مذاکرات مجلس شورای ملی درباره اشغال آذربایجان به وسیله ارتش شوروی و جمهوری دموکراتیک آذربایجان
| مجلس شورای ملی مذاکرات دوره قانونگذاری چهاردهم | تصمیم‌های مجلس | روز نجات آذربایجان |
نخست وزیر- (آقای حکیمی) نمایندگان محترم برای بنده مایه بسی خوشوقتی و افتخار است در موقعی که پس از تمایل مجلس شورای ملی و اراده ملوکانه مأمور تشکیل دولت گردیده و برای نخستین بار با این سمت در مجلس شورای ملی حضور پیدا کرده‌ام تا مژده بسیار بزرگ به عرض آقایان نمایندگان محترم رسانیده و بوسیله ایشان به تمام ملت ایران اعلام نمایم بطوریکه آقایان محترم البته تا حال بوسیله رادیو و مطبوعات اطلاع حاصل کرده‌اند پریروز در شهر (رنس) فرانسه نمایندگان رسمی دولت آلمان و نمایندگان چهار دولت معظم متفق قرارداد تسلیم بلاشرط کلیه نیروهای آلمان به چهار دولت متفق یعنی اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس و آمریکا و فرانسه امضاء کرده‌اند و بنا براین جنگ در تاریخ ۱۶ اردیبهشت ماه به پایان رسید. در این مدت ۵ سال و ۸ ماه و ۷ روز که ملت‌های آزادیخواه جهان با ملت‌های مهاجم دیکتاتوری محور دست به گریبان بودند بطوریکه همه می‌دانیم در طی سال‌های اول جنگ نیروهای اهریمنی پیش می‌رفت زیرا ملت‌های آزادیخواه و معتقد به اصول دموکراسی آماده جنگ نبودند و در نتیجه ارتش آلمان کم کم بر تمام اروپا و قسمتی از آفریقا مسلط شد ولی بزودی از یک طرف تعرض متقابل ارتش متفقین در صحرای آفریقای شمالی شروع شد و از طرف دیگر ارتش دلاور سرخ در استالین گراد به تعرض متقابل مبادرت ورزید (صحیح است) از آن تاریخ هر ماه و هر هفته و هر روز برای متفقین با یک پیروزی تجدیدی توأم بوده‌است تاریخچه این دو سه ماه گذشته در خاطر همه ماها هست و لازم به تکرار نیست که نیروهای متفقین بسرعت برق پیش رفتند و پیروزی نهائی را در آغوش کشیدند و بشر را از قید ظلم و استبداد رهائی دادند. امروز که روز پیروزی ملل متفقین است روز پیروزی ایران هم محسوب می‌شود (صحیح است) (کف زدن حضار) و بدیهی است که ملت آزادیخواه و حکومت دموکراسی ایران در شادی و سرور عموم ملل آزادیخواه شریک و سهیم می‌باشد و خیلی مفتخر و خرسند است که در راه پیروزی متفقین عزیز خود صمیمانه همکاری نموده‌است (صحیح است – صحیح است) البته ملت ایران در مدت این چند سال خسارات زیادی متحمل شده (صحیح است) و با مصائب و مرارت‌ها و محرومیت‌های بسیار دست بگریبان بوده و به سهم خود بسی رنج برده و تلفات هم داده‌است (صحیح است) ولی البته میلیون تلفات ارتش‌های متفقین و میلیاردها خساراتی را که به کشورهای اروپا وارد شده‌است فراموش نمی‌کنم (صحیح است) و در این روز جشن و سرور عمومی قهرمانان بی شماری را که در اروپا برای نجات میهن خود و برای نجات بشر از چنگال اهریمنان دیکتاتوری جان خود را فدا کرده‌اند با کمال احترام تکریم می‌کنیم (صحیح است – صحیح است) (کف زدن حضار) آن جوانمردان و دلاوران نابود شدند برای اینکه آزادی نابود نشود...اعلیحضرت شاهنشاه ایران و مجلس شورای ملی نیز با کمال میل این اقدام دولت وقت را پذیرفت (صحیح است) و ملت و جراید ایران هم یک دل و یک زبان با دولت و مجلس همداستان شدند (صحیح است) از آن تاریخ تا کنون نزدیک به چهار سال می‌گذرد. در این مدت طولانی ملت ایران به همه مشکلات در راه پیروی ملل بزرگ صادقانه و صمیمانه خدمت کرد (صحیح است) و همه گونه بار جنگ را تا آنجا که طاقت و توانایی داشت با کمال گشاده رویی بر دوش کشید (صحیح است) و هرگونه خسارات و تلفات و مصائب را تحمل کرد (صحیح است) این موضوع است که بر هیچ‌کس پوشیده نیست و کراراً مورد تصدیق ملل بزرگ متفق قرار گرفته‌است. در اینجا از یادآوری این خاطره مسرّت انگیز خودداری نمی‌توان کرد که نخستین ملاقات سران سه کشور متفق در تهران پایتخت ایران بود و در این ملاقات برای نابود ساختن قوای محور نقشه‌ها و طرح هائی تنظیم شد که بر اثر اجرای آن آثار فنا و اضمحلال بزودی در قوای خصم ظاهر گشت و هم در تهران بود که بزرگترین سند مجاهدات ملت ایران در راه پیروزی به دست او سپرده شد (صحیح است) امروز نیز که فتح و پیروزی بدست آمده‌است ملت ایران در صف پیروزمند ملل بزرگ مقامی را که در خور است درا بوده و از این حیث بر خود می‌بالد (صحیح است – کف زدن حضار) اینجانب به نمایندگی از طرف مجلس شورای ملی و ملت ایران این روز فرخنده را به عموم ملل آزادیخواه جهان و بویژه دُوَل بزرگی که حصول این پیروزی نتیجه مستقیم تحمل و شهامت و فداکاری‌های آن هاست تبریک می‌گویم (کف زدن حضار) و امیدوارم روح همکاری و صمیمیتی که بین ملل متفق در طی دوره طولانی جنگ حکمفرما بود و اینک نیز هست چنانکه انتظار می‌رود همچنان ادامه یابد. ...
...پیمانی که متجاوز از سه سال قبل دولت ایران با متحدین معظم خود دولت شوروی و دولت انگلستان بست بر عهده هر یک از سه دولت تعهداتی گذاشت از روز امضای پیمان دولت ایران تعهدات خود را کاملا انجام داده (صحیح است)و آنچه در قوه ملت و مملکت ایران بود تمام و کمال برای غلبه بر دشمن به کار انداخت (صحیح است) به طوریکه خود متحدین ما نیز همواره به این حقیقت واقف بودند و بکرات آن را یاد آوری و تصدیق نمودند. با این وصف اکنون که ستاره صبح در افق طالع شده‌است وبنا به آثاری که طبیعت به آن مرتبط می‌باشد من بعد بسیاری از آنچه در ایران در طول مدت جنگ متحدین ما به آن حاجت داشتند و موافقت دولت ایران در آن باب به موجب مقررات پیمان سه گانه معلوم شده بود علی الااصول دیگر طرف احتیاج ایشان نخواهد بود و علیهذا دولت ایران با توجه کامل به مقررات پیمان سه گانه که مراعات آن همیشه اوقات نصب العین ما بوده و هست امید و انتظاری که در این موقع دارد این است که هر چه زود تر به جلب موافقت کامل متحدین معظم خود در باب ترتیب سهل و ساده‌ای که بر آن اساس مناسبات عادی ایام صلح جانشین مقررات پیمان سه گانه بشود توفیق حاصل کند و بنا به اصل مساعدت و همکاری صمیمانه‌ای که فیما بین ایران با دول شوروی و انگلستان و امریکا بر قرار است و شالوده آن مخصوصا در ظرف سنوات اخیر استحکام یافته‌است با توافق دول مزبور ترتیبی بدهد که در تمامی شئون مملکت اوضاع عمومی به مقتضای استقلال کامل دولت ایران به حال عادی بر گردد (صحیح است) و مصائب و تلفات و خسارات و ضرر هائیکه در نتیجه حوادث جنگ با ایران توجه کرده‌است بر طبق آنچه حق و عدالت حکم می‌کند و در مورد نظایر آن در روایط بین الملل مرعی شده باشد جبران پذیرد و حسن مناسبات ایران با عموم ممالک دوست سابق الذکر بر اساس احترام بسط و توسعه یابد و روابط اقتصادی و معاملات تجاری ما با ایشان در پرتو اصولی که ضامن منافع و مصالح هر دو طرف باشد رو به افزایش و رونق برود و به این وسیله در امر معیشت مردم و گذران یومیه افراد نیز که مخصوصا در نتیجه جنگ سخت به مضیقه افتاده‌است گشایش و آسایش فراهم شود....
...مساعی این دولت برای رسیدن به مقصود صمیمانه و صادقانه و نسبت به هر یک از متفقین بزرگ ما یکسان و صرفا بر اساس استقلال کامل سیاسی و اقتصادی ایران و احترام متقابل و بر طبق مقررات پیمان سه گانه و منشور آتلانتیک و اعلامیه تهران انجام خواهد گرفت....
نخست وزیر- بطوری که آقایان نمایندگان محترم اجمالاً استحضار حاصل فرموده‌اند از چند روز قبل به این طرف توسط عده‌ای نادان در بعضی از نقاط استانها ۳ و ۴ حوادث قابل تأسفی پیش آمده که الحق خلاف اصل میهن پرستی و خلاف افکار عموم و هموطنان عزیز مخصوصاً برادران آذربایجانی من می‌باشد. اینجانب فعلاً نمی‌خواهم قبل از اینکه اطلاعات کامل نسبت به این حوادث به دولت برسد شرح وقایع را بعرض مجلس شورای ملی برسانم. بعلاوه دولت مشغول اقداماتی شده‌است که وضعیات بخوبی روشن شده امنیت و آرامش برقرار گردد. در این صورت فعلاً صلاح این است به دولت مجال دهند اقداماتی که به صلاح کشور است به موقع عمل گذارد و بعداً هر گاه اشکالاتی پیش آمد کیفیت را در مجلس توضیح دهد. چنانکه در برنامه دولت حاضر ملاحظه و تصویب فرموده‌اند دولت برای اصلاح حال مردم نظرهای مساعد داشته و مصمم است در سراسر کشور وسائل بهبود زندگی را فراهم و نسبت به اجرای عدالت هم توجه خاص مبذول نماید تا زندگی عموم بر اساس امنیت و رو به رفاه و آسایش برود. در عین حال دولت این جانب نه انتظار دارد و نه به کسی هم اجازه می‌دهد در هر نقطه از نقاط کشور که باشد برای اظهار مطالب خود به دولت یا مجلس شورای ملی به وضع تجاسر و تمرد اقدام و از این راه بخواهد مقامات قانونی کشور را در فشار قرار داده امنیت عموم را مختل نماید. (صحیح است) بدیهی است عناصر مفسده جود و کسانی که به حیثیت و شئون کشور علاقه نداشته و بخواهند تولید فساد نماید به سختی تعقیب و باتکاء و پشتیبانی مجلس شورای ملی دولت برای استقرار امنیت و آسایش عموم اقدامات قطعی خواهد نمود. (صحیح است) دولت ایران از مقامات مربوطه کشورهای دوست و هم عهد امضاء کننده پیمان سه گانه که نیروهای آنها هنوز در ایران مانده‌اند هیچ توقع و انتظاری ندارد جز اینکه مقید باشند در این قبیل امور داخل ما بهیچوجه مداخله ننماید (صحیح است) آزادی عمل نیروهای دولت شاهنشاهی و همچنین آزادی عملیات مقامات مربوطه دولت را نسبت به اجرای وظایفی که عهده دارد در هر محل محترم شمرده حسن نظر و علاقه خود را برای امنیت ایران اثبات نمایند. (صحیح است) دولت و ملت ایران در یک موقع باریک و مهم حسن تفاهم و صمیمیت خود را با کشورهای همسایه ثابت نموده (صحیح است) اکنون نیز به دوستی و حسن نظر دولت‌های دوست مجاور اطمینان داشته و دارد. برادران آذربایجانی ما هم که این افتخار را دارند که همیشه به شئون و عظمت مملکت اهمیت داده از بذل جان و مال مضایقه ننموده‌اند. البته در این موقع از دور دست مَحبت و برادری با اینجانب که رئیس دولت و دوست و برادر آنها هستم خواهند داد (صحیح است) یقین دارم از طرف عموم ایرانیان و طبقات مختلفه کشور در اجرای این وظیفه دولت که استقرار امنیت و آسایش مردم است با هر نوع مساعدت و همراهی و حتی فداکاری از دولت پشتیبانی لازم خواهد شد
وزیر کشور - البته خاطر آقایان محترم از جریانات چند روزه مستحضر است. (حاذقی - نخیر مستحضر نیست) آقای نخست وزیر هم به آقایان اطلاع دادند و خواهش کردند که مجال به دولت داده شود تا اینکه نتیجه عملیات و اقدامات خودش را کامل کند و بعرض مجلس برساند عجالتا برای اتسحضار خاطر آقایان محترم عرض می کنم یکی از نقاطی که بیشتر اسباب توحش و نگرانی خاطر آقایان شده بود آذربایجان است که استاندار آنجا آقای بیات معلوم شدند و طیاره هم در اختیارشان گذاشته شد و بنا بود امروز ساعت ده خودشان و چند نفر همراهان و افسرهای ژاندارمری و شهربانی همه حرکت کنند در آنجا هم اطلاع داده شد و منتظر ورود ایشان بودند خیلی هم از طرف اهالی حسن استقبال شد متاسفانه هوا تاکنون اجازه نداد که حرکت کنند با اینکه تمام وسائل فراهم بود خود بنده هم دستور دادم که قبل از وقت وسائل حاضر بشود معطلی دیگری غیر از هوا نداشتند امیدواریم تا فردا هوا مساعد بشود حرکت کنند این اندازه توضیح گمان می کنم خاطر آقایان را مستحضر بکند....
...در این روزها افکار عموم ملت ایران متوجه قضایای آذربایجان شده‌است (صحیح است) اگر در مجلس این را مسکوت بگذارند بنده از اشخاصی هستم که این را یک نوع قصوری برای خود می‌دانم ما که به نمایندگی ملت ایران انتخاب شده‌ایم و این سمت را داریم باید وظیفه خودمان را انجام دهیم الآن یک قسمت از مملکت ما دچار بحران و وضعیاتی شده‌است که در تمام رادیوها و دولت‌های عظیم دنیا در اطراف ما ده روز است بحث می‌کنند. ولی در مجلس ایران واقعاً ما به سکوت و خاموشی می‌گذرانیم (بعضی از نمایندگان – در جلسات خصوصی کاملاً صحبت شده‌است) بنده خودم به شخص آقای حکیم الملک کمال اطمینان و اعتماد را دارم و حتی به ایشان اطمینان داشتم که چندین جلسه که می‌خواستند آقایان در این موضوع در مجلس صحبت کنند یا اینکه اجازه نطق قبل از دستور خواسته بودم موافقت کردم که صحبت نشود ولی بیش از این در افکار عمومی دنیا سکوت مجلس و ملت ایران موجب رضا تلقی می‌شود و ما حاضر نیستیم که اینطور تلقی شود چرا نمی‌گذارید صحبت بشود؟ اگر لازم است که دولت به مجلس توضیح ندهد، ندهد و دولت خودش یک وظیفه دیپلماسی دارد با ممالکی که همجوار ما هستند و با ما قرارداد دارند دولت وظیفه خودش را انجام بدهد ولی وظیفه مجلس نیست که در اطراف قضایای مهمی به سکوت برگزار کند و این سکوت آقایان بی نهایت مضر است (جمعی از نمایندگان- اینطور نیست) مملکت به آتش کشیده شده‌است بنده مخالفم و بایستی صحبت بشود.
...و ماه یا سه ماه بیشتر نیست که فرقه‌ای به نام دمکرات در آذربایجان پیدا شده و این فرقه خلق الساعه در ظرف دو سه ماه به اندازه‌ای قدرت پیدا کرده که با دولت مرکزی مقاومت می‌کند همین وضعیت، همین خلق الساعه بودن این حزب، این دسته یک قدری ما را مشکوک می‌کند که چطور ممکن است در یک مملکتی یک حزبی در مدت به این کوتاهی (سید محمد طباطبائی – طفل یکشبه‌است) و به قول آقای طباطبائی این طفل یکشبه ره صد ساله می‌رود منتها ره صد ساله بر خلاف مصالح کشور ایران (صحیح است- صحیح است) خوب چه جور این حزب تشکیل شده؟ روایات مختلف است. یک دسته می گویند همه اشخاصی هستند ناشناس مجهول الهویه، یک دسته می گویند این‌ها عده‌ای آذربایجانی هم توشان هست. بنظر بنده اکثریت قریب باتفاق کسانی که در آن دسته وارد هستند مسلماً آذربایجانی نیستند (صحیح است) چرا؟ برای اینکه سرحدات ما متأسفانه از سوم شهریور به بعد سرحدات بازی بوده و ما نمی‌توانستیم آن حقی که راجع به کنترل مرز خودمان داشتیم اعمال بکنیم (صحیح است) وقتی مرز ما کنترل نشد و راه ورود و خروج کاملاً باز بود ممکن است این احتمال را داد که یک دسته اشخاص مشکوک مجهول الهویه وارد کشور بشوند و دست به عملیاتی بزنند بر خلاف مصالح کشور. البته عده معدودی هم آذربایجانی در اینجا شرکت دارند ولی این دسته به نظر من خیلی معدودند و یک اقلیت بسیار ضعیف که شاید از هزار نفر تجاوز نکند تشکیل می‌دهند (همهمه عده‌ای از نمایندگان – خیر خیلی کمترند) حالا بنده نمی‌خواهم احصائیه بردارم بنده می‌خواهم روی تقریب صحبت بکنم و این عرض من روی جنبه تقریب است. این‌ها چرا این کار را کردند؟ بعضی‌ها اغفال شدند بعضی‌ها شاید عدم رضایت داشته‌اند ولی اینقدر شخصیت نداشتند و اینقدر حس وطن پرستی و میهن دوستی در آنها تقویت نشده بود که در قبال مصالح مملکت زیر حمایت و دسته بندی که بطور حتم از یک سرچشمه اجنبی آب می‌خورد نروند. بنده خیال می‌کنم برادران آذربایجانی ما اگر هم واقعاً یک جهتی باشد و یک حرف هائی داشته باشند این‌ها آنقدر دارای شرافت، حیثیت، وطن پرستی هستند که در موقعی که قوای اجانب در کشور ما هستند حاضر نیستند با دولت مرکزی، با حکومت مرکزی مقاومت بکنند (صحیح است) مثل اینکه بنده شنیدم که این شاهسون‌ها به چند نفر ژاندارم گفته بودند که ما اینقدر از شما رضایت نداریم ولی اینقدر وطن پرست و مهین دوست هستیم که امروز از شما حمایت می‌کنیم فردا که مملکت از قوای اجانب خالی شد آنوقت ممکن است با شما تصفیه حساب کنیم (صحیح است) این احساسات آذربایجانی است. این احساسات ایرانی است و ما آزادی را برای چه می‌خواهیم؟ آزادی را برای ایران می‌خواهیم آقا...
...بواسطه توقف ارتش شوروی در آذربایجان دولت آزاد عمل نداشته و نمی توانسته‌است قوای انتظامی را برای استقرار امنیت نقل و انتقال دهد لذا با اولیای دولت شوروی و مأمورین آن دولت در ایران مذاکره نموده وهم خود را مصروف این نکته نموده‌ایم که دولت زودتر بتواند در این قسمت هم به وظایف خود عمل نماید بعلاوه بوسیله سفیر کبیر شاهنشاهی در مسکو باستحضار دولت جماهیر شوروی رسانده‌ایم که اینجانب قصد دارم باتفاق آقای وزیر خارجه قریباً به مسکو عزیمت و مستقیماً با مقامات شوروی وارد مذاکره شوم (صحیح است- بسیار خوب) امیدوارم از کلیه اقداماتی که تا کنون بعمل آمده و تعقیب می‌شود نتیجه گرفته شود و نگرانی دولت و ملت ایران از این حیث رفع گردد. اما راجع به اصلاحات داخلی که در ابتدای بیانات خود به آن اشاره نمودم. آقایان محترم اطلاع دارند موجبات عمده وضع اسفناکی که امروز در مملکت وجود دارد همانا پیش آمد جنگ بوده که این اوضاع ناگوار را در مملکت فراهم نموده (صحیح است) و بدیهی است مدتی وقت و فرصت می‌خواهد که دولت با معاضدت مجلس شورای ملی و کلیه طبقات ملت برنامه‌ای برای اصلاحات و اعاده به حال عادی تنظیم و بر مشکلات موجوده فایق آید....
نخست‌وزیر (آقای حکیمی) - چون آقایان نمایندگان محترم انتظار داشتند که دولت اطلاعات بیشتری راجع به آذربایجان به عرض مجلس شورای ملی برساند و استحضار هم میهنان عزیز نیز از اوضاع این قسمت مهم کشور ما که همه به آن علاقه‌مند هستیم ضرورت دارد اجازه می‌خواهم گزارشی در این باب عرض و تصمیم دولت را نیز اعلام دارم. از چندی به این طرف در آذربایجان از طرف عده معدودی نغمه هائی برخاست. این اشخاص به عنوان اصلاحات دست به اقداماتی زدند که راه اصلاح را مسدود برعکس باعث بی نظمی شدند (صحیح است) و اظهاراتی نمودند که بر خلاف قانون اساسی و سایر قوانین مملکتی بوده‌است(صحیح است) و ممکن نمی‌شد که دولت به این قبیل اظهارات ترتیب اثر بدهد و لهذا ابتدا در نظر گرفتیم بلکه با وسایل مسالمت آمیز و نصیحت از طرف مأمورین رسمی دولت این اشخاص را اگر ایرانی و علاقمند به مصالح عالیه کشور باشند از این خیالات خام و ناپخته منصرف نمائیم که امنیت در مملکت مختل نگردد تا دولت بتواند به اصلاحات اساسی در تمام کشور شروع نماید. متأسفانه این عده در اجرای مقاصد سوء و ناصواب خود اصرار ورزیدند و وقتی هم دولت استاندار تازه به تبریز فرستاد باز ایستادگی کردند و مشغول تعقیب نقشه‌های شوم خود به ضرر تمامیت کشور و آسایش عمومی شدند (صحیح است) تا آنجا که به قول خودشان و برخلاف صریح قانون اساسی (صحیح است) مجلس ملی تشکیل داده و حتی اخیراً عده‌ای را به نام وزیر معرفی و ادارات دولتی را تصرف نمود و تجاسر را بجائی رساندند که به قوای تأمینیه دولتی نیز تعرض و دست اندازی نموده‌اند حالا که استاندار به تهران آمده و گزارش خود را رسماً به اطلاع دولت رسانید معلوم شد این اشخاص می‌خواهد به عملیات خود رسمیت دهند ...
دکتر مصدق- من عرض نمی‌کنم که دولت خود مختار در بعضی از ممالک مثل دُوَل متحده آمریکای شمالی و سوئیس نیست ولی عرض می‌کنم که دولت خود مختار باید بار رفراندوم عمومی تشکیل شود (صحیح است) قانون اساسی ما امروز اجازة تشکیل چنین دولتی نمی‌دهد (صحیح است) ممکن است که ما رفراندوم کنیم، اگر ملت رأی داد مملکت ایران مثل دُوَل متحدة آمریکای شمالی و سوئیس دولت فدرالی شود (صحیح است) هیچ نمی توان گفت که در یک مملکت یک قسمتش فدرال Federal باشد و یک قسمت دیگرش دولت مرکزی باشد. قانون اساسی یک قرارداد اجتماعی است (کُنترات کُلِکتیف Contrat Collectif) این کُنترات کُلِکتیف تا از طرف جامعه اصلاح یا نقض نشود قابل اجراء است. بنده هیچ مخالف نیستم که مملکت ایران دولت فدرالی شود شاید دولت فدرالی بهتر باشد که یک اختیارات داخلی داشته باشد بعد هم با دولت مرکزی موافقت کنند و دولت مرکزی هم جریان بین المللی را اداره بکند ولی هر تغییری هر قسم تغییری که در قانون اساسی باید داده شود باید با رفراندوم عمومی باشد (نمایندگان- کاملاً صحیح است)
دکتر مصدق- با این حال قاتلین تعقیب نشده و بر عکس کشاورزان بی گناه را بدون ذکر علت بازداشت می‌کنند (رفیع- صحیح است) در قوشا بولاغ و یان بولاغ دو نفر کشاورز به نام محرم و قنبر بدست اصلان و همایون و استوار ابراهیمی کشته می‌شوند و در اثر حمله مسلحانه مأمورین ژاندارمری کشاورزان با خانواده‌های خود به بیابان فرار می‌کنند، در شربیان عده‌ای از مأمورین ژاندارمری بسر کردگی گروهبان مقدس عده‌ای از ریش سفیدان و معتمدین محلی را در طویله توقیف کرده سپس به خانه کشاورزان مسلحانه حمله می‌نمایند و پس از غارت اموال و مجروح ساختن عده کثیری از آنان یکی از آنها در اثر جرح وارده کشته می‌شود و چند نفر زن سقط جنین می‌نمایند. در تکمه داش مأمورین ژاندارمری اثاثیه منازل آزادیخواهان را غارت می‌کنند و دویست نفر از دهقانان با زن و فرزند خویش راه بیابان را پیش می‌گیرند. در امند بیست و دو نفر از مأمورین ژاندارمری بسر کردگی سروان دیبا به مال و جان دهقانان تجاوز کرده و کاری می‌کنند که صد و پنجاه تن از رعایا سراسیمه برای نجات خود به تبریز آمده به فرقه دموکرات آذربایجان پناهنده می‌شوند. در قریه سلطان آباد حسن امنیه با علی نام بوسیله تفنگ یک زن را بطوری مجروح ساخته که مشرف به موت است و فرزند او در اثر ضرب تفنگ ژاندارم کشته می‌شود. در کل تپه سروان عابدینی با عده زیادی ژاندارم آزادیخواهان را به چوب بسته افراد برجسته آنها را زندانی می‌کنند، مرتجعین مردانقیم با استفاده از ژاندارمری به مساکن آزادیخواهان حمله ور شده و پس از غارت اموال و اثاثیه مردم کاری می‌کنند که عده کثیری از دهقانان متواری می‌شوند، در اثر ضربات وارده ۳۶ نفر از اهالی مجروح می‌شوند که هنوز نیز بستری می‌باشند.
اینک نامه‌هایی که حاکی از اعلام جرم بر علیه مأمورین متخلف ژاندارمری و مرتجعین محلی است متذکر می‌شویم (۷۸ اعلام جرم است) در تمام این موارد تقاضای مردم این بوده که مقامات مسئول در حدود قانون اساسی و اصول محاکمات جزائی مرتکبین را تعقیب و از مداخلات غیر قانونی مأمورین ژاندارمری در امور حقوقی جلوگیری نمایند و با احترام به اصل تفکیک قوا طبق دستور بخشنامه شماره ۳۵۳۶-۱۱/۵/۲۴ دادسرای استان ۳ و ۴ مانع از مداخله مأمورین ژاندارمری در کارهای حقوقی شده و نگذارند که مأمورین آن اداره بجای تأمین آسایش خود سبب قتل و غارت و سلب آسایش عمومی گردند (اسکندری- امضایش را هم بفرمائید) تلگرافی است که فرقه دموکرات می‌کند دوم شکایت از شاهی است دوازدهم آذر به مجلس شورای ملی تلگراف می‌کنند و رونوشت به بنده داده شده‌است. عدم توجه اولیای دولت به اجرای کامل قانون اساسی و اجحافات و ناروائی‌های که سال هاست نسبت به مردم می‌شود از طرف ساکنین این استان تقاضا داریم به درخواست‌های قانونی ما فوری ترتیب اثر داده و بیش از این اجازه ندهید مردمان این ولایت از مزایای حقه قانون محروم بمانند. مصدق از دولت خواست که باید فوراً دستور انتخابات انجمن ایالتی و ولایتی را صادر نماید.
... گزارش کمیسیون عرایض:ریاست مجلس شورای ملی - در ظرف یکماه و نیم اخیر که در آذربایجان حوادث ناگواری پیش آمده از طرف وجوه طبقات و افراد برجسته و معاریف مرکز و تمام استانها و شهرستانها از سکنه شهرها و ایلات تلگراف‌های متعددی دایر بابراز احساسات وطنپرستی و داوطلب بودن برای همه گونه فداکاری و همکاری باولیای دولت بمنظور رفع غائله و جلوگیری از ادامه عملیات مخالف قانون اساسی که در آن استان بعمل آمده و می‌آید بمجلس شورای ملی واصل گردیده‌است که صورت قسمتی از آنها بضمیمه بعرض مجلس شورای می‌رسد تا در صورت موافقت از طرف مقام ریاست بدولت ابلاغ شود بوسیله مقتضی از آنها قدرشناسی بعمل خواهد آمد.
...کنفرانس وزیران خارجه سه دولت در مسکو تشکیل شد تقاضا نمودیم کنفرانس تصمیم قوری در بیرون بردن نیروی خارجی از ایران اتخاذ و جلوی آزادی عمل دولت را بیش از این نگیرند و ضمناً یادآوری نمودیم بدون مشورت با خود ما در اموری که مربوط به ماست نمی‌توانند تصمیمی اتخاذ نمایند (صحیح است) پیشنهاد رفتن به مسکو را در مدتی که کنفرانس دائر بود و پس از خاتمه کنفرانس مسکو نیز یادآوری نمودیم در این ضمن دولتین آمریکا و انگلیس شفاهاً اطلاع دادند که هر سه دولت در مسکو مذاکره نموده‌اند که هرگاه دولت ایران هم رضایت داشته باشد کمیسیونی از طرف آنها به ایران بیاید شرایط و وظایف کمیسیون را هم به ما گفتند. ما پیشنهاد مزبور به صورتیکه آنها در نظر گرفته بودند بدون تأمل و فوری جواب رد دادیم سپس از ما پرسیدند که اگر اساساً با آمدن نمایندگان آمریکا و شوروی و انگلستان برای مدت خیلی کوتاه مخالفتی نداریم نظر خودمان را درباره شرایط و وظایف آنها اظهار داریم که هر گاه فقط برای مدت چند ماه هیئتی مرکب از نمایندگان سه کشور بزرگ متحد ما به ایران بیایند که باتفاق نمایندگان خودمان مقررات عهدنامه سه جانبه و اعلامیه معروف سران سه دولت را کاملا در مد نظر بگیرند و موجبات تسریع خارج شدن نیروی بیگانه را پیش از دوم مارس ۱۹۴۶ که رسماً تعهد کرده‌اند از ایران فراهم آورند (صحیح است) موافق هستیم و باید هر سه دولت در مدت بسیار کوتاه مزبور سعی نمایند که به دولت ایران در تجدید اوضاع عادی درا ین کشور کمک شود و اوضاع غیر عادی که فقط نتیجه حضور نیروی خود آنها در ایران است بر طرف گردد و تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی نیز که اعلان انتخابات آنرا دولت طبق قانون داده‌است با حضور کمیسیون انجام گیرد. منظور این دولت این بود که بدین ترتیب از گرفتاری هائی که باعث و موجد آن متأسفانه حضور نیروی خارجی است که آزادی عمل دولت را سلب نموده‌اند خلاص شویم زیرا توقف متجاوز از چهار سال آنها در ایران و مداخله در تمام شئون این کشور عدم آزادی عمل دولت است که ما راز اقدام به هر خدمت و اصلاحی در این کشور باز داشته (صحیح است) بدیهی است هر گاه سه دولت با این نظر موافقت می‌نمودند بلافاصله مراتب را باستحضار مجلس شورای ملی می‌رساندیم سپس رسماً آنرا به هر سه دولت و دنیا اعلام می‌کردیم. چون پیشنهادهای آنها را راجع به کمیسیون سه نفری همان روز که شفاهاً به ما اطلاع دادند فوری رد کردیم و آنها هم تا کنون به پیشنهاد ما جواب موافق نداده‌اند مراجعه به مجلس شورای ملی ضرورت نداشت. پیش از تشکیل مجمع عمومی ملل متفق دولت در نظر داشت حل مشکلات ایران را از مجمع مزبور بخواهد و عرضحالی که لازم است با اسناد مدارک به مجمع ملل متفق تقدیم دارد و وضع اسف اشغال خود را در پیشگاه مجمع تشریح نماید زیرا پس از محنت و رنج فراوانی که ملت ایران در تمام دوره جنگ تحمل کرده و مساعدت‌های شایانی که به متفقین خود نموده و یقین داشت پس از خاتمه جنگ بلافاصله نیروی آنها ایران را ترک خواهد نمود زیرا آنها برای استفاده از راه‌ها و راه آهن و وسایل و وسائط و خدمات مردم ایران برای حمل مهمات و لوازم جنگی به کشور اتحاد جماهیر شوروی به این کشور آمده‌اند همه نوع استفاده از ایران نموده‌اند دولت و ملت ایران هر مساعدت و کمکی که در امکان بود به متفقین خود نمود و انتظار داشت آنها نیز به وعده خود عمل و به پاداش استفاده‌هایی که از مهمان نوازی ایرانیان نموده‌اند هر چه زودتر ایران را تخلیه و برای عمران و آبادی این کشور و ترمیم خرابی‌ها و خسارات وارده نیز به ما مساعدت بنمایند (صحیح است) متأسفانه ماه هاست جنگ تمام شده و با وجود تقاضاهای متوالی دولت ایران در خارج کردن قوای خودشان پیش از دوم مارس ۱۹۴۶ تأمل دارند و در کارهای ایران مداخله می‌نمایند ولی چون هنوز مذاکرات مستقیم در تهران و مسکو در میان بود امیدوار به انجام مقصود بودیم و استنباط نمودیم که شاید مراجعه ما در آن موقع به مجمع ملل متفق و گذاردن موضع ایران در دستور مجمع مخالف انتظار متفقین ما باشد لهذا از این اقدام خودداری نمودیم ولی بعد همینکه معلوم شد از مذاکرات مستقیم به منظور نمی‌رسیم ناچار به ریاست هیئت نمایندگی ایران در مجمع ملل متفق دستور دادیم که موضوع ایران را در مجمع ملل متفق طرح و مطابق اساسنامة سازمان ملل متفق درخواستی که لازم است به شورای امنیت بدهیم
فیروزآبادی - ...خیلی متأسفم که در یک زمانه واقع شده‌ایم که جنگ دنیا را فراگرفته بود و الحمدالله که حالا خاتمه پیدا کرده‌است و امیدواریم دیگر این جنگ‌ها دیگر در دنیا ایجاد نشود و امیدواریم در سایه امنیت و عدالت تمام افراد بشر راحت باشند (یک نفر از نمایندگان- انشاءالله) و این انتظارات را هم ما از دُوَل متفقه خودمان داریم چون هر چه توانستیم به آنها خدمت کردیم (صحیح است) و این مملکت ما پل فیروزی و پیروزی آنها نامیده شد (صحیح است) و از مملکت ما استفاده کاملی کرده‌اند حال ما انتظار داشتیم و داریم که قدردانی آنها این باشد که ما را هم این‌ها راحت بکنند حواس ما خیلی پریشان شده‌است و مختل شده‌است و بواسطه بعضی پیش آمدها در مملکت، ما نمی دانیم در دنیا این رسم است که هر کس خدمتی به کسی بکند به یک امیدی نتیجه به عکس باید ببرد یا خیر؟ نتیجه‌ای که آنها می‌خواهند ما می‌خواهیم. آنها می‌خواهند راحت باشند، خوش باشند ما هم همین آرزو را داریم و داشتیم و ما هم کاری خدا شاهد است به عقیده بنده ما کاری نکردیم که به ضرر یک نفر از دُوَل متفقه باشد (صحیح است) بلکه هر کاری کردمی به عقیده خودمان به نفع آنها می‌کردیم (صحیح است) کاری می‌کردیم که این‌ها خیال نکنند که ما طرفداری از یک طرف می‌کنیم کاری می‌کردیم که درست با آنها به مساوات رفتار کنیم در طرز عمل خودمان حالا نمی دانم شاید به جهت بعضی‌ها سوء استفاده‌ای شده و از چه نظر بوده بنده هیچوقت بر خلاف منافع متفقین و بر خلاف سیاست مساوی در نظر قرار دادن آنها کاری نکردیم و بعد هم کاری نخواهیم کرد و امیدواریم که آنها هم حق ما را منظور بدارند و این جنگی را که لااقل سی میلیون نفوس در این جنگ تلف شد به جهتی حفظ حقوق دُوَل و ملل ضعیفه بر طبق گفتارشان بشود چون همه اش به ما می‌گفتند که بعضی دُوَل می‌خواستند به دُوَل ضعیف زور بگویند. ما می‌خواستیم زور نگویند و این جنگ را برپا کردیم و این دفاع را کردیم بر علیه زور. گویا ما انتظار این قولشان را داریم ما انتظار داریم آن معاهده‌ای که با ما کردند و در تهران سه دولت معاهده بستند روی آن معاهده کاملاً رفتار بکنند تا ما بلکه تمام دنیا را ممنون خودشان قرار بدهند (صحیح است) و بدانند که دُوَل متفقه معاهداتشان روی حقیقت است روی صورت و بدون سیرت نیست روی حقیقت است. همه مان انتظار داشتیم و داریم و امیدواریم که آنها هم برخلاف این رفتاری نکنند بلکه انشاءالله جنگ دیگری در دنیا برپا نشود و نوع بشر راحت باشند و همه خوش بگذرانند (انشاءالله) و عرض دیگری هم نسبت به مملکت خودمان دارم از دولت وقت و از ادارات دولت. ...
یمین اسفندیاری- عرض کنم یکی از مسائل مهمی که آقای فداکار فرمودند که اگر گفته نشود عاقبت وخیمی دارد همین قضیه‌ای است که بنده می‌خواهم به عرض برسانم. بنده چندین ماه‌است که از مازندران اطلاع مستقیمی ندارم ولی شکایت هائی که مرتباً می‌رسد که (دکتر رادمنش- غیر مستقیم) آقای رادمنش اجازه بفرمائید بنده عرایضم را بکنم حرفم که تمام شد بیائید حرف بزنید. عرض کنم یک عناصری در مازندران به عنوان حزب توده که بنده نمی‌دانم فراکسیون حزب توده آنها را می‌شناسد یا خیر و واقعاً رسمیتی دارند یا ندارد مدت‌ها است عرض اندام کرده‌اند و به جان مردم افتاده‌اند و از هیچگونه زحمتی برای مردم فروگذار نمی‌کنند. مأمورین شان از پنبه، از دهات، از دهقانان از کارخانه بهشهر صدی سی می‌گیرند از پارچه‌هایی که از تهران حواله می‌شود و مردم می‌روند که جنس خودشان را تحویل بگیرند صدی سی از آنها دریافت می‌کنند (دکتر کشاورز- اینطور نیست آقای یمین) از اتومبیل‌های شخصی هر اتومبیلی پانزده قرآن می‌گیرند از برنج می‌گیرند (دکتر کشاورز- دروغ است آقای یمین) شما بعد بیاید اینجا پشت تریبون تکذیب کنید (دکتر کشاورز – شما چرا دروغ می‌گویید که بعد ما بیائیم تکذیب بکنیم!) بنده آقا میل دارم به شهادت این تلگرافی که می‌خوانم این دروغ را بگویم بعد شما بیائید این دروغ بنده را تکذیب کنید (دکتر کشاورز- خوب نیست آقا شما دروغ بگویید؟) چطور خوب نیست، تمام مردم به بدبختی افتاده‌اند، در هر حال چه دروغ چه راست بنده عرض می‌کنم یک عناصری به اسم حزب توده مزاحم مردم هستند بنده نمی‌توانم بگویم یک حزبی که اسمش توده یا هر چه باشد غیر از مقاصد سیاسی و مقاصد حزبی نباید کار دیگر داشته باشد، در یک مملکتی که دولتی هست، حکومتی هست و مقرراتی هست افرادی بروند در توی ده، در توی شهر، درب دروازه، در توی خانه‌ها‌های مردم مزاحت وارد کنند و از مردم پول بگیرند این را بنده نمی‌دانم چه اسم بگذاریم! امیدوارم انشاءالله از حزب توده نباشند. در هر حال دولتی که امروز روی کار است و فراکسیون حزب توده‌ای که محترم است و در مجلس وجود دارد قطعاً در صدد تحقیق این موضوع بر خواهد آمد که اگر واقعاً از حزب توده هستند جلویشان را بگیرند که چرا یک همچو مزاحمت هائی برای مردم فراهم می‌آورند و اگر هم از حزب توده نیستند به دولت اطلاع بدهند تا دولت تکلیف آنها را معین بکند در هر صورت بنده نظر خاصی با کسی ندارم (دکتر کشاورز- و طرفیتی هم با کسی ندارم) هر چه هم در روزنامه نوشته شود نسبت به بنده بنویسند بنده دخالتی در کار مازندران چند ماه‌است بهیچ نوع و هیچ نظری نداشته و ندارم و نمی‌توانم هم داشته باشم چرا برای خاطر اینکه این دخالت جز اینکه برای مردم بیشتر اسباب زحمت بدبختی فراهم می‌کند نتیجه دیگری ندارد ما باید تابع مقرراتی باشم. ما که مجلس شورای ملی هستیم یگانه راهی که داریم این است که اگر زحمتی برای اشخاص فراهم می‌شود بایستی از دولت بخواهیم و هر دولتی هم که تاکنون آمده‌است روی کار من تذکر داده‌ام، حالا دولت نتوانسته، نخواسته‌است یا صلاح ندیده‌است یا نمی‌دانم به اشکالات دیگر برخورده این موضوع را فعلاً بنده از عرضش خودداری می‌کنم. این یک تلگرافی است از آمل رسیده بنده عیناً قرائت می‌کنم. (بعضی از نمایندگان- بفرمائید)
(بشرح زیر قرائت نمودند)
جناب آقای نخست وزیر رونوشت مجلس شورای ملی رونوشت وزارت کشور رونوشت جناب آقای شریعت زاده رونوشت جناب آقای یمین اسفندیاری رونوشت اقدام رونوشت هراز رونوشت اطلاعات حزب توده آمل بنام آزادی خواهی به عملیات دیکتاتوری پرداخته اولاً از هر تُن برنج که به تهران حمل می‌شود یک‌صد و پنجاه ریال دریافت ثانیاً دیشب امیرسلیمانی و حسن نوروزبکی از تجار محترم آمل فیروزی را در مهمانخانه ساعت ۱۲ شب برده پس از کتک زدن مفصل و فحاشی تهدید با اسلحه گرم که چرا برنج بد ون اجازه حزب توده آمل و نپرداختن تنی ۱۵۰ ریال برنج حمل می نمائید ثالثاً امروز عده‌ای از افراد حزب توده باتفاق حسن سلطان پرست (لنکرانی- آقا این عبارت را تکرار بفرمائید) … سلطان پرست را تکرار کنم؟ (لنکرانی- آقا این شرک است بر سلطان پرست یعنی چه اینجا مجلس اسلامی است (خنده نمایندگان و تماشاچیان) … بنده عین تلگراف را می‌خوانم.
نایب رئیس- آقایان تماشاچی‌ها در مذاکرات مجلس اظهار احساسات نفرمائید. بفرمائید آقای یمین.
یمین اسفندیاری- با کارد در وسط بازار به مقدس نام حمله نموده نامبرده فرار به تجارتخانه نادری پناه برده عده‌ای از افراد توده برای مقصد شوم خودشان به قصد قتل رحمت مقدس مغازه نادری را به جرم اینکه مقدس را در پناه خود جا داده غارت نموده و اموال زیادی چپاول نموده‌اند. علاوه از عملیات شرح بالا امیر سلیمانی به تمام امورات ما دخالت کرده از ما سلب امنیت شده و تأمین جانی و مالی و ناموسی نداریم و فعلاً نیز تمام دکان‌ها بسته و در تلگرافخانه متحصن تا اطمینان امنیت حاصل نشود از تلگراف خانه خارج نشده دست بکار و کسب نخواهیم گذاشت استرحاماً بنام ملت خواهی ایران حقوق یک‌صد هزار نفر نفوس آمل و توابع را از مقامات محترم تقاضا داریم از طرف عموم اهالی آمل و مضافات. احمد پیرزاده- هاشمیان- مرتضی نیستکوهی (دکتر کشاورز- تقی، علی، بفرمائید کاری ندارد) (اردلان- آقای یمین تاریخش مال کی است؟) …
آقا این پریروز به ما رسیده عرض کنم که بنده خیلی متأسفم که نام یکی از اشخاصی که از خانواده‌های شریف و محترم این کشور محسوب می‌شود در این جزء تلگراف برده شده‌است متأسف هستم و این آقای امیرسلیمانی است امیر سلیمانی نوه مرحوم عضدالملک نایب السلطنه و پسر آقای مشیرالسلطنه‌است مشیرالسلطنه یک آدم بسیار درویش و منزه هستند از هر عیبی و بی اندازه واقعاً این خانواده همیشه نظرشان این بوده که از مردم رفع زحمت بکنند (صحیح است) در هیچ عصری چه در زمان نیابت مرحوم عضدالملک و چه در مواقع دیگر همیشه از خانواده‌های متنفذ، از خانواده‌های بسیار محترم این کشور بوده‌اند از ناحیه این‌ها کوچکترین مزاحمتی برای کسی وارد نشده‌است و تعجب می‌کنم که چطور آقای امیرسلیمانی که پسر آقای مشیرالسلطنه هستند و رفته‌اند به آنجا که املاک پدرشان را اداره بکنند و به وظایفی که پدرشان برای ایشان معین کرده‌است برآیند و خدمتی هم به مردم کرده باشند و هم به پدرشان و هم اینکه اینجور اظهاراتی که بنده در این تلگراف می‌خوانم و واقعاً بی اندازه متأثر هستم که چرا از یک همچو خانواده‌ای یک چنین اقداماتی بایستی بشود اگر راست باشد این است که بنده متأسفانه اظهار می‌کنم (دکتر کشاورز- مثل باقی قسمت‌ها این هم دروغ است) حالا آقا حال ما که معلوم است آقای دکتر کشاورز جنابعالی را همه می‌شناسد و بنده را هم می‌شناسد باید اسباب بدبختی را فراهم نکنیم.
جستارهای وابسته
- فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
- فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴
- دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف درباره تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی و رخدادهای آذربایجان ۴ اسفند ۱۳۲۴
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر کشور شاهنشاهی ایران درباره آذربایجان و تخلیه ایران ۴ اسفند ۱۳۲۴
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره شرکت نفت مختلط ایران و شوروی ۵ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره رخدادهای آذربایجان گیلان و مازندران ۵ اسفند ۱۳۲۴
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره گیلان و آذربایجان ۶ اسفند ۱۳۲۴
- پاسخ احمد قوام نخست‌وزیر ایران به نامه ۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف وزیر امور خارجه شوروی در ۷ اسفند ۱۳۲۴
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره آذربایجان، ارتش شوروی در ایران و امتیاز نفت ۹ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نحست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین دراعتراض به بیرون نرفتن نیروهای شوروی از پاره‌ای از ایران ۱۱ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۴ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه درباره بدهی‌های شوروی به ایران و آسیب‌های جنگ ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
- پیش‌نویس موافقتنامه در باب شرکت مختلط نفت ایران و شوروی میان احمد قوام نخست‌وزیر ایران و سادچیکف سفیر شوروی ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
- پیشنهاد قرارداد بین دولت شوروی و دولت شاهنشاهی ایران درباره ایجاد شرکت مختلط نفت ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیرکبیر شوروی درباره پیشنهاد قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی ۵ آذر ۱۳۲۵ برابر با ۲۶ نوامبر ۱۹۴۶
- نامه سادچیکف سفیر کبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۱ آذر ۱۳۲۵ برابر ۱۲ دسامبر ۱۹۴۶
- نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیر کبیر شوروی درباره قرارداد نفت شمال ۲۹ امرداد ۱۳۲۶ برابر با ۲۱ اوت ۱۹۴۷
- نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۵ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۲۸ اوت ۱۹۴۷
- نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۳ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۱۵ سپتامبر ۱۹۴۷
- طرح بررسی منابع زیرزمینی در ایران و روش بهره‌برداری و بستن قراردادهای بین‌المللی
- مرامنامه فرقه دموکرات آذربایجان
- نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره دخالت ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران ۲۶ آبان ۱۳۲۴
- نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی ۲۹ آبان ۱۳۲۴
- نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره رویدادهای آذربایجان و متوقف کردن ارتش شاهنشاهی ایران ۱ آذر ۱۳۲۴
- نامه سفارت شوروی به وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران ۵ آذر ۱۳۲۴
- پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی
- تلگراف آقای نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به اتلی و استالین و برنس ۱۰ آذر ۱۳۲۴
- نامه سفارت شوروی در پاسخ به نامه وزارت خارجه کشور شاهنشاهی ایران ۱۱ آذر ۱۳۲۴
- نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی ۱۳ آذر ۱۳۲۴
- پاسخ وزیر امور خارجه شوروی به نامه ۳ آذر ۱۳۲۴ دولت امریکا درباره تخلیه و رویدادهای شمال ایران
- نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای شوروی درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای انگلستان درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای امریکا درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- تلگراف پاسخ اتلی نخست‌وزیر بریتانیا به تلگراف حکیمی نخست‌وزیر ۱۰ آذر ۱۳۲۴ در سالروز کنفرانس تهران
- از سقوط دولت آقای بیات تا تشکیل دولت آقای حکیمی
- تلگراف مردم مازندران به نخست‌وزیر احمد قوام درباره کشتار چپاول و باجگیری حزب توده از مردم
- نامه فرقه دموکرات آذربایجان به باقروف رئیس حزب سوسیالیستی آذربایجان شوروی درباره جمهوری دموکراتيک خود مختار آذربايجان ۱۳۲۴
- نامه پیشه‌وری شبستری جاوید و پادگان به استالین درباره درخواست کمک نظامی داده شده به کراسنی سرکنسول شوروی در آذربایجان ۱۰ آذر ۱۳۲۵
- پاسخ استالین به نامه پیشه‌وری به وسیله باقروف ۲۰ آذر ۱۳۲۵
- تصمیم هفت ماده‌ای دولت احمد قوام پایه مذاکرات با سران فرقه دموکرات آذربایجان ۲ اردیبهشت ۱۳۲۵
- موافقتنامه میان مظفر فیروز معاون سیاسی احمد قوام نخست‌وزیر و جعفر پیشه‌وری در پانزده ماده و ۴ تبصره ۲۳ خرداد ۱۳۲۵