ستاد ارتش برآن شد که ملا مصطفی و یارانش را در روستای بچالو، لواسلو، یلدوز، لاهیجان و اشنویه قرار و جا بدهد و گرفتن اسلحه از آنها را آغاز نماید. هم چنین کلوب مرکزی حزب توده که بر پایه دستور فرماندار نظامی تهران بسته شده بود از سوی نمایندگان وزارت دادگستری، وزارت کشور و وزارت جنگ مورد بازرسی قرار گرفت و گزارش جالبی درباره بررسی سندها و کاغذهای بدست آمده همانجا نوشته شد. یک گروه ۱۸ نفری از سربازان انگلیسی که نگهداری از خط‌های تلفن و تلگراف ملایر به آنها سپرده شده بود از این شهر بیرون رفتند.
۹ آبان ۱۳۲۴ گروهی از ترکمن‌های مسلح که با تیراندازی و دزدی‌های پی در پی آرامش و امنیت را در منطقه گنبدکاوس فراهم ساخته بودند، در زد و خورد با نیروهای ژاندارمری و دادن چند کشته و رخمی با آن سوی مرزهای ایران فرارکردند.
۱۴ آبان ۱۳۲۴ ژاندارمری آذزبایجان درباره پخش اسلحه میان افراد یاغی و ماجراجو گزارشی به ژاندارمری کل کشور داد و یادآور شد که شبانه دو کامیون اسلحه میان افراد مشکوک در عجب شیر پخش شده و این افراد ژاندارمری را محاصره و به زد و خورد پرداخته‌اند، هم چنین شماری نزدیک به پانصد تن مسلح در میان راه میانه و تبریز گردآمده و سدی برای رد شدن خودروها شده‌اند، افزون برآن سیم تلگراف تهران – تبریز را نیز بریده‌اند.
۱۵ آبان ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی به دولت ابراهیم حکیمی رای اعتماد داد.[۷۷]
۲۴ آبان ۱۳۲۴ افراد فرقه دموکرات آذربایجان برای شورش علیه دولت مرکزی به برانگیختن کشاورزان و مردم ساده دل پرداختند و با هراساندن آنها به مرگ، آنان را وادار به عضویت در فرقه دموکرات آذربایجان کردند. جدایی خواهان فرقه دموکرات بنا بر فرمان استالین به پاسگاه‌های ژاندارمری عجب شیر و گلی کندی یورش بردند و در زد و خوردی که میان آنها و ژاندارم‌ها روی داد سیزده نفر از آشوبگران دستگیر و به زندان مراغه برده شدند، ولی با دخالت سربازان شوروی بازداشت شدگان از زندان آزاد شدند. در همین روز وزیر جنگ درباره طرح گزارش کمیسیون بودجه راجع به افزایش دو لشگر و اضافات افسران پیشنهادهایی داد. کامبخش دوره دیده در باکو به همراه پیشه‌وری برای جداکردن آذربایجان و دیگر استان‌های شمالی ایران به فرمان استالین با وزیر جنگ مخالفت کرد که لشگری به ارتش افزوده نشود و به دو تن از امیران ارتش توهین کرد و رئیس مجلس از نشست بیرون رفت.[۷۸]
۲۶ آبان ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره دخالت ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران به سفارت کبرای شوروی در تهران نوشت.[۷۹] از سوی ستاد ارتش و شهربانی کل کشور به ماموران دولتی دستور داده شد که در برابر آشوبگران پایداری کنند و از یورش و آسیب آنان به شهرهای آذربایجان جلوگیری کنند. ناامنی‌های شهرهای آذربایجان در هیات دولت مورد گفتگو قرارگرفت و از آنجا که شورشیان به پشتیبانی ماموران شوروی آشوب و هرج و مرج براه می‌انداختند، هیات دولت برآن شد که ماجرا از راه سیاسی با مقامات شوروی درمیان گذاشته شود.[۸۰] هم چنین هیات وزیران تصویب کرد که با فرستادن نظامیان از مرکز به آذربایجان ، پاسگاه‌های ژاندارمری و نظامی آن استان نیروی بیشتری بگیرند و دیگر اینکه بیات استاندار نوین آذربایجان هرچه زودتر رهسپار آذربایجان شود. نیروی شوروی از پیشرفت ستون نظامی کردستان به سوی مهاباد جلوگیری کرد و شورشیان با پشتیبانی سربازان شوروی کنترل شهر میانه را بدست گرفتند. [۸۱]
۲۷ آبان ۱۳۲۴ حکیمی نخست وزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش وضع آذربایجان را به عرض رسانید که در شهرهای اهر، سراب، مراغه، میانه شورشیان هرج و مرج براه‌انداخته‌اند و خط‌های تلفن و تلگراف نیز گسسته شده‌است.
۲۹ آبان ۱۳۲۴ آشوبگران در شهرهای مرند و مراغه به پخش اسلحه میان مردم پرداخته و آنها را برای بدست گرفتن کنترل شهرهای دیگر پیوسته برمی انگیزند. جدایی خواهان فرقه دموکرات با پشتیبانی ارتش سرخ شوروی شهر سراب زیر کنترل خود در آوردند.در پاسگاه‌های دورافتاده همه افراد پاسگاه را به مسلسل بستند و دو نفر افسر را پاره پاره کردند و اسلحه‌های آنان را با خود بردند. دو گردان نیروی نظامی که از تهران به سوی آذربایجان می‌رفتند در شریف‌آباد قزوین به وسیله ارتش شوروی بازایستادند (متوقف شدند) و دسته‌های دیگر نظامی نیز که همزمان در راه آذربایجان بودند را ارتش شوروی در کرج بازایستاند و راه را بر ارتش ایران بست. وزارت کشور در نامهای محرمانه که به وزارت امور خارجه فرستاد اعلام خطر کرد که اگر مقامات شوروی با فرستادن نیروی انتظامی ایران به آذربایجان جلوگیری کنند و اگر در برابر دخالت‌های بیگانگان در امور داخلی کشور کاری انجام نشود، در استان‌های شمالی کشور رخدادهای خونین و خطرناکی پیش خواهد آمد، بی‌درنگ وزارت امور خارجه نامهای به سفارت شوروی فرستاد.[۸۲]
۳۰ آبان ۱۳۲۴ هفت کامیون اسلحه و ابزارهای جنگی از سوی جدایی‌خواهان وارد مهاباد شد و میان شماری از کردها پخش گردید.
۱ آذر ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه در نامهای به سفارت شوروی نوشت که دو گردان پیاده و یک گروهان ژاندارم ارتش شاهنشاهی که از مرکز به سوی تبریز برای برقراری امنیت در راه بودند و ارتش اشغالی شوروی آنان را در نزدیکی‌های قزوین متوقف کردند [۸۳]
۳ آذر ۱۳۲۴ دولت شوروی در پاسخ نامه دولت امریکا رخدادهای شمال ایران را نادرست شمرد و کارهای فرقه دموکرات آذربایجان را مسلحانه ندانست بلکه آن را برای رسیدن به آرمان‌های ملی وانمود کرد و درباره گسیل داشتن نیروهای نظامی ایران به شمال ایران، این کار را ناسودمند دانست و درباره بیرون رفتن ارتش اشغالی شوروی از خاک ایران زودتر از نیمه اسفند ماه نوشت که نیازی بدان نیست.[۸۴]
۴ آذر ۱۳۲۴ دانشجویان دانشگاه تهران، دانشجویان آذری و آذربایجانی‌هایی که در تهران زندگی می‌کردند، گروه جوانان میهن پرست ، ایل بختیاری و دیگر طبقه‌های کارگری و پیشه‌وران خود را برای مبارزه با خائنان فرقه دموکرات در آذربایجان به پیشگاه شاهنشاه اعلام داشتند و سیل تلگرام‌های انزجار از خائنان و آمادگی به مبارزه به سوی شاهنشاه روان شد. در همین روز مجلس شورای ملی در یک نشست پر هیجان انزجار خود را از تحریکات گروهی تبهکار در آذربایجان اعلام داشت و دو تن از نمایندگان دکتر عبده و فرهودی از نخست وزیر خواستار شدند که مجلس را درباره جلوگیری نیروهای شوروی از حرکت دویست نفر ژاندارم به مازندران در فیروزکوه و مخالفت با حرکت یک گردان پیاده نظام از سقز به مهاباد و بازداشتن دو گروهان پیاده و یک گردان ژاندارم به آذربایجان حتی جلوگیری از پیوستن پرشک ارتش به نیروی فرستاده شده برای درمان بیماران و هم چنین بازایستاندن نظامیان تبریز به پیرامون آن شهر آگاه سازد. هم چنین دکتر عبده افزود که تامین امنیت ایران برپایه پیمان سه دولت با دولت ایران است چگونه‌است که ماموران ارتش اشغالی شوروی بر خلاف اصل حاکمیت و استقلال ایران پروانه نقل و انتقال به نیروی انتظامی و ارتش ایران نمی‌دهد؟[۸۵]
۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی به نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به تاریخ ۲۶ آبان در اعتراض به دخالت‌های ارتش اشغالی شوروی در ایران پاسخ داد.[۸۶] دولت شوروی همه کشتارها و آشوب‌های شمال ایران و آذربایجان را دروغ خواند و پافشاری کرد که پیمان سه دولت از سوی شوروی مو به مو رعایت می‌شود.
۶ آذر ۱۳۲۴ دولت آمریکا در نامهای از دولت‌های شوروی و انگلستان خواستار شد که در اجرای قرارداد پتسدام ، به سبب پایان یافتن جنگ ارتش‌های خود را زودتر از ۲ مارس ۱۹۴۶ از ایران بیرون برند تا دولت ایران بتواند در همه شهرها نظم و آرامش برقرار کندو نفوذ و اقتدار دولت مرکزی را در همه شهرهای شمالی مستقر کند.[۸۷] در همین روز دولت انگلستان نیز نامهای برای دولت شوروی فرستاد که در آن یادآور شد که مواد پیمان سه دولت ۱۹۴۲ و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران ۱۹۴۳ حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را تضمیین می‌نماید و هم چنین دولت شوروی به یاد داشته باشد که رویداد بستن راه بر روی نیروی نظامی ایران که در راه شمال کشور بودند به وسیله فرمانده نیروی شوروی برخلاف قراردادهای نامبرده می‌باشد. [۸۸] دولت حکیمی با دولت‌های انگلیس و امریکا گفتگو کرده و درخواست همیاری در رعایت پیمان سه گانه از سوی دولت شوروی را کرده بود.[۸۹]
در همین روز بیانیه فرقه دموکرات و درخواست‌های غیرقانونی آنها از سوی دولت مرکزی چاپ شد. طایفه‌های کرد در غرب کشور کارهای خائنانه مزدوران بیگانه به نام حزب کومله برای جدا کردن بخشی از خاک ایران را محکوم کردند و وفاداری کردها را به شاهنشاه مقام سلطنت اعلام داشتند. خان‌های ایل سنحابی و ایل ابیورد در تلگراف‌هایی که به پیشگاه شاهنشاه فرستادند آمادگی خود را برای سرکوبی شورشیان و مزدوران آذربایجان اعلام کردند.
۷ آذر ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی پاسخ داد. [۹۰] دولت شاهنشاهی ایران در این نامه خواست که سفارت کبرا در تخلیه ایران از نظامیان شوروی بی‌درنگ اقدام کند و همانگونه که در نامه‌اشان نوشته‌اند مداخله در امور استان‌های شمالی پایان یافته باشد و دیگر اینکه ارتش و قوای تامینیه کشور شاهنشاهی که در شریف‌آباد متوقف شده‌اند هر چه زوردتر به برای استقرار امنیت به سوی استان‌های سه و چهار حرکت کنند. هم چنین بیات استاندار نوین آذربایجان به همراهی نمایندگان ویژه ژاندارمری و شهربانی با یک فروند هواپیمای شوروی به تبریز پرواز کرد. شاهنشاه وزیر کشور و همچنین استانداران مازندران و گیلان را فراخواندند و به آنان دستور دادند که رفاه و آسایش مردم این استان‌ها فراهم شود.
۸ آذر ۱۳۲۴ شماری از ماجراجویان فرقه دموکرات برای ربودن خودروهای لشکر تبریز به قرارگاه لشکر یورش بردند، ولی با پایداری افراد ارتش روبرو شدند و با کشته شدن یکی از شورشیان پراکنده شدند.
۱۰ آذر ۱۳۲۴ در سالروز کنفرانس تهران حکیمی نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به اتلی نخست‌وزیر انگلستان و استالین و همچنین از سوی وزیر امور خارجه به برنس وزیر خارجه دولت آمریکای شمالی تلگراف‌هایی فرستاده شد و در آن یادآور پیمان سه دولت و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران در چهار چوب کمک‌های ملت ایران به متفقین شدند.[۹۱]
۱۱ آذر ۱۳۲۴ سالروز بستن پیمان سه دولت متفق در تهران در مجلس شورای ملی مورد گفتگو قرارگرفت. [۹۲] در پی نامه‌های دیگر وزارت امور خارجه به دولت شوروی درباره آشوب‌های آذربایجان و نقش ارتش اشغالی شوروی[۹۳] و دیگر رویدادهای استان‌های شمالی ایران، پاسخ همه این نامه‌ها را به همان نامه سفارت شوروی به تاریخ ۵ آذر بازگشت داد. [۹۴]
۱۳ آذر ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه پس از دریافت نامه گستاخانه سفارت شوروی به تاریخ ۱۱ آذر، پاسخی به سفارت شوروی نوشت و متن نامه سفارت شوروی مورخ ۲۶ نوامبر ۱۹۴۵ (مطابق ۵ آذر ۱۳۲۴) شماره (۵۲۶) را به عنوان مرجع قرارداد و نوشت که "نه فقط مقامات شوروی مانع عبور قوای امدادی متوقف در شریف آباد (حومه قزوین) نخواهند شد بلکه برای هر نوع اقدام که مقامات دولتی ایران در استان‌های شمالی به منظور استقرار امنیت و آسایش عمومی بجا آورند مخصوصا مقامات نظامی آن دولت دوست هم‌عهد نظر مساعد ابراز خواهند داشت.[۹۵]
۱۵ آذر ۱۳۲۴ بیات استاندار جدید آذربایجان بیانیه‌ای داد و در آن از مردم درخواست کرد از همکاری با کسانی که سبب آشوب می‌شوند خودداری کنند و نمایندگان احزاب را به گفتگو درباره درخواست آنان فراخواند.
۱۷ آذر ۱۳۲۴ ستاد ارتش اعلام کرد که شورشیان کردستان به نیروی نظامی تسلیم شدند و شمار ۳۸۳ قبضه اسلحه از آنها گرفته شد و ۷۵۰ خانوار عشایری در اورامان و مریوان که سرگردان شده بودند به خانه‌های خود بازگشتند.
۲۰ آذر ۱۳۲۴ شماری از اهالی مرند که با پوشاک دگرگشته (مبدل) به تهران آمده بودند، در مجلس شورای ملی کشتار و چیاول و ترور فرقه دموکرات را به آگاهی نمایندگان رسانیدند. اردلان از نگرانی همگانی درباره آذربایجان گفت و محمد مصدق گفت که اقلیت به حکیمی رای اعتماد نمی‌دهد و حکیمی باید کناره‌گیری کند.[۹۶]
جمهوری دموکراتیک آذربایجان
۲۱ آذر ۱۳۲۴ مجلس به اصطلاح ملی فرقه دموکرات، در میان تیراندازی‌های مداوم اعضای فرقه با عضویت هشتاد تن در تبریز تشکیل شد و شبستری به سمت رئیس مجلس و جعفر پیشه‌وری به نخست‌وزیری برگزیده شد. پیشه‌وری کابینه خود را برگزید و به مجلس تبریز شناساند. اعضای مسلح فرقه دموکرات شهر تبریز را اشغال کرده و برای ترساندن مردم تیراندازی کردند. فرقه دموکرات به بیات استاندار آدربایحان هشدار داد که شهر تبریز را ترک کند و وی رهسپار تهران شد. وزارت جنگ به سرتیپ درخشانی فرمانده لشکر تبریز دستور داد که به سبب دخالت دولت و ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران، سلاح‌ها و ابزار جنگی را نابود کرده و همه افسران و افراد ارتش را به تهران بفرستند. در این روز حکیمی نخست‌وزیر راجع به رویدادهای آذربایجان سخن گفت و افزود که وی شخصا به همراهی وزیر امور خارجه برای دیدار و گفتگو راهی مسکو هستند.[۹۷]
۲۲ آذر ۱۳۲۴ بیات استاندار آذربایجان به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش فراگیر و گسترده‌ای درباره اوضاع آذربایجان به عرض رسانید. دولت ایران در نامه‌هایی که به سفارت خانه‌های انگلستان و شوروی و امریکا فرستاد یادآور شد که به سبب ناآرامی در همه امور کشور، دولت ایران می خواهد که هرچه زودتر ارتش‌های بیگانه خاک ایران را تخلیه کنند. در همین روز ستون ارتش که قراربود به آذربایجان برود و در شریف‌آباد قزوین ارتش اشغالی شوروی آنها را بازایستانده بود از سوی ستاد ارتش دستور بازگشت به تهران را گرفت.
۲۳ آذر ۱۳۲۴ بیات استاندار آذربایجان در نشست ویژه مجلس شورای ملی جریان ماموریت خود و گفتگوهایش با نمایندگان فرقه دموکرات و پیش نرفتن و به انجام نرسیدن گفتگوها را به آگاهی نمایندگان رسانید. در این روز وزارت امور خارجه سه نامه به سفارت کبرای شوروی [۹۸] و انگلیس [۹۹] و امریکا [۱۰۰] که در آن نوشت و یادآور شد که شوروی کار سفر نخست‌وزیر به همراهی وزیر امور خارجه ایران به مسکو را زودتر انجام دهد زیرا که این سفر همزمان با کنفرانس وزیران خارجه متفقین در مسکو می باشد، و در این کنفرانس تنها با احترام به اصل ششم پیمان سه دولت و تمامیت ارضی و استقلال ایران تخلیه ایران از ارتش های بیگانه می باید مورد گفتگو قرار گیرد و هیچگونه پیمان دیگری بسته نشود.
۲۶ آذر ۱۳۲۴ اهالی اهواز، عشایر و طایفه‌های بلوچستان، ایل‌های لرستان و طایفه‌های ممسنی در تلگراف‌های بیشماری و طومارهایی که به تهران فرستادند، کارهای خائنانه مشتی تبهکار و جیره خوار بیگانه را در آذربایجان محکوم کرده و وفاداری خود را به شاهنشاه و آمادگی خود را برای پدافند از استقلال و تمامیت ارضی ایران اعلام داشتند.
۲۷ آذر ۱۳۲۴ نخست وزیر حکیمی گزارشی درباره وضع هولناک آذربایجان داد که در آنجا مجلس محلی تشکیل شده و شماری به نام وزیر معرفی شده‌اند و دولت برآن است که پادگان‌های استان‌های ۳ و ۴ را برای حفظ امنیت تقویت نماید و یادآور شد که با نامه‌های رسمی که وی به دولت‌های متفق نوشته درخواست کرده است که در کنفرانس مسکو تصمیم درستی در تخلیه فوری ایران گرفته شود. [۱۰۱]
۲۸ آذر ۱۳۲۴ در نشست مجلس شورای ملی محمد مصدق از رد کردن نمایندگی پیشه‌وری و رحیم‌زاده خویی که از تبریز انتخاب شده بودند انتقاد کرد. محمد مصدق ژاندارمری و قوای امنیه (شهربانی) را متهم به کشتار مردم و کشاورزان بی گناه در استان های شمالی ایران کرد. افزون بر آن مصدق گفت: "بنده هیچ مخالف نیستم که مملکت ایران دولت فدرالی شود شاید دولت فدرالی بهتر باشد که یک اختیارات داخلی داشته باشد بعد هم با دولت مرکزی موافقت کنند و دولت مرکزی هم جریان بین المللی را اداره بکند ولی هر تغییری هر قسم تغییری که در قانون اساسی باید داده شود باید با رفراندوم عمومی باشد" و از دولت درخواست کرد که دولت بی‌درنگ انتخابات انجمن‌های ایالتی و ولایتی را که فرقه خواسته است انجام دهد. [۱۰۲] با این گفته ها محمد مصدق جانب پیشه‌وری را گرفت و روشن و باز از سیاست استالین در ایران و حکومت خودمختار آذربایجان پشتیبانی کرد.
سرتیپ درخشانی فرمانده لشکر آذربایجان و نوزده تن از افسران پادگان تبریز با هواپیما به تهران بازگشتند. شصت تن دیگر از افسران با اتوبوس رهسپار تهران شدند.
۱ دی ۱۳۲۴ تیپ اردبیل پس از یک هفته در محاصره ارتش شوروی و مسلحان فرقه دموکرات تسلیم شد. ایل بویر احمدی علیا، رئیس‌های ایل‌های کهکیلویه، ایل دره شوی و کشکولی فارس، طایفه حیات داودی، طایفه سگوند اندیمشک، کلانتران طایفه‌های خمسه، ایل بچاقچی افشار و بسیاری از مردم شهرستان‌ها انزجار خود را از کارهای خیانت‌آمیز فرقه دموکرات ابراز داشته و آمادگی خود را برای فداکاری و جانبازی در راه شاهنشاه و پدافند از میهن اعلام کردند.
۲ دی ۱۳۲۴ هفتاد نفر دیگر از لشکر آذربایجان با راه‌آهن وارد تهران شدند. شاهنشاه نریمان شهردار تهران را فراخواندند و امرهای تندی درباره مبارزه با گرانفروشی و مجازات انبارکنندگان کالا و سودجویان و نگاهداری از بینوایان و درماندگان دادند.
۳ دی ۱۳۲۴ افراد ارتش انگلیس در زاهدان پس از فروش آنچه را که داشتند و پس دادن ساختمان‌هایی که در اختیار آنان بود، از زاهدان بیرون رفتند.
۵ دی ۱۳۲۴ دانشجویان مقیم امریکا و کمیته ایرانیان در تلگرافی از دولت امریکا خواستند که برای حفظ استقلال و حاکمیت ایران قدرت را برای تخلیه خاک ایران از ارتش‌های بیگانه بکار برد. قانون افزایش دو لشگر به ارتش ایران و ترمیم حقوق افسران که در ۲۷ آبان به تصویب رسیده شده بود به توشیح محمدرضا شاه پهلوی رسید و به وزارت جنگ بخشنامه شد.[۱۰۳]
۷ دی ۱۳۲۴ در کنفرانس وزیران امور خارجه سه دولت متفق که در مسکو برپا شد، بیرون رفتن ارتش شوروی از خاک ایران مورد گفتگو قرار گرفت لیکن گفتگوها سرانجامی نیافت.
۹ دی ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی دولت را به سبب پیش‌آمدهای آذربایجان و آشوب‌های روزافزون در دیگر شهرها و بخش‌های کشور بازخواست (استیضاح) کرد.
۱۰ دی ۱۳۲۴ حکیمی نخست‌وزیر در گفتگویی با رسانه‌ها با خبرنگاران دیلی اکسپرس رویتر و آسوشیتدپرس دیدگاه‌های خود را درباره آشوب‌های آذربایجان و بازتاب کنفرانس وزیران امور خارجه سه دولت بزرگ در مسکو و آمادگی ایران برای گفتگو با بلندپایگان شوروی ابراز کرد. در همین روز پیشه‌وری و چند تن از اعضای فرقه دموکرات آذربایجان نامهای به باقروف رئیس جمهور آذربایجان شوروی و مامور استالین برای براه انداختن جمهوری‌های خود مختار آذربایجان و کردستان نوشتند.[۱۰۴]
۱۱ دی ۱۳۲۴ دو تن از افسران تیپ اردبیل و سه تن از افسران ژاندارمری رضائیه وارد تهران شدند. در همین روز سرلشکر فیروز وزیر راه از سمت خود کناره گرفت. دو روز پس از این شماری از افسران و سربازان لشکر سه تبریز با راه‌آهن وارد تهران شدند. پانزده تن از افسران تیپ رضائیه و اردبیل و شماری از درجه‌داران و خانواده‌های آنان که بیش از پنجاه تن بودند نیز وارد تهران شدند.
۱۳ دی ۱۳۲۴ هیات نمایندگی ایران در کنفرانس ملل متفق که از دهم ژانویه برابر با بیست و یکم دی در لندن قراربود برپا شود به سوی لندن پرواز کردند.
۱۶ دی ۱۳۲۴ برای کمک به آوارگان آذربایجان که از کشتار و چپاول فرقه دموکرات آذربایجان از خانه و شهرهایشان فرارکرده بودند در اتاق بازرگانی نشستی با نخست‌وزیر بر پا شد.
۱۷ دی ۱۳۲۴ به دنبال داده شدن گزارش دادرسی ارتش درباره رخدادهای آذربایجان و تصویب شاهنشاه، دادگاه ویژه ای برای رسیدگی به انهام سرتیپ درخشانی فرمانده لشکر سه آذربایجان در مورد داده اسلحه به فرقه دموکرات برگزار شد. در همین روز وزارت امور خارجه اعلام کرد که برای رسیدگی به وضع ایران گفتگوهایی برای بنیان یک کمیسیون چند نفری از نمایندگان ایران و متفقین در راه است.
۱۸ دی ۱۳۲۴ شماری از اهالی چالوس نیمه شب به ساختمان حزب توده ریختند و ساختمان را آتش زدند. هیات مدیره جمعیت شیر و خورشید سرخ در کاخ مرمر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و ایشان دستوراتی درباره گسترش و بهتر کردن کارهای انسان‌دوستانه جمعیت دادند.
۱۹ دی ۱۳۲۴ در این روز در نشست محمد مصدق سخنانی گفت که بسیار به نامه‌های استالین به دولت شاهنشاهی و ترومن و دولت انگلیس شباهت داشت. که تنها در آذربایجان ناآرامی وجود دارد و در هیچ نقطه دیگر از ایران اختلافی موجود نیست و آنرا هم می‌باید با گفتگو با خود اهالی آذربایجان از میان برداشت و اگر سرانجامی نداشت با گفتگوی مستقیم با دولت اتحاد جماهیر شوروی حل بشود و به هیچوجه صلاح نیست که با دولتین امریکا وانگلستان به نام سه دولت وارد گفتگو شد، وی از دولت شوروی نیز که این پیشنهاد را رد کرده سپاسگزاری کرد. محمد مصدق گفت که آقای تقی‌زاده برای ریاست نمایندگان ایران در سازمان ملل متفقه شایسته ندانست و نخست وزیر حکیمی باید از سمت کناره جویی نمایند... [۱۰۵][۱۰۶] در همین روز شماری یاغی و مزدور برای جلوگیری از انتخابات انجمن‌های ایالتی و ولایتی در قزوین در شهر تیراندازی کرده و تنی چند را کشته و زخمی کرده‌اند. سفیر ایران در لندن در تلگرافی به وزارت امور خارجه به آگاهی رسانید که از اقدام‌های متفقین چنین بر می‌آید که اگر ماده‌های پیشنهاد شده کمیسیون رسیدگی به اوضاع ایران اصلاح نشود از استقلال ایران چیزی نخواهد ماند. سفیر ایران به امتیازانی که به برخی از کشورهای دشمن با متفقین، داده شده‌است اشاره کرد و یادآور شد که روشن نیست ایران با آنکه دوست متفقین است و امتیازی هم نگرفته، جرا باید استقلالش در خطر قرار بگیرد؟[۱۰۷]
۲۰ دی ۱۳۲۴ هژیر وزیر دارایی در مجلس شورای ملی به آگاهی رساند که دولت ایران پیشنهاد کمیسیون سه جانبه را نپذیرفته‌است. در همین روز شیخ عبدالله جاسب فرزند شیخ خزعل با شماری از اعراب با اسلحه وارد خرمشهر شدند و پس از اینکه اسلحه‌های پاسگاه مرزی را چپاول کردند ساختمان گمرک را در اختیار خود گرفتند، ولی با ورود نیروی نظامی به شهر، شورشیان و مزدوران از خاک ایران فرار کردند.
۲۴ دی ۱۳۲۴ قانون کمک به شهدای آذربایجان در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.[۱۰۸]
۲۵ دی ۱۳۲۴ حکیمی نخست‌وزیر در مجلس شورای ملی درباره سیاست داخلی و خارجی کشور، رد پیشنهاد امریکا و انگلستان در مورد کمیسیون سه جانبه، به بن‌بست خوردن کوشش‌های دولت ایران در تهران و مسکو درباره تخلیه ایران از ارتش‌های اشغالی بیگانه و سرانجام در دستور قرارگرفتن مسئله ایران در برنامه کار سازمان ملل متفق روشنگری کرد و اعلام داشت که بزودی از سمت خود کناره‌گیری خواهد کرد.[۱۰۹]
۲۶ دی ۱۳۲۴ تقی‌زاده سفیرکبیر ایران در انگلستان و رئیس هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل دادخواست ایران را علیه دخالت‌های ماموران ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران و پشتیبانی آنها از جدایی‌خواهان آذربایجان به سازمان ملل داد و از آنجا که مسئله ایران و شوروی در دستور کار نبود در سخنرانی خود در سازمان ملل پافشاری کرد که به درخواست ایران درباره آذربایجان رسیدگی شود. ۲۹ دی دادخواست ایران نخستین دادخواست سازمان ملل نوبنیاد به شورای امنیت داده شد.
۲۷ دی ۱۳۲۴ هفت تن از کلانتران مرزی آذربایجان و سه نفر معاونان آنان با اتوبوس وارد تهران شدند. اهالی قوچان در تلگرافی به پیشگاه شاهنشاه از کمک‌های همایونی برای ساختن بیمارستان در این شهر سپاسگزاری کردند.
۳۰ دی ۱۳۲۴ حکیمی نخست‌وزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و کناره‌گیری خود را به سبب آشوبگری‌های حزب توده و اقلیت به سرکردگی محمد مصدق تقدیم کرد.
۱ بهمن ۱۳۲۴ شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و با اعلام کناره‌گیری حکیمی از نخست‌وزیری، گرایش مجلس شورای ملی را به نخست‌وزیر آینده جویا شدند. در همین روز شورشیان فرقه دموکرات با شماری از تفنگچی‌های ذوالفقاری در خمسه روبرو شدند و در زد و خوردی که میان آنها رویداد پنجاه نفر از جدایی‌خواهان فرقه دموکرات کشته و یک صد تن زخمی شدند.
۴ بهمن ۱۳۲۴ ویشینسکی معاون کمیساریای امور خارجه شوروی، در یادداشتی که به شورای امنیت ملل در لندن نوشت، دادخواست ایران درباره دخالت دولت شوروی در امور داخلی ایران را رد کرد.
۵ بهمن ۱۳۲۴ هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل در نامهای که به شورای امنیت داد به آنچه ویشینسکی نوشته بود پاسخ داد و آن را رد کرد.
۶ بهمن ۱۳۲۴ رئیس مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست‌وزیری احمد قوام به عرض رسانیدند. در همین روز ذوالفقاری‌ها بر یورش‌های خود علیه جدایی‌خواهان فرقه دموکرات در نزدیکی‌های زنجان افزودند و چند تن از فرماندهان آنها را دستگیر کردند.
نخست‌وزیر احمد قوام
۷ بهمن ۱۳۲۴ شاهنشاه احمد قوام را فراخواندند و تشکیل کابینه را به وی سپردند و هم چنین درباره آذربایجان اوامر خود را صادر کردند. در همین روز در زد و خوردی که میان شورشیان فرقه دموکرات و سواران میهن‌پرست ذوالفقاری در نزدیکی زنجان روی داد پس از ده ساعت تیراندازی شورشیان با دادن شمار زیادی کشته متواری شدند.
۸ بهمن ۱۳۲۴ بنا بر تلگرافی که دولت به هیات نمایندگی ایران در لندن فرستاد به آگاهی آنان رسانید که نمایندگان ایران همزمان با پیش کشیدن مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، با نماینده شوروی نیز وارد گفتگو شوند تا زمینه گفتگوی مستقیم با دولت شوروی فراهم آید. در همین روز والاس مری سفیر کبیر امریکا و سر ریدر بولارد سفیر کبیر انگلستان در تهران با نخست‌وزیر دیدار کردند و درباره آذربایجان با وی به گفتگو نشستند. گرفتاری با آذربایجان در شورای امنیت خوانده شد و تقی‌زاده رنیس هیات نمایندگی ایران بدون حق رای در گفتگوها و نشست‌ها شرکت کرد و درباره دخالت‌های دولت شوروی در امور داخلی ایران با نشان دادن مدرک سخنرانی کرد، ولی ویشینسکی گفته‌های تقی‌زاده را رد کرد و پیشنهاد نمود که بهتر است برای مسئله آذربایجان از راه گفتگوی مستقیم میان دو کشور چاره‌اندیشی شود.
۹ بهمن ۱۳۲۴ تقی‌زاده نماینده ایران در شورای امنیت بار دیگر به دخالت‌های شوروی در ایران اشاره کرد و درخواست رسیدگی نمود، برای بستن راه بر ایران ویشینسکی نماینده شوروی پاسخ داد که شکایت هیات نمایندگی ایران به شورای امنیت از سوی دولت حکیمی داده شده‌است و این دولت اکنون بر سر کار نیست. وی افزود که اگر گفتگوهای مستقیم میان ایران و شوروی آغاز شود، شورای امنیت هیچگونه شایستگی برای رسیدگی به دادخواست ایران را ندارد. در همین روز احمد قوام به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش کارهای انجام شده درباره آذربایجان را به عرض رسانید و شاهنشاه برای برداشتن مشکل آذربایجان دستورهای بایسته (لازم) را صادر کردند.
۱۰ بهمن ۱۳۲۴ ماموران دولت شوروی که در راه‌آهن میان تهران- میانه، تهران - بندرشاه، گرمسار - شاهرود گمارده شده بودند از سوی سران دولت شوروی به کشور خود برگردانده شدند. فرماندار اهر که از سوی فرقه دموکرات بازداشت شده بود آزاد و به سوی تهران رهسپار شد. احمد قوام نخست‌وزیر بنا بر دستور شاهنشاه تلگرافی به‌استالین رئیس شورای کمیسرهای ملی اتحاد شوروی، اتلی نخست‌وزیر انگلستان و برنس وزیر امور خارجه امریکا فرستاد، و همکاری ژرف و پایمردانه دولت‌های شوروی، امریکا و انگلستان را خواستار شد. در این روز قطعنامه دوم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران تصویب شد.
در همین روز رادیو لندن گفت که شورای امنیت پس از چهار ساعت گفتمان درباره چالش ایران و شوروی در مورد آذربایجان، پیشنهاد داده‌اند که دو کشور از راه گفتگوی مستقیم گرفتاری آذربایجان را از میان بردارند.
۱۲ بهمن ۱۳۲۴ شورشیان فرقه دموکرات در شهر میانه وارد دهات چاراویماق و قزل‌چه شدند و بسیاری از خانه‌ها را آتش زدند و مال و زندگی اهالی را چپاول کردند.
۱۴ بهمن ۱۳۲۴ دولت اتحاد جماهیر شوروی به آگاهی رسانید که برای پذیرایی هیات نمایندگی ایران و گفتگوهای مستقیم درباره پیوندهای دو کشور آماده‌است.
۱۵ بهمن ۱۳۲۴ ویشینسکی رئیس هیات نمایندگی شوروی در سازمان ملل متفق به همراهی سفیر کبیر شوروی در انگلستان و سفیر کبیر شوروی در امریکا به سفارت کبرای ایران در لندن آمده و در نشستی با تقی‌زاده و سهیلی هیات نمایندگی ایران به گفتگو درباره پیوندهای میان دو دولت ایران و شوروی پرداختند.
۱۷ بهمن ۱۳۲۴ افسران لشکر سه آذربایجان که به تهران آمده بودند به پادگان‌های گوناگون کشور فرستاده شدند. هشتاد تن از سرپاسبانان و پاسبانان شهربانی‌های تبریز، رضاییه، زنجان و اردبیل به تهران وارد شدند.
۱۸ بهمن ۱۳۲۴ نخست‌وزیر احمد قوام به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش رویدادهای کشور و مسئله‌ها و دشواری‌های آذربایجان را به عرض رسانید و شاهنشاه اوامری در هر مورد صادر کردند.
۲۰ بهمن ۱۳۲۴ به سبب گسترش یورش‌های تفنگچیان ذوالفقاری علیه شورشیان فرقه دموکرات، غلام یحیی فرمانده ارتش فرقه دموکرات اعلامیه‌ای علیه ذوالفقاری‌ها صادر کرد و در برابر آن فرمانده چریک‌های ذوالفقاری در اعلامیه‌ای از همه شاهدوستان و میهن‌پرستان خواست که علیه مزدوران فرقه دموکرات یکپارچه و هم‌بسته شوند و با جنگحویان ذوالفقاری همکاری کنند. در همین روز یکصد و پنجاه تن دیگر از ماموران شهربانی‌های آذربایجان وارد تهران شدند. بانک ملی نیز در ۲۱ بهمن اعلام کرد که تا آخر دی ماه ۷،۵۰۰،۰۰۰،۰۰۰ میلیون ریال اسکناس چاپ کرده‌است.
۲۲ بهمن ۱۳۲۴ دولت احمد قوام آزادی حزب‌ها و و اجتماعات را به آگاهی رسانید. در همین روز کردهای میهن‌پرست میاندوآب پرچم حزب کومله را از فراز ساختمان بخشداری آن شهر فروکشیدند و به جای آن پرچم سه رنگ شیر و خورشید ایران را برافراشتند. روز پسین از سوی فرقه دموکرات آذربایجان اعلامیه‌ای درباره مشمولین نظام وظیفه صادر شد که برای خدمت در ارتش فرقه دموکرات آذربایحان خود را معرفی نمایند ولی مردم این اعلامیه را نادیده گرفتند.
۲۵ بهمن ۱۳۲۴ احمد قوام نخست‌وزیر هیات وزیران را به پیشگاه شاهنشاه شناساند. روز پسین کلوب مرکزی حزب توده بازگشایی شد و اعضای آن در خیابان فردوسی گرد هم آمده و همایش حزبی به راه‌انداختند.
سفر قوام و هیات نمایندگی ایران به مسکو
۲۸ بهمن ۱۳۲۴ نخست وزیر احمد قوام کابینه و برنامه دولت را به مجلس شورای ملی شناساند. [۱۱۰] قوام گفت که سیاست خارجی دولت وی بر پایه احترام رویارو با سه دولت بزرگ می‌باشد و تلگراف مهرآمیزی از استالین دریافت کرده و با هیاتی فردا ۲۹ بهمن رهسپار مسکو می‌باشند.[۱۱۱] سفر قوام به مسکو زمانی بود که تنها چند روزی به پایان دوره جهاردهم مجلس شورای ملی مانده بود و واپسین روزهای درنگ ارتش اشغالی شوروی در ایران یعنی روز ۱۱ اسفند ۱۳۲۴ برابر با ۲ مارس ۱۹۴۶ نیز فرا می‌رسید. این سفر به مسکو از ۳۰ بهمن تا ۱۷ اسفند به درازا کشید.[۱۱۲]
۲۹ بهمن ۱۳۲۴ سپهبد امیراحمدی وزیر جنگ به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش اوضاع نظامی را در آذربایجان به عرض رسانید.
۱ اسفند ۱۳۲۴ قوام نخست‌وزیر و هیات نمایندگی ایران در کاخ کرملین با مولوتف کمیسر امور خارجه شوروی دیدار و گفتگو کردند. در این روز احمد قوام نخست‌وزیر به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران نامهای نوشت. [۱۱۳]
۲ اسفند ۱۳۲۴ در نشست مجلس شورای ملی نمایندگان درباره تغییر مسیر رود هیرمند از سوی دولت افغانستان و آشوب‌ها و باجگیری حزب توده از مردم در مازندران گفتگو کردند.[۱۱۴]
۴ اسفند ۱۳۲۴ در دیدار احمد قوام نخست‌وزیر در سفرش به مسکو با مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره تخلیه ارتش شوروی از ایران و مسئله آذربایجان پیش کشیده شد. مولوتف گفتگو را به نفت کشانید و نامهای رسمی به قوام داد که تخلیه ایران فعلا ممکن نیست و در آذربایجان می باید دولتی بدون وزیر جنگ و امور خارجه تشکیل گردد و یک شرکت نقت به سهم ۵۱ درصد برای شوروی و ۴۹ درصد ایران می باید تشکیل شود.[۱۱۵] که بی‌درنگ همان روز قوام پاسخ نامه را به مولوتف نوشت.[۱۱۶] ژنرال ساوری فرمانده نیروهای انگلستان در منطقه ایران و عراق در دوران جنگ پس از شرفیابی به پیشگاه شاهنشاه اعلام کرد که واپسین گروهان ارتش انگلستان تا روز یازدهم اسفند ماه خاک ایران را ترک خواهد کرد. در همین روز یک افسر روسی که در سبزوار سبب رنج و دردسر شده بود در تیراندازی میان او و اهالی کشته شد.
۵ اسفند ۱۳۲۴ نامه دیگر مولوتف به قوام که در آن نوشته شده بود که دولت شوروی از آنجا که دولت ایران با بنیاد شرکت نفت مختلط ایران و شوروی موافقت نکرده است، دولت شوروی خواستار امتیاز نفت شمال ایران است.[۱۱۷] در گیرودار گفتگوها و نامه‌ها، به قوام خبرهای ناگوار گسترش هرج و مرج و یورش دموکرات ها به پشتیبانی ارتش شوروی در پیرامون گیلانات رسید. بی‌درنگ قوام نامه دیگری درباره رخدادهای آذربایجان و گیلان و مازندران به مولوتف نوشت.[۱۱۸]
۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف به قوام نوشت که در آذربایجان می‌باید یک حکومت خودمختار برقرارگردد و اهالی آذربایجان حق خواهند داشت که زبان محلی خود را بکار برند. نخست‌وزیر آذربایجان همان استاندار خواهد بود و فرمانده پادگان نظامی از سوی دولت ایران برگزیده و پذیرش وی وابسته به دولت آذربایجان خواهد بود. هم چنین مولوتف دوباره گفتگوی درباره شرکت مختلط نفت ایران و شوروی را پیش کشید.[۱۱۹]
۷ اسفند ۱۳۲۴ قوام نامهای به مولوتف فرستاد و در آن با یادآوری تمامیت ارضی و حاکمیت و استقلال ایران، روشن ساخت که آذربایجان بخشی جدانشدنی از ایران است و وجود هرگونه حکومت خودمختار و دولت آذربایجان را رد کرد. همچنین درباره نفت قوام روشن کرد که مجلس دوره چهاردهم رو به پایان است و دادن هرگونه امتیاز نفتی می باید با تصویب مجلس شورای ملی باشد و برای اینکه هیچ یک از دولت‌های خارجی اعمال نفوذ در انتخابات نکنند، انتخابات مجلس پانزدهم به پس از بیرون رفتن ارتش‌های اشغالی از ایران افکنده شده است.[۱۲۰] قوام درخواست دیدار و گفتگویی دیگر با مولوتف را نمود ولی رد شد، قوام به آگاهی رسانید که وی به همراه هیات خود به ایران بازخواهد گشت. در همین روز نمایندگان اقتصادی هیات فرستاده شده به مسکو در دیداری با میکونف جانشین کمیسر بازرگانی شوروی درباره محاسبات و مطالبات بانکی، مالی و تجاری گفتگویی داشتند.
۹ اسفند ۱۳۲۴ قوام باور داشت که با نامه‌های وی بهبود در گفتگوها و راه چاره برای مسله‌ها با شوروی در آینده نزدیک پیدا خواهد شد نامه بسیار تند و گستاخانه‌ای از مولوتف دریافت کرد که در آن گلایه از ندادن امتیاز نفت به شوروی در سال ۱۹۴۴ شده بود و مروری بر تاریخچه نفت ایران، و دوباره گله مندی از دادن امتیاز نفت به امریکا و انگلیس، و همچنین خودمختاری آذربایجان و بودن ارتش شوروی در ایران، اشاره به سیاست ضد شوروی حکیمی کرد. با این نامه روشن شد چرا حزب توده و مصدق و نمایندگان اقلیتش مجلس چهاردهم را به آشوب کشیدند تا نخست‌وزیری که همراه با سیاست شوروی در ایران است روی کار بیاید.[۱۲۱]
۱۱ اسفند ۱۳۲۴ در این روز بر پایه پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران قرار بود که ایران از ارتش‌های بیگانه خالی شود. احمد قوام و همراهان در مسکو به جای دریافت فرمان تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی ، خبر تخلیه نیمه کاره برخی از شهرهای ایران را در روزنامه ایزوستیا خواندند که فرمانده نیروهای شوروی به آگاهی رساند که شهر سمنان و شاهرود از سربازان شوروی تخلیه شده است. نیروهای پیاده و سواره نظام شوروی نیز آغاز به تخلیه شهر تبریز کردند، پس از خواندن تخلیه نیمه‌کاره ارتش شوروی از ایران، قوام نامه اعتراض‌آمیزی به استالین نوشت.[۱۲۲] در این روز ژنرال بولینگ فرمانده نیروی انگلستان در خوزستان با همه افراد ارتش شهر اهواز را تخلیه نمودند.
۱۴ اسفند ۱۳۲۴ قوام با دریافت خبرهای کشتار و چپاول مسلحانه فرقه دموکرات در استان‌های شمال کشور نامه دیگری به استالین درباره این رویدادهای ناگوار نوشت و درخواست کرد که استالین دستور تخلیه ارتش شوروی از ایران را بدهد.[۱۲۳] نخست‌وزیر احمد قوام و هیات همراهان وی در میهمانی باشکوهی که در کاخ کرملین داده شده بود شرکت کردند. در این میهمانی استالین، مولوتف، کمیسرها و مارشال‌های بلندپایه شوروی نیز بودند. همچنین سادچیکف سفیر کبیر جدید شوروی در ایران به قوام شناسانده شد.
۱۵ اسفند ۱۳۲۴ نخست‌وزیر احمد قوام با رسیدن خبرهای دهشتناک دیگر از کشتار و چپاول مزدوران دموکرات نامه اعتراض‌آمیز دیگری به استالین درباره پشتیبانی ارتش شوروی از شورشیان و پخش تفنگ خودکار، بمب، نارنجک دستی و ورود کامیون‌های پر از اسلحه به ایران از مرزهای شوروی، و جلوگیری ارتش شوروی از قوای نظامی و امنیتی ایران برای برقراری امنیت و آرامش و برای چندمین بار درخواست تخلیه ایران از ارتش شوروی را نوشت. [۱۲۴] همچنین احمد قوام از آنجا که پاسخی به نامه ۱ اسفند ۱۳۲۴ درباره آسیب‌های جنگ و بدهی‌های شوروی دریافت نکرده بود نامه دیگری در این باره به مولوتف نوشت.[۱۲۵] دولت امریکا در نامهای از دولت شوروی خواست که بقیه نیروهای خود را هر چه زودتر از خاک ایران بیرون برد.
۱۶ اسفند ۱۳۲۴ پیش از بازگشت احمد قوام به ایران میان وی و سادچیکف سفیر نوین شوروی در ایران درباره تخلیه ایران از ارتش شوروی و مسله آذربایجان ابلاغیه‌ای دربرگیرنده سه ماده به امضا رسید. [۱۲۶]احمد قوام و هیات همراه وی از مسکو رهسپار بادکوبه شدند و از آنجا به تهران بازگشتند. در این روز مجلس شورای ملی دوره چهاردهم به پایان رسید. وزارت دارایی اعلام کرد که بودجه کل کشور بر پایه درآمد ۷،۶۸۶،۷۲۳،۰۰۰ هزینه ۹،۳۳۶،۲۳۹،۰۰۰ بوده است. احمد قوام پس از ورود به کشور به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش ماموریت خود را در مسکو به آگاهی رسانید.
۲۰ اسفند ۱۳۲۴ تشکیل اجتماعات و تظاهرات پیوسته حزب توده و گروه‌های سیاسی، زد و خوردها و تیراندازی‌های پیاپی به زخمی شدن و کشته شدن اهالی تهران کشید. ناامنی در تهران سبب نگرانی و پریشانی مردم پایتخت شد دو نفر از اعضای فداییان اسلام، نواب صفوی و یک تن دیگر با کارد و هفت تیر در شعبه هفت بازپرسی دادسرای تهران به احمد کسروی نویسنده و تاریخ‌نویس و وکیل دعاوی و مدیر روزنامه پرچم و منشی او یورش برده و هر دوی آنها را در ساختمان دادگستری کشتند. قاتلین کسروی به وسیله پلیس دستگیر شدند. در همین روز نخست وزیر احمد قوام در مجلس شورای ملی گفتگوهای هیات فرستاده شده به مسکو را به آگاهی نمایندگان رسانید. قوام گزارش سفر خود را به مسکو را نیز در مجلس دوره پانزدهم به آگاهی نمایندگان رسانید، او چنین گفت " گزارشی که باطلاع آقایان میرسانم خلاصه ایست از اقدامات ومذاکراتی که با دولت اتحاد جماهیر شوروی ... هرگز ضرورت و لزومی نباشد باینکه حوادث ناگوار و دردناک سال ۱۳۲۴ را ولو بطور خلاصه بخاطرها بیاورم واشتعال آتشی را که دراین سرزمین با مذاکره نفت آغاز کرده و منجر بمخاطره عظیم سیاسی و فاجعه بزرگ یکی از قسمتهای حیاتی کشور یعنی آذربایجان گردیده بود..". از این تاریخ دوره قانونگذاری مجلس شورای ملی به پایان رسید و دوره فترت آغاز شد.
پس از آن که پیشه‌وری از سرانجام گفتگوهای احمد قوام با استالین و سران شوروی در مسکو آگاهی یافت، خود را از سوی رفقای خود در مسکو، تنها و برباد یافته یافت. پیشه‌وری می دانست که با بیرون رفتن ارتش سرخ شوروی از شمال ایران، وضعیت برای وی و حزب دموکرات آذربایجان بسیار دشوار خواهد شد. ناآرامی میان حزب دموکرات آذربایجان تا آنجا بالا گرفت که استالین نامهای به پیشه‌وری در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۲۵ (برابر با ۵ مه ۱۹۴۶) نوشت [۱۲۷] و در آن یادآور شد که پیشه‌وری از وضعیت داخلی ایران و دنیای بین‌الملل دریافت اشتباهی دارد. استالین از پیشه‌وری انتقاد کرد زیرا که وی به همه هدف‌های انقلابی‌اش اکنون می خواهد برسد در جایی که پیش‌نیازهای آن در ایران هنوز وجود ندارد. لنین نیز به روشنی گفته بود که یک انقلاب زمانی پیروز خواهد شد که آن کشور در یک بحران انقلابی افتاده باشد که به سبب یک جنگ باخته شده بر ضد دشمن پیش‌آمده باشد. ایران در یک بحران انقلابی نیست و ایران نیز در حال جنگ نیست. استالین برای پیشه‌وری توضیح داد که چرا ارتش سرخ شوروی در ایران نمی توانند بمانند: اگر ما ارتش سرخ در شوروی را در ایران بگذاریم بماند، پایه‌های جنبش‌های آزادی خواهی (جنبش های کمونیستی) را در اروپا و آسیا لرزان خواهیم کرد. اگر ارتش شوروی در ایران بماند، ارتش بریتانیا در مصر، سوریه، اندونزی و بونان، و ارتش امریکا در چین، ایسلند و دانمارک می مانند، به همین سبب ما برآن شدیم که ارتش سرخ را از ایران بیرون ببریم که ارتش‌های بریتانیا و امریکا از این کشورها بیرون روند تا ما نیز بتوانیم جنبش‌های آزادیخواهی (کمونیستی) خود را در این کشورها راه بیاندازیم. در ایران ناسازگاری (تضاد) میان دولت قوام و دوستداران بریتانیا وجود دارد ما باید از این ناسازگاری به سود خود ابزاری بسازیم تا از قوام امتیازاتی (در اینجا منظور نفت است) دربیاوریم.اگر پیشه‌وری بتواند آنچه را که تاکنون بدست آورده است قانونی کند این خود پیروزی بزرگی است.
ورود ایوان سادچیکف سفیر کبیر شوروی به تهران
۲۹ اسفند ۱۳۲۴ سادچیکف سفیر کبیر نوین شوروی در ایران وارد تهران شد. در این روز علاء سفیرکبیر ایران در امریکا و نماینده ایران در سازمان ملل، در نامهای به شورای امنیت در نیویورک، به ماندگار شدن ارتش شوروی در ایران و تخلیه نکردن کشور ایران بر پایه پیمان سه دولت و مداخله‌های آن دولت در امور داخلی کشور ایران اعتراض کرد. شکایت ایران نخستین شکایت داده شده به شورای امنیت سازمان نوبنیاد ملل بود. سازمان ملل در روز ۱۷ ژانویه ۱۹۴۶ برابر با ۲۶ دی ماه ۱۳۲۴ بنیاد نهاده شد. کشور ایران یکی از کشورهای بنیادگذار سازمان ملل بود. همچنین احمد قوام به تلافی زمانی که سیدضیا به قدرت رسید و دوله و السطنه‌ها را به زندان افکنده بود، سیدضیاالدین طباطبائی را به جرم فعالیت علیه دولت بازداشت کرد.
۱ فروردین ۱۳۲۵ شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی در آغاز جشن نوروز پیامی به ملت ایران فرستادند و با اشاره به سختی‌ها و دشواری‌ها که به سبب رخدادهای دنیا گریبان ایران را گرفته است و فرمودند:"هر فرد ایرانی باید دلبستگی و علاقه خود را به اصول دینی و اخلاقی و سنن اجتماعی و ملی عملا ظاهر سازد". آیین سلام نوروزی در کاخ گلستان در پیشگاه شاهنشاه برگزار شد. شاهنشاه از موزه ایران باستان و بدست آمده‌های تاریخ پیش از اسلام و پس از اسلام بازدید کردند.
۵ فروردین ۱۳۲۵ استالین در گفتگویی با رسانه‌ها اعلام کرد که دولت شوروی بر پایه پیمانی که با دولت ایران بسته است ارتش سرخ را از این کشور بیرون خواهد برد. رادیو تهران نیز اعلام کرد که نیروهای شوروی از ۲ مارس آغاز به بیرون رفتن از ایران کرده‌اند و اکنون کرج خالی از ارتش شوروی است و خروج از قزوین نیز آغاز شده است.
۶ فروردین ۱۳۲۵ در نشست شورای امنیت برای رسیدگی به شکایت ایران علیه دخالت‌های شوروی در امور داخلی ایران و پشتیبانی از فرقه دموکرات آذربایجان، آندره گرومیکو نماینده شوروی، برنز وزیر امور خارجه امریکا، الکساندر کادوکان نماینده انگلستان، همچنین نمایندگان هلند، مکریک، لهستان، مصر و استرالیا هر یک در این مورد سخنانی گفتند. روز پسین ۷ فروردین دوباره نشست شورای امینت برگزار شد و از آنجا که پیشنهاد آندره گرومیکو با خارج کردن شکایت ایران از دستور کار موافقت نشد، گرومیکو و دیگر اعضای هیات نمایندگی شوروی با اعتراض از نشست شورای امنیت بیرون رفتند. سپس حسین علاء نماینده ایران به نشست فراخوانده شد. علاء در سخنان خود گفت که :"اگر رسیدگی به قضیه ایران در شورای امنیت به تعویق افتد صلح جهانی به خطر خواهد افتاد. دولت شوروی پیشنهادهایی به دولت ایران کرده است که با استقلال و حق حاکمیت این کشور کاملا مغایرت دارد، به همین جهت کلیه تقاضاهای شوروی از ایران که مخالف منشور آتلانتیک و پیمان ملل متفق و قانون اساسی ایران می‌باشد رد شده است." در همین روز نیروهای شوروی فیروزکوه و گرمسار را نیز تخلیه کردند. شورای امنیت نیز شکایت ایران از شوروی را دوباره مورد رسیدگی قرارداد.
۹ فروردین ۱۳۲۵ تاکستان قزوین از ارتش شوروی پاک شد و خروج ارتش سرخ از گرگان آغاز شد.
۱۰ فروردین ۱۳۲۵ هیات پارلمانی انگلستان برای بازدید از آذربایجان و استان‌هایی که هنوز نیروهای شوروی در آن بودند وارد تهران شد. در این روز دانشکده کشاورزی کرج به دانشگاه تهران پیوسته شد.
۱۲ فروردین ۱۳۲۵ سربازان شوروی ایستگاه راه‌آهن قزوین را تخلیه نموده و با ترن به زنجان رفتند.
۱۵ فروردین ۱۳۲۵ سادچیکف سفیرکبیر شوروی در ایران با قوام نخست‌وزیر دیدار کرد و درباره مسایل دو کشور با وی گفتگو کرد. قوام نخست‌وزیر به پیشگاه شاهنشاه باریافت و گزارش گفتگوهای خود را با سفیر شوروی به آگاهی شاهنشاه رسانید. اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی اوامر لازم برای بدست آوردن حقوق ملت ایران را صادر کردند. در همین روز موافقت نامه نفت شمال ایران میان احمد قوام نخست‌وزیر و ایوان سادچیکف سفیر کبیر شوروی دستینه شد.[۱۲۸] و سادچیکف پیشنهاد قرارداد نفت را به قوام فرستاد.[۱۲۹] شورای امینت بار دیگر به شکایت ایران از شوروی رسیدگی کرد و پس از سخنرانی حسین علاء نماینده ایران در این زمینه و بنا بر پیشنهاد برنز وزیر امور خارجه امریکا، شورای امنیت موافقت کرد که تا روز ششم ماه مه برابر با شانزدهم اردیبهشت ماه که همه خاک ایران از ارتش شوروی پاک خواهد شد، رسیدگی به شکایت ایران فرافکنده (تعویق) شود. در این روز قطعنامه سوم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران صادر شد.[۱۳۰]
۱۶ فروردین ۱۳۲۵ از سوی دولت اطلاعیه‌ای درباره مذاکرات ایران و شوروی به چاپ رسید. که دربرگیرنده سه ماده درباره پاک کردن خاک ایران از ارتش اشغالی شوروی، قرارداد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و آذربایجان بود.[۱۳۱]
۱۸ فروردین ۱۳۲۵ احمد قوام نخست‌وزیر در گفتگویی با خبرنگاران و رسانه‌ها درباره چگونگی بنیان شرکت نفت ایران و شوروی، مسله آذربایجان و شکایت ایران از شوروی در شورای امنیت، انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، برقراری امنیت در شهرهای پاک شده از نیروهای اشغالی شوروی آنان را آگاه ساخت. در همین روز سربازان شوروی شهرهای گرگان، کنبد کاوس و بابلسر را تخلیه کردند.
۱۹ فروردین اسناد سیاسی و نامه‌نگاری‌ها درباره تخلیه کامل ایران از ارتش اشغالی شوروی و گفتگوها درباره بنیان شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و شرایط آن به چاپ رسید. در همین روز استان گیلان از نیروهای شوروی پاک شد. با خروج ارتش شوروی از شهرهای ایران، فرستادن نیروهای ارتش شاهنشاهی ایران و ژاندارمری با شتاب بیشتری آغاز شد.
۲۵ فروردین ۱۳۲۵ وزارت امور خارجه به حسین علاء سفیر کبیر ایران در امریکا و نماینده ایران در سازمان ملل دستور داد که به آگاهی شورای امنیت برساند که بر پایه قرارداد بسته شده میان ایران و شوروی ارتش سرخ از همه خاک ایران را تا ششم ماه مه (۲۶ اردیبهشت) بیرون خواهد رفت و همچنین سفیر کبیر شوروی سادچیکف در ایران نیز بار دیگر قول داده است که ارتش شوروی بی‌گمان تا ششم ماه مه در ایران نخواهند بود، از این رو دولت ایران شکایت خود را از شورای امنیت پس می‌گیرد.
۲۸ فروردین ۱۳۲۵ دولت در بیانیه‌ای یادآوری کرد که به دنبال اعلامیه آزادی حزب‌ها و اجتماع‌کردن، کسانی که مردم را بشورانند که به برهم خوردن آرامش همگانی بیانجامد، به سخترین مجازات در دادگاه محکوم خواهند شد. همچنین در این روز هیات وزیران تصویب کرد از مواد نفتی بحرین که به وسیله شرکت امریکایی در داخل کشور استفاده می‌شود، حق‌الامتیاز گرفته خواهد شد.
۲ اردیبهشت ۱۳۲۵ تصمیم دولت درباره از میان برداشتن مسله آذربایجان در هفت ماده به آگاهی همگان رسانیده شد.[۱۳۲] شماری از سران گروه‌های مسلح در جنگل‌های مازندران نزد فرمانده نیروی ژاندارمری سوگند خوردند که اسلحه‌های خود را پیش از زمان تعیین شده تحویل دهند. در همین روز شورای امنیت با اینکه دولت ایران درخواست پس گرفتن شکایت خود را از شورا کرده بود، با اکثریت هشت رای موافق در برابر سه رای مخالف برآن شد که دادخواست ایران همچنان در دستور شورای امنیت بماند.
۴ اردیبهشت ۱۳۲۵ شورای عالی انتخابات، نشستی برای فراهم آوردن مقدمات انتخابات مجلس شورای ملی دوره پانزدهم قانونگذاری برگزار کرد. هیات بازرسی از نمایندگان نخست‌وزیری و وزارت جنگ برای رسیدگی به رخداد زد و خورد ژاندارم‌ها و افراد فرقه دموکرات رهسپار آذربایجان شد.
۵ اردیبهشت ۱۳۲۵ یازده نفر از شورشیان مسلح طالقان که مردم را آزار می‌دادند و آنها را توقیف می‌کردند به وسیله ماموران ارتش دستگیر شدند.
۷ اردیبهشت ۱۳۲۵ لوروژتل سفیرکبیر نوین انگلستان در تهران در کاخ گلستان به پیشگاه شاهنشاه باریافت و استوارنامه خود را تقدیم کرد.
۸ اردیبهشت ۱۳۲۵ هیات نمایندگی فرقه دموکرات به ریاست پیشه‌وری رئیس فرقه، برای گفتگو با دولت قوام با هواپیما وارد تهران شد. روز پسین مورخ‌الدوله سپهر وزیر بازرگانی و پیشه و هنر و مظفر فیروز معاون نخست وزیر به نمایندگی از سوی دولت قوام گفتگوی خود را در جوادیه با پیشه‌وری و همراهان آغاز کردند.
۱۱ اردیبهشت ۱۳۲۵ هموندان حزب توده کرمانشاه که می‌خواستند تظاهرات گروهی به راه بیاندازند، به سبب جلوگیری ماموران شهربانی با آنها به زد و خورد پرداختند و دو نفر از ماموران شهربانی و ژاندارمری و چهار نفر از تظاهرکنندگان کشته شدند.
۱۴ اردیبهشت ۱۳۲۵ میان فرقه دموکرات آذربایجان و حکومت جدایی‌خواه کردستان یک پیمان اتحاد هفت ماده‌ای دستینه شد و از سوی رادیوهای خارجی متن آن خوانده شد.
۱۵ اردیبهشت ۱۳۲۵ سربازان ارتش سرخ شهر تبریز را تخلیه کردند.
۱۸ اردیبهشت ۱۳۲۵ قطعنامه پنجم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران صادر شد.[۱۳۳]
۲۱ اردیبهشت ۱۳۲۵ جرج آلن سفیرکبیر نوین امریکا در ایران در کاخ گلستان به پیشگاه شاهنشاه باریافت و استوارنامه خود را تقدیم داشت.
۲۲ اردیبهشت ۱۳۲۵ پیشه‌وری و همراهان پس از گفتگو با نمایندگان دولت، بدون دستاوردی از گفتگوها رهسپار تبریز شد.
۲۴ اردیبهشت ۱۳۲۵ قوام نخست‌وزیر در اعلامیه‌ای گفتگوهای پانزده روزه دولت را با پیشه‌وری و دیگر هموندان هیات نمایندگی فرقه دموکرات آذربایجان را به آگاهی مردم رساند و در آن یادآور شد که چون برخی از درخواست‌های هیات فرقه دموکرات از دایره اختیارات قانونی دولت فراتر بود، دنباله مذاکرات به زمانی دیگر فراافکنده شد.
۲۷ اردیبهشت ۱۳۲۵ یک هیات بازرسی برای بازدید از نقاط گوناگون آذربایجان و منطقه‌هایی که ارتش شوروی از آنجا بیرون رفته بود رهسپار آذربایجان شد.
۱ خرداد ۱۳۲۵ حسین علاء سفیر کبیر ایران در واشنگتن و نماینده ایران در سازمان ملل، در نامهای به آگاهی تریکوه‌لی دبیر کل سازمان رسانید که در آذربایجان تنها تبریز و شش شهر دیگر آن استان از ارتش شوروی تخلیه شده است. به همین روی شورای امنیت دوباره اعلام کرد که چون آذربایجان هنوز از ارتش شوروی تخلیه نشده، دادخواست ایران برای زمانی تا تخلیه کامل در دستور شورای امنیت خواهد ماند. در همین روز وزارت جنگ اعلامیه‌ای درباره افسران فراری آذربایجان صادر کرد.
۲ خرداد ۱۳۲۵ نمایندگان فرقه دموکرات برای شرکت در کمیسیون مختلط رسیدگی به زد و خورد ژاندارم‌ها و افراد فرقه دموکرات در قرارگاه‌ها و خط‌های استقراری دو طرف، وارد تهران شدند.
۳ خرداد ۱۳۲۵ هیات فرقه دموکرات آذربایجان به همراه سرلشکر رزم‌آرا و نمایندگان وزارت جنگ برای جلوگیری از زدو خوردها رهسپار کردستان شدند.
۴ خرداد ۱۳۲۵ سادچیکف سفیر کبیر شوروی در ایران در نامهای به نخست‌وزیر ایران اعلام کرد که تخلیه کامل ایران از ارتش سرخ در روز ۶ مه پایان یافته است. سرگرد بهاروند رییس دژبانی لشکر تبریز که از سوی دموکرات‌ها بازداشت و زندانی شده‌بود آزاد و راهی تهران شد. یکصد و پنجاه هزار ریال از سوی دولت برای کمک به کسانی که از فشار و آزار فرقه دموکرات بی‌خانمان و سرگردان شده بودند داده شد.
۷ خرداد ۱۳۲۵ به دنبال گفتگوهای بلندپایگان دولتی با پیشه‌وری، ماموران فرقه دموکرات، سرهنگ زنگنه فرمانده تیپ رضاییه و سرهنگ نوربخش را که در تبریز زندانی کرده بودند آزاد نموده و به تهران بازگرداندند.
۲۱ خرداد ۱۳۲۵ دو هیات یکی نظامی و دیگری هیات سیاسی به ریاست مظفر فیروز معاون سیاسی نخست‌وزیر برای دنبال کردن گفتگوها وارد تبریز شدند. هیات ده نفری سیاسی در گفتگوهایی که با پیشه‌وری و با پادرمیانی نمایندگان شوروی نمود، سرانجام موافقت‌نامه‌ای را دستینه کردند. هیات نظامی فرستاده شده به تبریز برای اجرای ماده هفت موافقتنامه درباره تعیین تکلیف نیروی انتظامی آذربایجان و تعیین فرماندهان در محل بود. همچنین هیات دیگری نیز از کارشناسان وزارت راه برای گفتگو درباره تحویل راه‌آهن جلفا که در اختیار ماموران شوروی بود به تبریز وارد شدند.
۲۲ خرداد ۱۳۲۵ هیات فرستاده شده از سوی دولت به تبریز، گفتگو با قاضی محمد رهبر کردهای حزب کومله درباره وضعیت کردستان را آغاز کرد.
پایان حکومت خودمختار دموکراتیک آذربایجان
۲۳ خرداد ۱۳۲۵ موافقت‌نامه‌ای در پانزده ماده و چهار تبصره به امضای مظفر فیروز به نمایندگی دولت و سید جعفر پیشه‌وری رسید.[۱۳۴] که بر پایه آن مجلس ملی آذربایجان به انجمن ایالتی دگرگون شد؛ همچنین قرار شد استاندار آذربایجان از یک فهرست سه نفری که انجمن ایالتی تبریز به تهران پیشنهاد خواهد کرد برگزیده شود؛ نیروهای فدایی و قزلباش آذربایجان به شیوهای نامشخص در نیروهای مسلح ایران ادغام شدند. همچنین قرار شد که این موافقتنامه درباره کردستان هم اجرا شود.
۲۶ خرداد ۱۳۲۵ پیشه‌وری از انجمن ایالتی آذربایجان درخواست کرد که وی را از سمت‌هایی که دارد برکنار نماید. پیشه‌وری تنها ریاست فرقه دموکرات آذربایجان را کماکان به گردن گرفت.
۲۷ خرداد ۱۳۲۵ کردهای شورشی کردستان که تا سه کیلومتری سقز پیشروی کرده بودند و امنیت منطقه را با دزدی‌های پی در پی خود ناپایدار کرده بودند، یورش‌های خود را علیه ارتش آغاز کردند.
۲۸ خرداد ۱۳۲۵ انجمن ایالتی آذربایجان از وزارت کشور درخواست بیست و سه میلیون ریال وام برای بازسازی شهرهای استان سوم و چهارم از بانک ملی کرد. دولت فرستادن هشت میلیون ریال برای بار نخست برای بازسازی شهری در آذربایجان را پذیرفت.
۲۹ خرداد ۱۳۲۵ عملیات تجاوزکارانه کردهای شورشی مانند تیراندازی به هواپیماهای نظامی، بار دیگر آرامش و نظم را در کردستان به لرزه درآورد. بر پایه موافقت‌نامه‌ای که به امضای هیات نظامی فرستاده شده از تهران به تبریز و قاضی محمد رهبر کردهای حزب کومله رسید، کردها چهار کیلومتر از موضع سربازان دولتی واپس رفتند.
۳۰ خرداد ۱۳۲۵ سلام‌‌اله جاوید استاندار آذربایجان شد. از این تاریخ حکومت خودمختار دموکراتیک آذربایجان به فرم پیشین دیگر وجود نداشت.
۱ تیر ۱۳۲۵ از سوی دولت به همه استانداری‌ها و فرمانداری‌های کشور دستور داده شد که زمینه برگزاری انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی فراهم آورده شود.
۴ تیر ۱۳۲۵ سرلشکر رزم‌آرا بازرس ارتش در آذربایجان و کردستان گفت که پنج هزار تن تفنگچی ملامصطفی بارزانی، همه‌رشید، قاضی محمد و عمر آقا منطقه سقز و راه سقز به سردشت را تهدید می‌کنند.
۵ تیر ۱۳۲۵ قاضی محمد رهبر حزب کومله کردستان که در جداسازی کردستان از ایران بسیار پرکار بود برای گفتگو با سران دولت با هواپیما وارد تهران شد.
۸ تیر ۱۳۲۵ قوام نخست‌وزیر در یک پیام رادیویی بنیان حزب دموکرات ایران را به آگاهی مردم رسانید.
۱۰ تیر ۱۳۲۵ یکی از شرایط پیشه‌وری در موافقتنامه پانزده ماده‌ای، پیوستن فداییان فرقه دموکرات به نیروی پلیس و ژاندارمری کشور بود، بدین روی یک هیات نظامی از تهران برای رسیدگی به چگونگی این مسله وارد تبریز شد.
۱۳ تیر ۱۳۲۵ به پیشنهاد وزارت جنگ، شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی، سرلشکر علی رزم‌آرا را به سمت رییس ستاد ارتش برگزیدند. دولت ایران در نامه‌هایی که برای سفیرکبیرهای دولت‌های بزرگ در ایران فرستاد و درخواست کرد که به سبب همکاری‌های ایران با متفقین در درازای جنگ و سهمی که ایران در پیروزی متفقین داشته و همچنین به سبب رویداد جنگ جهانی دوم و ورود نیروهای متفقین به خاک ایران که سبب نایاب شدن خواربار و گرسنگی و هجوم بیماری‌های واگیردار گوناگون به ملت ایران و بالارفتن هزینه زندگی در ایران شده است، می‌خواهد که در کنفرانس‌های صلح با آلمان و ژاپن شرکت نماید.
۱۳ تیر ۱۳۲۵ کنگره نویسندگان ایران در خانه فرهنگ شوروی در تهران برگزار شد.
۱۵ تیر ۱۳۲۵ سرلشکر رزم‌آرا رییس ستاد ارتش در پیامی که برای افسران فرستاد، از افسران شاکی و متواری و غایب ارتش خواست که برای رسیدگی به کارها و چگونگی وضعشان به دفتر ویژه‌ای که بدین سبب گشایش یافته‌است بروند.
۱۸ تیر ۱۳۲۵ قاضی محمد که برای گفتگو درباره مسله کردستان به تهران آمده بود، پس از گفتگو با نخست‌وزیر رهسپار تبریز شد.
۲۳ تیر ۱۳۲۵ کارگران شرکت نفت انگلیس و ایران در آبادان، اهواز، مسجدسلیمان، آغاجاری و دیگر جاهای نفتی دست از کار کشیدند. همچنین در زد و خوردهایی که میان کارگران طایفه‌های محلی روی داد شماری کشته و بسیاری زخمی شدند. روزهای پسین با گفتگوهایی که میان نمایندگان فرستاده دولت به خوزستان با نمایندگان کارگران شرکت نفت انگلیس و ایران انجام شد، کارگران به سرکار خود بازگشتند.
۲۷ تیر ۱۳۲۵ در زد و خوردی که میان هموندان حزب توده و مخالفان این حزب در سمنان روی داد، شماری کشته و بیست و یک تن زخمی شدند.
۲۹ تیر ۱۳۲۵ سید ابوالقاسم کاشانی که رهسپار مشهد بود به دستور رییس دولت در راه میان شاهرود و سبزوار بازداشت شد.
۱۲ امرداد ۱۳۲۵ احمد قوام نخست‌وزیر در کاخ سعدآباد به پیشگاه شاهنشاه باریافت و کابینه نوین خود را با ده تن وزیر که سه تن آنان از حزب توده بودند به شاهنشاه شناساند. [۱۳۵] وزارت امور خارجه را قوام خود بر عهده گرفت، دیگر وزیران: وزیر جنگ: سپهبد امیر احمدی - وزیر دارایی: عبدالحسین هژیر - وزیر پست و تلگراف و تلفن: دکتر منوچهر اقبال - وزیر دادگستری: الهیار صالح - وزیر فرهنگ: دکتر فریدون کشاورز (توده‌ای) - وزیر راه: سرلشکر محمد حسین فیروز - وزیر بازرگانی و پیشه و هنر: ایرج اسکندری (توده‌ای) - وزیر کشاورزی: شمس‌الدین امیر علائی - وزیر بهداری: دکتر مرتضی یزدی (توده‌ای) - وزیر کار و تبلیغات: مظفر فیروز.
موافقت‌نامه‌ای که میان مظفر فیروز و پیشه‌وری بسته شد، به کوشش حزب توده و شوروی نگارش شده بود بدین سبب احمد قوام سه تن از اعضای حزب توده را در کابینه خود برگزید. در این زمان قوام باور داشت که همکاری با حزب توده و شوروی به سود ایران خواهد بود!
جهت‌یابی نوین سیاست خارجی امریکا در برابر شوروی
در سوم اسفند ۱۳۲۴ جرج اف کنان [۱۳۶] یکی از کارکنان سفارت امریکا در مسکو تلگرام بلندی به وزارت خارجه امریکا فرستاد که به بلندترین تلگرام تاریخ شناخته شده است. این تلگرام در هشت هزار واژه نوشته شده بود و سیاست خارجی شوروی را مو به مو بررسی می‌کرد:
- شوروی خود را در حال جنگ در برابر دنیای غرب می‌بیند. شوروی حزب‌های کمونیست در کشورهای دیگر را چون اقمار خود برای رسیدن به هدف‌های شوروی استفاده می‌کند. همه چیز می‌بایستی بکار گرفته شود تا قدرت شوروی گسترده‌تر شود. کسانی که آنان "به اصطلاح" دموکرات و پیشرفته نامیده می‌شوند و در حقیقت کمونیست هستند، را علیه حکومت کشورشان تا آنجا که ممکن است فشار وارد بیاورند. درباره ایران کنان می‌نویسد: "برای نمونه شمال ایران، که شوروی از هر فرصتی را استفاده می‌کند تا نیرو و نفوذ خود را در آنجا گسترش دهد. اگر حکومت ایران در برابر آرمان‌های سیاسی شوروی پایداری کند، فشار بر روی این حکومت از درون و بیرون افزوده می‌شود. اگر حکومت ایران با شوروی دوستانه رفتار کند، شوروی درخواست‌های بیشتری برای فراهم ساختن منافع خود خواهد کرد، برای نمونه، یک بندر شوروی در خلیج فارس. کمونیست‌ها در همه کشورها همه گونه بهره شخصی، اقتصادی، سیاسی و اخلاقی را می‌برند و خود را وابسته به شوروی می‌کنند و می‌دانند، کوشش‌های شوروی در نابود کردن سیستم سیاسی کشورها بکار می‌رود. اندیشه کمونیست‌ها بر آن دایره می‌چرخد که هیچگونه سازشی در یک سطح فکری نمی‌تواندوجود داشته باشد، و همکاری میان شوروی و یک کشور زمانی انجام می‌پذیرد که شوروی در رتبه بالاتر و قدرتمندتری قرارگرفته باشد. کمونیست‌ها و شوروی کوشش می‌کنند که کسانی که از خودشان است و دنباله روی آنها هستند در سمت‌های کلیدی به ویژه در نیروی پلیس بنشانند. شوروی، یک کشور سراپا پلیسی است...[۱۳۷]
در تیر ماه ۱۳۲۵ پرزیدنت ترومن مشاور خود کلارک کلیفورد [۱۳۸] را فراخواند و وی را مامور کرد که گزارشی درباره سیاست آینده آمریکا در برابر شوروی بنویسد. کلیفورد با همکاری جرج السی [۱۳۹] یکی از دستارانش بر پایه تلگرام جرج کنان گزارشی با فرنام "رابطه امریکا با اتحاد جماهیر شوروی" نوشت. این گزارش در تاریخ ۲ مهر ۱۳۲۵ به پرزیدنت ترومن داده شد. در این گزارش سیاست سد نفوذ کمونیسم [۱۴۰] پرداخته شد. با این سیاست از نفوذ کمونیسم در کشورهای غیر کمونیست جلوگیری شود. این سیاست زمینه سیاست خارجی امریکا در هنگام جنگ سرد در دنیا بود.
بیرون کردن وزیران توده‌ای از کابینه احمد قوام
درستی گزارش جرج کنان از رویدادی در نشست کابینه قوام خود را نشان داد. شوروی درخواست کرد که امتیاز کنترل حریم هوایی ایران را بدست آورد. در نشست ویژه کابینه احمد قوام چهار وزیر غیر توده‌ای با دادن امتیاز کنترل حریم هوایی ایران به شوروی مخالفت کردند. دو ساعت پس از پایان نشست، مردان مسلحی از سفارت شوروی به خانه‌های وزیرانی که مخالفت کرده بودند رفتند و آنها و خانوده‌اشان تهدید کرده و از آنها خواستند که از مخالفت خود دست بردارند. پس از آن که باج‌گیران سفارت شوروی از منزل وزیران بیرون رفتند، این پیش‌آمد را به آگاهی شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی رساندند. شاهنشاه احمد قوام را فراخواند و به وی دستور داد که وزیران توده‌ای و مظفر فیروز باید از کابینه بیرون رانده شوند، همچنین قوام می‌باید حزب دموکرات ایران را بنیان سازد تا نیروی حزبی دیگری در برابر حزب توده و دموکرات آذربایجان وجود داشته باشد. قوام امرهای شاهنشاهی را پذیرفت و کابینه جدیدی را ۲۵ مهر ۱۳۲۵ برگزید و به شاهنشاه شناساند.* شاهنشاه و احمد قوام قرار را بر این گذاردند که تا بیست و چهار ساعت آگاهی در این باره داده نشود. احمد قوام پس از دیدار با شاهنشاه، آنرا برای مظفر فیروز بازگفت. مظفر فیروز بی‌درنگ سادچیکف سفیر شوروی در ایران را در جریان کار گزارد. سادچیکف نیز بی‌درنگ با احمد قوام گفتگو کرد و وی را تهدید نمود. پس از آن احمد قوام چاره دیگری نداشت جز اینکه اشتباه خود را به آگاهی شاهنشاه برساند و گفت اگر سه وزیر توده‌ای از کابینه اخراج شوند، شوروی به خاک ایران تجاوز خواهد کرد. شاهنشاه به قوام گفتند که تغییر در کابینه باید انجام یابد و اگر شوروی به ایران دوباره هجوم بیاورد از سازمان ملل متحد درخواست یاری و پشتیبانی خواهد کرد. ۲۷ مهر ۱۳۲۵ احمد قوام کابینه نوین خود را بدون وزیران توده‌ای تشکیل داد. [۱۴۱]
- کابینه قوام پس از بیرون انداختن وزیران توده‌ای: وزارت امور خارجه: احمد قوام - وزیر جنگ: سپهبد امیر احمدی - وزیر دارایی: عبدالحسین هژیر - وزیر بهداری: دکتر منوچهر اقبال - وزیر دادگستری: علی اکبر موسوی‌زاده - وزیر فرهنگ: علی شایگان - وزیر راه: ابوالحسن صادقی - وزیر بازرگانی و پیشه و هنر: حمید سیاح - وزیر کشاورزی: شمس‌الدین امیر علائی - وزیر پست و تلگراف: اعزاز نیک پی - وزیر کار و تبلیغات: محمدولی فرمانفرمائیان
نجات آذربایجان
۳۰ مهر ۱۳۲۵ بوین وزیر امور خارجه انگلستان در پارلمان آن کشور گفت که ایران اکنون لحطه‌های خطرناکی را می گذراند، زیرا منافع دولت های بزرگ در این کشور با هم اصطکاک پیدا کرده است و دشواری‌های بزرگی در این سرزمین بوجود آورده است.
۷ آبان ۱۳۲۵ احمد قوام نامهای به جاوید استاندار آذربایجان نوشت و در آن یادآور شد که بر پایه موافقتنامه دستینه شده، امنیت زنجان برگردن ژاندارمری خواهد بود و نیروهای فداییان آذربایجان از زنجان بایستی خارج شوند. انجمن ایالتی آذربایجان در نشستی تصویب کرد که نیروهای فداییان فرقه آذربایجان تا روز ۲۱ آبان از زنجان بیرون روند.
۱۶ آبان ۱۳۲۵ نخست‌وزیر احمد قوام به همراه وزیر جنگ و رییس ستاد ارتش به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و گزارش وضع آذربایجان و ناآرامی‌های فارس را به آگاهی شاهنشاه رساندند.
۲۱ آبان ۱۳۲۵ شاهنشاه سپهبد امیراحمدی وزیر جنگ را فراخواندند و امیراحمدی گزارش رسایی (جامع) درباره وضع کشور و ارتش داد.
۲۴ آبان ۱۳۲۵ فداییان فرقه دموکرات برای واگذاری زنجان به ژاندارمری آغاز به تخلیه شهر زنجان کرد.
۲۶ آبان ۱۳۲۵ سرلشکر رزم‌آرا رییس ستاد ارتش درباره وضع ارتش و آمادگی همه نیروهای نظامی برای هرگونه فداکاری به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد.
۳۰ آبان ۱۳۲۵ احمد قوام در اعلامیه‌ای به آگاهی همگان رسانید که پیش از انتخابات مجلس پانزدهم ۱۶ آذر ۱۳۲۵ ارتش شاهنشاهی ایران برای برقراری نظم و امنیت در انتخابات در همه نقاط کشور ایران مستقر خواهند شد.
در نخستین روز آذر ۱۳۲۵ نشستی در پیشگاه شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی در کاخ سعدآباد برگزار شد که در آن نخست‌وزیر احمد قوام، وزیر دفاع و رئیس ستاد ارتش شرفیاب شدند. در این نشست برنامه نهایی نجات آذربایجان ریخته شد. [۱۴۲]
۳ آذر ۱۳۲۵ شاهنشاه سرلشکر رزم‌آرا رئیس ستاد ارتش را فراخواندند و دستورات ویژه درباره امور نظامی به رزم‌آرا دادند. از سوی دولت در پاسخ تلگرام استاندار آذربایجان درباره انتخابات آن استان یادآور شد که انتخابات آذربایجان باید زیر نظر بازرسان ویژه فرستاده دولت، همچنین قوای انتظامی که از تهران به آذربایجان فرستاده خواهند شد در آزادی انجام شود.
۱۰ آذر ۱۳۲۵ پیشه‌وری، شبستری، جاوید و پادگان نامهای به استالین [۱۴۳]نوشتند و در آن نامه وضعیت کنونی آذربایجان را مسله مرگ یا زندگی قلمداد کردند، و درخواست کردند که بی‌درنگ از شوروی برای آنها اسلحه فرستاده شود. شعار آنها "یا زندگی در آزادی و یا مرگ در سرافرازی" بود. روز پسین باقروف نامهای به استالین نوشت که اگر وی موافق باشد باقروف می تواند افسران و سربازانی را از آذربایجان شوروی برای جنگ با حکومت مرکزی به آذربایجان بفرستد.
۱۳ آذر ۱۳۲۵ ساعت هفت بامداد ارتش ایران وارد آذربایجان شد. روز پسین حسین علاء به رییس شورای امنیت جانسون، گزارشی درباره ورود ارتش ایران به آذربایجان داد، و ابراز امیدواری کرد که این به مسله و دشواری های بین‌المللی دگرگون نشود.
۱۵ آذر ۱۳۲۵ شاهنشاه با هواپیما وارد فرودگاه زنجان شدند و با رزم‌آرا درباره آذربایجان گفتگو کردند پس از بررسی اوضاع ارتش، بی‌درنگ فرمان پیشروی نیروی نظامی را برای آزاد ساختن آذربایجان دادند و سپس خود ایشان فرماندهی عملیات نظامی و پیشروی یکان‌های ارتش را با هواپیما زیر نظر گرفتند.. شاهنشاه در برابر افسران ارتش در فرودگاه زنجان سخنانی ایراد فرمودند:
| « | با دستور ما، ارتش ایران به سوی آذربایجان عزیز ما پیش‌روید، هرگونه مقاومتی را در هم بشکنید، و هم‌میهنان خود را از چنگال بیداد و ستمگری رها سازید. | » |
۱۶ آذر ۱۳۲۵ ۱۶ آذر ۱۳۲۵ ارتش ایران در سه ستون به آذربایجان لشکر کشید،
۱۷ آذر ۱۳۲۵ نخست‌وزیر در تلگرامی به استاندار آذربایجان یادآور شد که انتخابات آذربایجان باید پس از ورود ارتش از مرکز انجام یابد، وگرنه مسولان تنبیه خواهند شد و همه موافقت هایی که تاکنون از سوی دولت انجام پذیرفته است ردخواهد شد.
۱۸ آذر ۱۳۲۵ هواپیماهای ارتش شاهنشاهی، استحکامات بتونی و سنگرهای شورشیان فرقه دموکرات را در دامنه قافلانکوه و بلندی‌های قزقلعه سی و پیرامون رودخانه قزل اوزون به سختی بمباران کردند و آتش‌بارهای زمینی نیز جایگاه‌های دشمن را با توپخانه و مسلسل زیر آتش گرفتند. در اعلامیه‌ای که از سوی دولت چاپ شد، افزون بر روشن ساختن هدف از فرستادن ارتش به آذربایجان، یادآوری شد که ریشه مسموم شکستن حاکمیت و تمامیت کشور در هر جا و بهر عنوانی که باشد قطع خواهد شد و هر کس که در راه شورش و یاغیگری گام گذارد به سرنوشت شومی دچار خواهد شد.
۱۹ آذر ۱۳۲۵ ستون اعزامی زیر فرماندهی سرهنگ هاشمی پس از زد و خورد با فدااییان فرقه دموکرات به فرماندهی غلام یحیی را شکست سختی داده و به پیشروی خود ادامه دادند، کنترل شهر میانه را در دست گرفتند و در سه ستون جلو رفتند. زد و خورد شدیدی در مرز زنجان، میانه، و تکاب و هولاسو مراغه میان ارتش ایران و نیروی مسلح فدائیان فرقه درگرفت.
۱۹ آذر ۱۳۲۵ ستون ارتش به فرماندهی سرهنگ هاشمی نیروهای مسلح فرقه به تبریز پس رفتند.
۲۰ آذر ۱۳۲۵ استالین نامهای در پاسخ پیشه‌وری نوشت[۱۴۴] که در آن یادآور شد که از مقاومت مسلح دست بکشند و جاوید و شبستری نامهای به پادشاه ایران و احمد قوام بنویسند که در برابر ارتش ایران ایستادگی نخواهند کرد. بنا بر دستور استالین فدائیان فرقه دموکرات ساعت چهار پس از نیمروز اسلحه بر زمین گزاردند. در همین روز نیروهای ارتش به مواضع دموکرات‌ها حمله کرده و پس از در هم شکستن استحکامات فرقه و گرفتن شماری اسیر از آنان شهر میانه را تصرف کردند. بی‌درنگ نیروهای نظامی در سه ستون به پیشروی خود ادامه دادند. ستون نخست دربرگیرنده یکان های پیاده و ارابه جنگی و توپخانه به سوی تبریز، ستون دوم دربرگیرنده یکان های سوار و پیاده و توپخانه به سوی مراغه و ستون سوم دربرگیرنده یکان های پیاده و توپخانه و خمپاره‌انداز به سوی سراب و اردبیل پیش رفتند. در این روز سپهبد امیر احمدی وزیر چنگ به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش پیشروی نیروهای نظامی را به آگاهی رسانید. به فرمان شاهنشاه سرهنگ پیاده میرحسین هاشمی فرمانده نیروهای فرستاده شده به آذربایجان به سبب نشان دادن دلاوری و سرکوب کردن یاغیان و گردنکشان و اشرار فرقه دموکرات آذربایجان به درجه سرتیپی سرفراز شد.
۲۱ آذر ۱۳۲۵ روز نجات آذربایجان
۲۱ آذر ۱۳۲۵ شاهنشاه که خود فرماندهی نیروهای فرستاده شده به آذربایجان را برعهده گرفته بودند با هواپیما بر فراز قرارگاه‌های شورشیان و خائنین پرواز کردند تا از میزان نیروی آنان آگاه شوند. مردم که از پرواز هواپیمای شاهنشاه برفراز آذربایجان آگاهی یافته بودند بپاخاستند و بر فرقه‌سازان حکومت خودمختار پیشه وری تاختند و بسیاری از کمونیست‌ها را نابود کردند. با پیشروی ارتش ایران به تبریز، مردم و ارتش، اعضای فرقه دموکرات را از اداره‌های دولتی بیرون آوردند و آنها را بازداشت کردند. نیروهای زیر فرماندهی سرهنگ بایندر پس از پیروزی در تکاب وارد شاهین‌دژ شدند. صد نفر از سران فرقه دموکرات همراه با پیشه‌وری با شتاب وارد جلفا شدند و با مقدار زیادی اموال غارت شده به شوروی گریختند. ستون دوم ارتش وارد شهر میاندوآب شد و قاضی محمد و حاج بابا و بسیاری از جدایی خواهان در کردستان تسلیم شدند. ستون سوم فرستاده شده به رشت پس از زد و خورد با فداییان فرقه دموکرات آنها را شکست داده و آستارا را زیر کنترل خود درآوردند. سپس مهاباد مهار ارتش ایران شد و سربازان به سوی مرند و ماکو پیشروی کردند. یک ستون ارتش پس از آزاد کردن چند شهر آذربایجان، جلفا شهر مرزی را پس از یکسال آزاد کردند.
سران مزدور فرقه دموکرات پیش از ورود یکان‌های ارتش بارو بنه خود را بسته بودند و راه مرزهای شوروی را پیش گرفته بودند و آن سوی رود ارس به کمیسرهای سیاسی و نظامی ارتش پیوستند.
محمدرضا شاه پهلوی در ماموریت برای وطنم درباره رویدادهای آذربایجان چنین می‌نویسد:
قضیه آذربایجان واقعا یکی از رخدادهای تاریخی خاورمیانه در دوره معاصر است زیرا مقاصد روسیه استالینی پس از جنگ اولین بار در آذربایجان ظاهر و برملا گردید. آنچه روسیه شوروی در آذربایجان کرد و جزییات آن در جلسات شورای امنیت سازمان ملل مورد بحث قرارگرفت دنیای آزاد را تکان داد و نخستین بار مردم نقاط مختلف گیتی را با امیریالیسم کمونیست‌ها بیدار و هوشیار ساخت.
و در جای دیگر نوشته‌اند:
اهمیت وقایع مزبور به قدری آشکار است که ملت ایران روزی را که مصادف با ختم این غائله عظیم است به نام روز آذربایجان عید ملی اعلام نموده و از سال ۱۳۲۵ به این طرف همه ساله در آن روز به یاد نجات آذربایجان و اعاده حق حاکمیت ما بر آن خطه جشن می‌گیرد و به عقیده من نه تنها ایرانیان باید پیوسته به یاد این روز باشند بلکه تمام ملل آزاد جهان نیز بایستی این واقعه تاریخی را به خاطر سپرده و فراموش ننمایند.
فرمان استالین برای پژوهش در پیداکردن منابع نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
فرمان کمیته دفاع دولتی[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی] شماره ۹۱۶۸ اس. اس؛ دایر بر عملیات کاوش معدن نفت در شمال ایران
۲۱ ژوئن ۱۹۴۵ برابر با ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
بسیار پنهانی
کمیته پدافند دولتی
فرمان OKOG [کمیته دفاع دولتی] شماره۹۱۶۸ اس. اس، مورخ ۲۱ ژوئن ۱۹۴۵
مسکو، کرملین
عملیات کاوش معدن نفت در شمال ایران.
با هدف بررسی‌های کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران، کمیته دفاع دولتی فرمان می‌دهد:
- ۱- در چارچوب "آذنفت" [نفت آذربایجان] مجموعه نارکوم نفت [کمیساریای خلق برای نفت] یک دپارتمان هیدروژئولوژیک بنیان کنید و وظیفه سرپرستی بر بررسی‌های زمین شناختی برای حوضههای نفتی در شمال ایران را به آن واگذار کنید.
- ۲- برای اجرای عملیات کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران نارکوم نفت (رفیق بایباکوف) و آذنفت (رفیق وزیروف) را مسئول فراهم آوردن شمار کارگران مورد نیاز از صنعت نفت برای کاوش (حفاری) نفت، و گروه‌های بررسی، و فرستادن آنها به حوزه‌های کاری به صورت یکان‌های هیدروژئولوژیک وابسته به ستاد نیروهای شوروی در ایران (قزوین) بدانید
- ۳- بنیان هیاتی برای دپارتمان هیدروژئولوژیک برای به انجام رساندن کارهای زیر در شمال ایران:
الف) حفاری:
- ده تلمبه در هفت ناحیه، دربرگیرنده سه تلمبه ثابت (حفاری ژرف با دستگاه چرخنده) در بخش‌های شاهی، بندرشاه و میانه.
- چهار پمپ ثابت (کاوش‌های ژرف برای شناخت ساختار زمین) در شاهی، بولگر-چای و خوی
- سه یکان حفاری برای کاوش در بندرشاه، بابلسر و بندر پهلوی
ب) بررسی‌های زمینشناختی - هیاتی دربرگیرنده ده گروه در منطقه‌های دشت گرگان، اشرف، شاهی، آمل، خرمآباد، بلگار چای، جلفا، زنجان، تبریز، اردبیل، و سیاه کوه.
ج) بررسی‌های زمین شناختی - هیاتی دربرگیرنده سه گروه (جاذبه سنج، اندازه‌گیر نیروی مغناطیسی و سنجش ایستایی و پایایی) در منطقه‌های دشت گرگان، زمین‌های فرورفته مازندران و رشت، و سراسر کرانه جنوبی دریای مازندران (کاسپین) از مرز جمهوری ترکمنستان شوروی تا مرز جمهوری آذربایجان شوروی فرستاده شوند.
- نارکوم نفت (رفیق با یباکوف)و آذرنفت (رفیق وزیروف) عهده‌دار و سرپرست ترابری ابزار موردنیاز کاوش نفت تا اول سپتامبر ۱۹۴۵ برای آغاز کار حفاری و اکتشاف در سپتامبر ۱۹۴۵ می‌باشند
- ۴- نارکوم نفت (رفیق بایبوکوف) تا اول اوت ۱۹۴۵ سرپرست سازماندهی و فرستادن یک هیات زمین‌شناس دربرگیرنده ده گروه: یک گروه کندن چاه و سنجش پتانسیل به وسیله نیروهای الکتروستاتیک، یک هیات ژئوفیزیک دربرگیرنده سه گروه (جاذبه‌سنجی، سنجش تغییرات (دو دستگاه) و ایستایی‌سنجی) با جابجاکردن این گروه‌ها از منطقه‌های: گروه سنجش جاذبه و مغناطیس زمین از باکو؛ [گروه] سنجش دگرش‌ها از شاخه نارکوم نفت در ولگای میانه؛ [گروه] مقاومتسنجی (ایستایی سنجی) از منطقه کراسنودار می‌باشد
- ۵- سازمان‌های زیر عهده دار آماده ساختن دپارتمان هیدروژئولوژیک به دستگاه‌ها، وسایل و ابزارهای مورد نیاز هستند:
- الف) نارکوم نفت (رفیق بایباکوف) باید در اوت ۱۹۴۵ دستگاه‌ها و ابزار زیر را فراهم و به دپارتمان هیدروژئولوژیک بفرستد: پنج دستگاه تلمبه، وسایل حفاری، و یک دستگاه حفاریگردان، چهار چارچوب 750 -ZV، دستگاه‌های حفاری و کارافزارهای آنها؛ سه میله حفاری (۱۲۰۰ متر)و ابزار تلمبههای 300- AK و دیگر کارافزارهای و ابزار مورد نیاز برای اقدامات واحد هیدروژئولوژیک.
- ب) نارکوم‌نشتورگ [کمیساریای خلق برای تجارت خارجی] که سرپرستی آن با (رفیق میکویان) است می‌باید در ماه‌های ژوئن و ژوییه ۱۹۴۵ (تیر و امرداد ۱۳۲۴) پانزده تراکتور و صد و بیست کامیون از قطعه‌های واراداتی سوار نشده در ایران فراهم آورد.
- ج) ژنرال فرمانده جبهه فراسوی قفقاز، (رفیق تیولهنوف) عهده‌دار فراهم آوردن ساختمان اداری و جای زندگی در قزوین و در منطقه‌های کند و کاو نفتی برای یکان هیدروژئولوژیک می‌باشد و همچنین می‌بایداز افراد یکان‌های نظامی برای سوار کردن قطعه‌های صد و بیست کامیونی استفاده کند که برای یکان هیدروژئولوژیک در نظر گرفته شده است.
- د) کمیساریای خلق برای پدافند اتحاد جماهیر شوروی (رفیق وروبویف [مارشال نیروهای مهندسی ارتش شوروی] می‌باید تا اول اوت ۱۹۴۵ دو یکان کامل و آماده به کار حفاری سیار AVB-2-100، یک دستگاه حفاری AVB-2-100، یک تانکر آب ZIS-5 و یک کامیون یک و نیمی با وسایل لازم و یک چارچوب 125- AU با سه گروه حفار را در اختیار یکان هیدروژئولوژیک در ایران قرار دهد.
- س) کمیساریای خلق برای امور دفاعی اتحاد جماهیر شوروی [ژنرال ارتش، فرمانده پشت جبهه ارتش شوروی] (رفیق خرولف) می‌باید برای یکان هیدروژئولوژیک با نگرش به ترتیب کار، پنج دستگاه کامیون ۱۲ تن ماک، ۷ دستگاه تریلر الوار بر و پانزده دستگاه [جیپ] ویلیز را فراهم آورد. هم چنین دستگاه‌های حفاری و خودروهای ترابر نیازمند به تعمیر را به کارگاه‌های وابسته به فرماندهی ترابری [ارتش] شوروی در ایران را ممکن سازد.
- ۶- ژنرال فرمانده جبهه فقفاز(رفیق تیولنف) عهده‌دار یاری رسانی به یکان هیدروژئولوژیک در کند و کاو می‌باشد که این با در اختیار گذاشتن نیروی‌های نگهبانی و اسکورت گروه‌های پژوهش نفت و با فراهم ساختن ابزار و وسیله نقشه‌کشی و هم چنین پوشاک و مدرک‌های مورد نیاز یکان انجام پذیر است.
- ۷- نارکومفین [کمیساریای خلق برای امور مالی] (رفیق زورف) عهده‌دار در اختیار گزاردن هشت میلیون روبل در سه ماهه سوم و چهارم ۱۹۴۵ می‌باشد که این پول در برگیرنده ۲۴۰۰۰۰۰ ریال برای دپارتمان هیدروژئولوژیک کمپانی آذنفت است که برای فراهم آوردن دستگاه‌های ترابری و مواد و ابزار مورد نیاز و پوشاک و خوراک کارکنان کنارگذاشته شده‌است.
- ۸- کمیساری خلق برای امور داخلی (وزارت کشور) (NKVD) جمهوری آذربایجان شوروی پروانه دارد که برای کارکنان از نارکوم‌نفت و آذنفت که برای کار در دپارتمان هیدروژئولوژیک گمارده شده‌اند پروانه ورود به ایران را صادر کند.
- ۹- رفیق ملیک پاشایف رئیس دپارتمان هیدروژئولوژیک نامیده می‌شود، رفیق گیداروف نیز رئیس دپارتمان هیدروژئولوژیک از میان افراد ارتش شوروی در ایران برگزیده شده‌است و رفیق کمف به عنوان نایب رئیس دپارتمان هیدروژئولوژیک تایید می‌شوند.
- ۱۰- نارکوم نفت (رفیق بایباکوف) و آذنف (رفیق وزیروف) شخصا مسئول سرپرستی فراهم آوردن بر تأمین خدمه، و کارشناسان مهندسی و کارکنان فنی واحد هیدرولوژیک و فراهم آوردن ابزار و دستگاه‌های مورد نیاز کند و کاوش و زمینشناختی در شمال ایران، می‌باشند.
- ۱۱- دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان، رفیق باقروف را از جهت هر گونه کمک و همراهی با اقدامات بررسی زمینشناختی در شمال ایران مسئول بدانید.
صدر کمیته دفاع ملی استالین
گواهی:[امضا ندارد]
فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴
دستورات پنهانی شوروی برای به انجام رساندن ماموریت در سراسر آذربایجان جنوبی و استان های شمالی ایران برای برقراری جنبش های جدایی‌خواهانه در شمال ایران
تاریخ: ۶ جولای ۱۹۴۵
- ۱- فراهم آوردن زمینه یک جنبش جدایی‌خواه در آذربایجان جنوبی (آذربایجان ایران)، یک حکومت خودمختار ملی آدربایجان با قدرت گسترده در چهارچوب دولت ایران تشکیل شود. هم زمان می‌باید جنبش‌های جدایی‌خواه دیگر در استان‌های گیلان، مازندران، گرگان، و خراسان تشکیل گردند.
- ۲ – حزبی به نام حزب دموکرات آدربایجان با هدف رهبری جنبش جدایی‌خواهی تشکیل شود. بنیان حزب دموکرات آذربایجان می‌باید با سازمان دادن دوباره به شاخه آذربایجان حزب توده مردم ایران و با جذب کردن هواداران جنبش جدایی‌خواه از همه طبقه‌های مردم انجام پذیرد
- ۳- انجام کارهای مورد نیاز میان کردهای شمال ایران و کشیدن آنها به سوی جنبش جنبش جدایی‌خواه ی برای بنیان حکومت ملی خودمختار منطقه کردستان.
- ۴- گردهم آوردن گروهی از کارگران در تبریز برای رهبری جنبش جدایی‌خواهی و با اطمینان به اینکه ارتباط این گروه با کنسولگری شوروی در تبریز برقرار بماند. نظارت کلی این گروه به باقروف و یاکوبوف داده شده‌است.
- ۵- کارهای مقدماتی انتخابات مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری پانزدهم به دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی (باقروف و ابراقیموف) واگذار شود، با اطمینان از اینکه نمایندگان انتخاب شده خواه‌داران جنبش جدایی‌خواهی هستند بر پایه وعده‌های زیرین:
- الف – واگذاری زمین به کشاورزان و توزیع دوباره مالکیت زمین‌های و دادن اعتبارهای بلند مدت به کشاورزان
- ب – از بین بردن بیکاری با برقراری و گسترش کار در کارخانه‌ها و شرکت‌ها و هم چنین ساهتن راه‌ها و دیگر کارهای مورد نیاز همگان
- ج - بهیود رفاه و سازمان شهرها و فراهم آوردن آب برای همگان
- د – بهبود بهداشت عمومی
- ر - اختصاص حداقل پنجاه درصد درآمدهای مالیاتی برای برآورده کردن نیازهای محلی
- س – برابری حقوق اقلیت‌های ملی و عشایر. آموزش در مدرسه‌ها و چاپ روزنامه‌ها و کتاب‌ها به زبان‌های آذری، کردی، ارمنی و آسوری، هم چنین صورت جلسه‌ها و نامه نگاری‌های رسمی در اداره‌های محلی به زبان محلی، بنیان سامانه محلی غیر متمرکز دربرگیرنده زاندارمری و شهربانی با بکارگیری نیروهای محلی، فرم دادن انجمن‌های محلی برای تشکیل سیستم خودمختار.
- ک- بهبود بنیادی در رابطه شوروی و ایران
- ۶- بنیان گروه‌های ضربتی با اسحله‌های خارجی غیر ساخت شوروی با هدف پدافند از خود، برای کسانی که هوادار شوروی هستند و فعالان جنبش جدایی‌خواه حزب دموکرات آذربایجان. انجام این مهم بر عهده رفیق نیکلای بولگانین به همراهی رفیق باقروف. است.
- ۷ – سازمان دهی روابط اجتماعی و فرهنگی میان ایران و جمهوری خود مختار آذربایجان برای تقویت فرهنگ پروپاگاندا در آذربایجان جنوبی
- ۸- در پیوند دادن مردم به جنبش جدایی خواه، اگر نیاز باشد انجمن دوستان شوروی/آذربایجان در تبریز برپا شود با شعبه‌هایی در همه منطقه آذربایجان جنوبی و گیلان.
- ۹- دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی عهده دار هزینه و چاپ مجله‌های با فرتور در باکو برای پخش در ایران شد و هم چنین چاپ سه روزنامه در آذربایجان جنوبی
- ۱۰- تماس با دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی در آذربایجان برای دریافت سه دستگاه چاپ برای چاپ اعلامیه‌های حزب دموکراتیک آذربایجان
- ۱۱- هماهنگی با رفیق آناستاس میکویان در کمیسیاریای خلق برای بازرگانی خارجی برای فراهم آوردن کاغذ مرغوب برای چاپ مجله‌های با فرتور (عکس) در باکو و هم چنین سه روزنامه که هر روز در آذربایجان جنوبی به چاپ می‌رسند، که همگی آنها رویهم کمتر ۳۰۰۰۰ کپی نباشد.
- ۱۲- وزارت کشور جمهوری سوسیالیستی آذربایجان زیر نظر رفیق باقیروف پروانه دارد که ویزای بازرگانی خروج و ورود به ایران را برای کسانی صادر کند که طرح جنبش‌های جدایی‌خواهی را به انجام می‌رسانند و به نام بازرگان وارد ایران می‌شوند.
- ۱۳- دفتر حزب کمونیست شوروی پولیت بورو در آذربایجان بودجه ویژه یک میلیون ارز خارجی روبل برای تبدل کردن به تومان برای هزینه برقراری جنبش جدایی‌خواهی در جنوب آذربایجان و هم چنین برگزاری انتخابات مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری پانزدهم، در اختیار قرارداده‌است.
۶ جولای ۱۹۴۵ برابر با ۱۵ تیر ۱۳۲۴
دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی - پولیت بورو
کپی شده به: رفیق مولوتف - رفیق باقروف - رفیق کفتارازده
برگردان آزاد به زبان پارسی از انگلیسی
دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
دستورات پنهانی شوروی برای به انجام رساندن ماموریت برقراری جنبش‌های جدایی‌خواهانه در سراسر آذربایجان جنوبی و استان‌های شمالی ایران برای پایه گذاری جنبش جدایی‌خواهی در شمال ایران
تاریخ: ۱۴ جولای ۱۹۴۵ [برابر با ۲۳ تیر ۱۳۲۴]
بسیار پنهانی
نکاتی که برای انجام ماموریت ویژه در سراسر آذربایجان جنوبی و شمال ایران باید رعایت شوند
الف - بنیان فرقه دموکرات آذربایجان
- ۱- آوردن بی‌درنگ پیشه‌وری و کامبخش به باکو برای گفتگو.
- ۲- بنیان یک کمیته برای سازماندهی در مرکز شهر تبریز و جاهای دیگر. در درازای یک ماه کاندیدهایی را برگزینید که از افراد باهوش، بازاریان و پیشه‌وران متوسط، مالکان کوچک و متوسط، و ملایان عضو حزب‌های گوناگون دموکرات آذربایجان باشند، و هم چنین کسانی که عضو فرقه دموکرات آذربایجان نیستند، همه را به کمیته سازماندهی فرقه دموکرات آذربایجان بیاورید.
نخستین گام بنیان کمیته سازماندهی تبریز است که از راه روزنامه خاورنو ، ازهیر، درخواست بنیان فرقه دموکرات آذربایجان را چاپ کنید و اعلامیه چاپ و پخش کنید.
- ۳- پس از اینکه درخواست به چاپ رسید، گروه‌های پیشگام که تشکیل شده از فعالترین سازمان‌های حزب توده و دیگر سازمان‌های دموکراتیک هستند، در جاهای دیگر در رسانه‌ها در پشتیبانی از بنیان کمیته‌های فرقه دموکراتیک آدربایجان بگویند و خود این افراد کمیته‌های فرقه دموکراتیک آذربایجان را ایجاد کنند.
مواظب باشید که سازمان‌های حزب توده مستقیما به کمیته‌های فرقه دموکراتیک آذربایجان تغییر نام ندهند بلکه بهتر آنست که کمیته محلی تبریز و سازمان‌های محلی حزب توده درخواست بنیان فرقه دموکراتیک آذربایجان را به گفت و گو بگذارند، و تصمیم برآن خواهد شد که حزب توده منحل شود و اعضای حزب توده درخواست پذیرش در فرقه دموکراتیک آذربایجان را بکنند.
- ۴- پس از اینکه کمیته فرقه دموکرات آذربایجان در تبریز تاسیس شد، نخستین گام برقراری کمیته‌های محلی فرقه دموکرات آذربایجان در شهرهای: اردبیل، رضاییه، خوی، میانه، زنجان، مراغه، مرند، مهاباد، ماکو، قزوین، رشت، پهلوی، ساری، شاخ، گرگان و مشهد می‌باشد.
نماینده‌های کمیته مرکزی سازماندهی را به این شهرها بفرستید. از روی برنامه و روش در روزنامه‌های دموکرات گزارش‌های مثبت و فراخوان برای عضویت بدهید.
- ۵- بنیان یک آژانس خبری در کمیته سازماندهی تبریز به نام صدای آذربایجان.
- ۶- ترتیب نوشتن پیش‌نویس برنامه‌های سیاسی و مرامنامه حزب دموکرات آذربایجان.
ب - اطمینان از انتخابات مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری پانزدهم
- ۱- گفتگو با نمایندگان مجلس که از فرقه دموکرات آذربایجان پشتیبانی می‌کنند در درازای انتخابات این دوره قانونگذاری با هدف این که این نمایندگان دوباره خود را کاندید برای انتخابات مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری پانزدهم کنند به شرط آنکه آنها برای آرمان‌های حزب دموکرات آذربایجان بجنگند.
- ۲- کار را با نامزد کردن کاندیدهایی برای نماینگی مجلس آغاز کنید که از اعضای دموکرات باشند، کسانی که برای آرمان‌ها و هدف‌های فرقه دموکرات آذربایجان بجنگند.
- ۳- بازنگری فهرست کاندیدهای مجلس که از سوی سفارت شوروی در سایه این دستورهای نوین پیشنهاد شده‌اند.
- ۴- وجیهه‌المله سازی کاندیدهای پیشنهادی سفارت برای انتخابات مجلس در روزنامه‌ها و برقراری نشست و تماس با رای دهندگان.
- ۵- اطمینان در رسیدن به هدف هایمان در انتخابات با برقرارکردن نشست‌ها، تظاهرات، به راه انداختن اعتصابات، منحل کردن هیات‌های و حوزه های انتخاباتی که برای ما مقتضی نیستند
- ۶- در روند آماده‌سازی برای انتخابات، نمایندگانی که در حوزه‌های انتخاباتی شمال ایران از سوی گروه‌هایی که با جنبش دموکرات موافق نیستند کاندید شده‌اند را بیرون بیاندازید.
- ۷- درخواست جابجایی و تغییر رهبران انجمن‌های محلی که با موافق نیستند.
ج - بنیان جمعیت دوستداران آذربایجان شوروی
- ۱- برای سازمان دادن جمعیت هواخواهان آذربایجان شوروی از کسانی که در جشن بیست و پنجمین سالروز آذربایجان سوسیالیستی شرکت کرده بودند استفاده کنید.
- ۲- کارمندان کنسولگری‌ها، پادگان‌های نظامی و دیگر اعضای فعال حزب را برای سازمان دادن جمعیت هواداران جلب کنید.
- ۳- گروه سازمانده جمعیت هواداران آذربایجان شوروی در تبریز، مرامنامه این جمعیت بنویسند.
- ۴- برای جلب مردم به جمعیت هواداران آذربایجان شوروی از رسانه‌ها به روش سیستمایتک استفاده کنید و تصویری مثبت از دستاوردهای اقتصادی، فرهنگی و هنر در آدربایجان شوروی و دوستی تاریخی مردم آذربایجان شوروی با مردم آذربایجان جنوبی به آنها بدهید.
د - سازماندهی جنبش‌های جدایی‌خواه
- ۱- بنیان حکومت خودمختار آذربایجان و حکومت خودمختار کردستان با سازماندهی جنبش‌های جدایی خواه
در استان‌های گرگان، گیلان، مازندران، و خراسان جنبش‌های جدایی خواه را راه بیاندازید
در استان گیلان
اختصاص حداقل پنجاه درصد از مالیات جمع‌آوری شده از استان گیلان به تاسیس خدمات عمومی و رفاهی در شهرهای رشت و پهلوی.
- در استان گرگان
زبان محلی در دبستان‌ها تدریس شود، سازمان‌ها، ژاندارمری و پلیس ایالتی با افراد ترکمن تغییر داده شود، حداقل پنجاه در صد مالیات دریافتی از استان برای خدمات عمومی و رفاهی و بهداشتی در بندرکاووس و گرگان و بندرشاه بکار رود.
- در مازندران و خراسان
- ۱- پخش زمین‌هایی که رضا شاه از مالکان بزرگ گرفته بود میان خرده مالکان پخش شود.
- ۲- حداقل پنجاه در صد مالیات دریافتی از استان برای خدمات عمومی و رفاهی و بهداشتی برای شهرهای ساری، شاهی، مشهد، و قوچان پرداخته شود.
افزون بر این، در آذربایجان جنوبی و استان‌های شمالی ایران مطالبی چون راه‌اندازی جنبش‌های جدایی‌خواه را به میان بکشید.
س - سازماندهی انجمن‌های ایالتی
۱- پس از بنیان کردن کمیته‌های فرقه دموکرات آذربایجان، هم زمان با استفاده از شوق و شور مردم برای انتخابات نمایندگان دوره پانزدهم قانونگذاری مجلس شورای ملی مبارزه انتخاباتی برای انجمن‌های ایالتی به راه بیاندازید
م - تاسیس روزنامه و مجله
تاسیس یک چاپخانه برای چاپ مجله‌های نوین در شهرهای رشت، رضاییه و مهاباد افزون بر روزنامه‌هایی وجود دارند
منبع
- ↑ محمدرضا شاه پهلوی - ماموریت برای وطنم
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۴ شهریور ۱۳۲۰ نشست فوق‌العاده
- ↑ قانون اجازه مبادله پیمان اتحاد منعقده بین دولت شاهنشاهی ایران و دول اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان
- ↑ پیشنهاد قرارداد بین دولت شوروی و دولت شاهنشاهی ایران درباره ایجاد شرکت مختلط نفت ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- ↑ تصمیم‌قانونی دایر به بی‌اثر‌بودن موافقتنامه مورخ ۱۵ فروردین راجع به ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی
- ↑ بیانات آقای نخست‌وزیر درباره شکایت ایران به سازمان ملل متحد علیه شوروی
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۹ مهر ۱۳۲۶ نشست ۲۵
- ↑ Papers of George V. Allen, United States of America Ambassador in Iran, unpublished, Harry S. Truman Library, p. 53 - 55
- ↑ طرح اعتبارنامه آقای پیشه‌وری از تبریز و رد آن مجلس شورای ملی ۲۲ تیر ۱۳۲۳ نشست ۴۵
- ↑ رد نمایندگی آقای رحیم زاده خوئی و خروج طرح گزارش نمایندگی چند نفر از نمایندگان تبریز از دستور مجلس شورای ملی ۱۲ تیر ۱۳۲۳ نشست ۴۲
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت شوروی - ۱۰ آذر ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به وزیر مختار ایران در لندن - ۱۰ آذر ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت خارجه ایران به سفارت شوروی - ۱۴ دی ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت کشور به وزارت امور خارجه ایران - ۲۳ دی ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت راه به وزارت امور خارجه - ۲۸ مهر ۱۳۲۱
- ↑ نامه وزارت کشور به وزارت امور خارجه ایران - ۲۳ دی ۱۳۲۰
- ↑ سئوال آقایان طوسی و دکتر رادمنش راجع به نفت و پاسخ آقای نخست وزیر مجلس شورای ملی ۱۹ امرداد ۱۳۲۳ نشست ۵۱
- ↑ معرفی هیات دولت از طرف آقای ساعد نخست‌وزیر مجلس شورای ملی ۱۵ شهریور ۱۳۲۳ نشست ۶۰
- ↑ نامه سفیرکبیر ایران در شوروی به وزارت امور خارجه ۱۵ شهریور ۱۳۲۳
- ↑ رای اعتماد به کابینه دوم ساعد مجلس شورای ملی ۲۶ شهریور ۱۳۲۳ نشست ۶۲
- ↑ شرکت نفت شوروی و ایران SovIranNaft (SIN)
- ↑ Jamil Hasanli: At the Dawn of the Cold War, Oxford, 2006, Page 48-50
- ↑ - بیانات آقای محمد ساعد نخست‌وزیر راجع به موضوع نفت درخواست شوروی برای بدست آوردن امتیاز نفت شمال و امریکایی‌های در جنوب شرقی ایران مجلس شورای ملی ۲۷ مهر ۱۳۲۳ نشست ۷۳
- ↑ پیشنهاد محمد مصدق برای نخست‌وزیر شدنش با زیر پا گذاشتن اصل ۳۲ متمم قانون اساسی دوره چهاردهم قانونگذاری
- ↑ متمم قانون اساسی
- ↑ مولوتف از واژه مولوت گرفته شده که به زبان روسی به معنای چکش می باشد
- ↑ پیشنهاد محمد مصدق برای نخست‌وزیر شدنش با زیر پا گذاشتن اصل ۳۲ متمم قانون اساسی دوره چهاردهم قانونگذاری
- ↑ بقیه مذاکره در برنامه دولت مجلس شورای ملی ۷ آذر ۱۳۲۳ نشست ۷۹
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۷ آذر ۱۳۲۳ نشست ۷۹#
- ↑ قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها
- ↑ تقدیم یک فقره طرح قانونی از طرف آقای مصدق راجع به نفت به قید در فوریت و تصویب دو فوریت و اصل طرح مجلس شورای ملی ۷ آذر ۱۳۲۳ نشست ۷۹
- ↑ تصمیم قانونی دایر به‌ابراز رای‌اعتماد به کابینه آقای مرتضی بیات نخست‌وزیر
- ↑ Buffer Zone
- ↑ روزنامه رعد ۲۹ آذر ۱۳۲۳
- ↑ Jamil Hasanli: At the Dawn of the Cold War, Oxford, 2006, Page 57
- ↑ فرمان اعلام حالت جنگ بین ایران و ژاپن از تاریخ نهم اسفند ۱۳۲۳
- ↑ اظهارات آقای نخست وزیر راجع باعلان جنگ به ژاپن و تقاضای رأی اعتماد مجلس شورای ملی ۱۰ اسفند ۱۳۲۳ نشست ۱۱۰
- ↑ تصمیم قانونی دایر به ابراز رای اعتماد به کابینه آقای بیات نخست‌وزیر (موضوع اعلام جنگ به ژاپن)
- ↑ قانون الغای اختیارات اقتصادی آقای دکتر میلیسپو رییس کل دارایی
- ↑ مذاکره در اطراف گرفتن رأی‌اعتماد برای نخست وزیر بیات مجلس شورای ملی ۲۸ فروردین ۱۳۲۴ نشست ۱۲۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت شوروی در ایران درباره تخلیه بی‌درنگ ارتش سرخ شوروی از ایران ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت بریتانیا در ایران درباره تخلیه بی‌درنگ ارتش بریتانیا از ایران ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت امریکا در ایران درباره تخلیه بی‌درنگ ارتش امریکا از ایران ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴
- ↑ از سقوط دولت آقای بیات تا تشکیل دولت آقای حکیمی
- ↑ بیانات آقای حکیمی نخست وزیر و معرفی هیئت دولت و تقدیم برنامه دولت مجلس شورای ملی ۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۵
- ↑ طرح برنامه دولت حکیمی و پروپاگاندای لیدر حزب توده مجلس شورای ملی ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۶
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۰ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله گفتگوها در برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۱ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۳ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۶ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۷ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۲ خرداد ۱۳۴۲ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۳ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ نامه وزیر امور خارجه امریکا به وزیر امور خارجه ایران ۲۶ خرداد ماه ۱۳۲۴
- ↑ ورود هیات دولت به مجلس شورای ملی و خروج مصدق با همدستانش از نمایندگان مجلس شورای ملی ۲۹ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۳۰
- ↑ فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۱ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۳۰
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۵ تیر ۱۳۲۴ نشست ۱۳۰
- ↑ دعوت اعلیحضرت همایونی محمدرضا شاه پهلوی از نمایندگان اقلیت و اکثریت ۹ تیر ۱۳۲۴
- ↑ فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴
- ↑ دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
- ↑ معرفی دولت از طرف آقای صدر نخست‌وزیر و تقدیم و قرائت برنامه مجلس شورای ملی ۲۶ تیر ۱۳۲۴ نشست ۱۳۱
- ↑ گزارش هیات نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو ۹ امرداد ۱۳۲۴
- ↑ بیانات اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به مناسبت پایان جنگ جهانی
- ↑ نامه اعتراض دولت ایران به سفارت کبرای شوروی در تهران ۱۰ شهریور ۱۳۲۴
- ↑ مرامنامه فرقه دموکرات آذربایجان
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۰ شهریور ۱۳۲۴ نشست ۱۳۹
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۴ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۳
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۵ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۰ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۵
- ↑ انتخاب رئیس مجلس شورای ملی ۱۴ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۶
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۲ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۵۰
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۴ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۵۱
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۹ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۵۳
- ↑ تصمیم قانونی دایر به‌ابراز رای‌اعتماد به کابینه آقای ابراهیم حکیمی نخست‌وزیر ۱۳۲۴
- ↑ بیانات وزیر جنگ درباره افزودن دو لشگر و پاسخ کامبخش در جلوگیری از آن مجلس شورای ملی ۲۴ آبان ۱۳۲۴ نشست ۱۶۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره دخالت ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران ۲۶ آبان ۱۳۲۴
- ↑ بیانات آقای دکتر شفق و آقای هدایت وزیر مشاور و آقای وزیر جنگ مجلس شورای ملی ۲۷ آبان ۱۳۲۴ نشست ۱۶۱
- ↑ اخبار کردستان مجلس شورای ملی ۲۴ آبان ۱۳۲۴ نشست ۱۶۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی ۲۹ آبان ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره رویدادهای آذربایجان و متوقف کردن ارتش شاهنشاهی ایران ۱ آذر ۱۳۲۴
- ↑ پاسخ دولت شوروی به نامه دولت امریکا درباره آشوبگری‌های ارتش شوروی در شمال ایران ۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۴ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۴
- ↑ نامه سفارت شوروی به وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران ۵ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت امریکا به دولت انگلستان و شوروی درباره تخلیه ایران از ارتش این دو کشور - ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵
- ↑ نامه دولت انگلستان به دولت شوروی درباره تخلیه ایران و شکستن پیمان سه دولت - ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵
- ↑ بیانات آقای رئیس در خصوص اوضاع آذربایجان مجلس شورای ملی ۸ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۵
- ↑ پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی
- ↑ تلگراف آقای نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به اتلی و استالین و برنس ۱۰ آذر ۱۳۲۴
- ↑ بیانات رئیس مجلس شورای ملی به مناسبت روز انعقاد انجمن سران سه دولت متفق در تهران ۱۱ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۶
- ↑ پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی
- ↑ نامه سفارت شوروی در پاسخ به نامه وزارت خارجه کشور شاهنشاهی ایران ۱۱ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی ۱۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۹
- ↑ بیانات حکیمی نخست‌وزیر راجع به اوضاع جاریه آذربایجان مجلس شورای ملی ۲۱ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۷۱
- ↑ نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای شوروی درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای انگلستان درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای امریکا درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ بیانات آقای نخست وزیر به مناسبت وقایع آذربایجان مجلس شورای ملی ۲۷ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۷۳
- ↑ مصدق از رد شدن نمایندگی پیشه‌وری و رحیم‌زاده خوئی شکایت می کند و از جنبش جدایی خواهی با فدرالی شدن ایران پشتیبانی می کند و انتخابات انجمن ایالتی و ولایتی آذربایجان را از دولت می خواهد مجلس شورای ملی ۲۸ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۷۳
- ↑ قانون افزایش دو لشکر به ارتش و ترمیم حقوق افسران
- ↑ نامه فرقه دموکرات آذربایجان به باقروف رئیس حزب سوسیالیستی آذربایجان شوروی درباره جمهوری دموکراتيک خود مختار آذربايجان ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۹ دی ۱۳۲۴ نشست ۱۷۸
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۰ دی ۱۳۲۴ نشست ۱۷۹
- ↑ تلگراف سفیر ایران در لندن به وزارت امور خارجه درباره استقلال ایران و متفقین ۱۹ دی ۱۳۲۴
- ↑ قانون اجازه پرداخت آخرین حقوق مستخدمین کشوری و لشکری که از فروردین ۲۴ به بعد در راه انجام وظیفه کشته شده یا می‌شوند به وراث قانونی آنها
- ↑ بیانات آقای حکیمی نخست‌وزیر درباره ارتش اشغالی شوروی در ایران و طرح آن در سازمان ملل متفق مجلس شورای ملی ۲۵ دی ۱۳۲۴ نشست ۱۸۱
- ↑ بیانات آقای احمد قوام نخست‌وزیر و معرفی هیئت دولت مجلس شورای ملی ۲۸ بهمن ۱۳۲۴ نشست ۱۸۶
- ↑ سفر احمد قوام نخست وزیر و هیات نمایندگی ایران به مسکو ۳۰ بهمن ماه تا ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۴
- ↑ بیانات احمد قوام نخست وزیر درباره گزارش کامل سفر به مسکو و عملیات سیاسی دولت در پیوند با دولت اتحاد جماهیر شوروی مجلس شورای ملی ۲۹ مهر ۱۳۲۶ نشست ۲۵
- ↑ نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ بیانات قبل از دستور آقایان منصف و یمین اسفندیاری درباره باجگیری و مزاحمت حزب توده از مردم مازندران ۲ اسفند ۱۳۲۴ نشست ۱۸۸
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر کشور شاهنشاهی ایران درباره آذربایجان و تخلیه ایران ۴ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف درباره تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی و رخدادهای آذربایجان ۴ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره شرکت نفت مختلط ایران و شوروی ۵ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره رخدادهای آذربایجان گیلان و مازندران ۵ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره گیلان و آذربایجان ۶ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ پاسخ احمد قوام نخست‌وزیر ایران به نامه ۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف وزیر امور خارجه شوروی در ۷ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره آذربایجان، ارتش شوروی در ایران و امتیاز نفت ۹ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نحست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین دراعتراض به بیرون نرفتن نیروهای شوروی از پاره‌ای از ایران ۱۱ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۴ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
- ↑ نامه استالین به پیشه‌وری پس از بازدید احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران از مسکو ۱۸ اردیبهشت ۱۳۲۵
- ↑ پیش‌نویس موافقتنامه در باب شرکت مختلط نفت ایران و شوروی میان احمد قوام نخست‌وزیر ایران و سادچیکف سفیر شوروی ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- ↑ پیشنهاد قرارداد بین دولت شوروی و دولت شاهنشاهی ایران درباره ایجاد شرکت مختلط نفت ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- ↑ قطعنامه سوم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران
- ↑ ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
- ↑ تصمیم هفت ماده‌ای دولت احمد قوام پایه مذاکرات با سران فرقه دموکرات آذربایجان ۲ اردیبهشت ۱۳۲۵
- ↑ قطعنامه پنجم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران
- ↑ موافقتنامه میان مظفر فیروز معاون سیاسی احمد قوام نخست‌وزیر و جعفر پیشه‌وری در پانزده ماده و ۴ تبصره ۲۳ خرداد ۱۳۲۵
- ↑ کابینه احمد قوام نخست وزیر با سه وزیر توده‌ای ۱۲ امرداد ۱۳۲۵
- ↑ George F. Kennan
- ↑ تلگرام بلند جرج کنان به وزارت خارجه امریکا بررسی ماهیت و کارکرد کمونیست‌ها و شوروی فوریه ۱۹۴۶
- ↑ Clark Clifford, Senior Adviser to President Thruman
- ↑ George Elsey - Clifford's Assistant
- ↑ Containment
- ↑ Jamil Hasanli: At the Dawn of the Cold War, Oxford, 2006, Page 338-339
- ↑ Extraordinary and Drastic Measures on liberating Azarbaijan and the Entire Northern Region
- ↑ نامه پیشه‌وری شبستری جاوید و پادگان به استالین درباره درخواست کمک نظامی داده شده به کراسنی سرکنسول شوروی در آذربایجان ۱۰ آذر ۱۳۲۵
- ↑ پاسخ استالین به نامه پیشه‌وری به وسیله باقروف ۲۰ آذر ۱۳۲۵
جستارهای وابسته
- محمدرضا شاه پهلوی
- اشغال ایران به وسیله ارتش بریتانیا و شوروی
- وضعیت داخلی ایران پس از اشغال به وسیله ارتش شوروی و بریتانیا
- امتیاز نفت شمال ایران به شوروی
- پیمان سه دولت
- کنفرانس تهران
- اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران
- ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
- فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
- فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴
- دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
- مرامنامه فرقه دموکرات آذربایجان
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره گیلان و آذربایجان ۶ اسفند ۱۳۲۴
- پاسخ احمد قوام نخست‌وزیر ایران به نامه ۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف وزیر امور خارجه شوروی در ۷ اسفند ۱۳۲۴
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره آذربایجان، ارتش شوروی در ایران و امتیاز نفت ۹ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نحست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین دراعتراض به بیرون نرفتن نیروهای شوروی از پاره‌ای از ایران ۱۱ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۴ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
- پیش‌نویس موافقتنامه در باب شرکت مختلط نفت ایران و شوروی میان احمد قوام نخست‌وزیر ایران و سادچیکف سفیر شوروی ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
- پیشنهاد قرارداد بین دولت شوروی و دولت شاهنشاهی ایران درباره ایجاد شرکت مختلط نفت ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیرکبیر شوروی درباره پیشنهاد قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی ۵ آذر ۱۳۲۵ برابر با ۲۶ نوامبر ۱۹۴۶
- نامه سادچیکف سفیر کبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۱ آذر ۱۳۲۵ برابر ۱۲ دسامبر ۱۹۴۶
- قطعنامه دوم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران
- گزارش احمد قوام نخست وزیر به مجلس شورای ملی درباره سفرش به مسکو و نامه‌های رد و بدل شده میان وی و دولت شوروی
- قطعنامه سوم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران
- قطعنامه پنجم شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره بیرون نرفتن ارتش شوروی از ایران
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیر کبیر شوروی درباره قرارداد نفت شمال ۲۹ امرداد ۱۳۲۶ برابر با ۲۱ اوت ۱۹۴۷
- نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۵ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۲۸ اوت ۱۹۴۷
- نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۳ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۱۵ سپتامبر ۱۹۴۷
- مذاکرات مجلس شورای ملی درباره اشغال آذربایجان به وسیله ارتش شوروی و جمهوری دموکراتیک آذربایجان