مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۰ امرداد ۱۳۳۰ نشست ۱۷۶
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری شانزدهم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره شانزدهم |
روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران
شامل: کلیه قوانین مصوبه و مقررات - گزارش کمیسیون‌ها - صورت مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی – اخبار مجلس - انتصابات - آگهی‌های رسمی و قانونی
سال هفتم – شماره ۱۸۸۵
۴شنبه ۱۶ امرداد ماه ۱۳۳۰
دوره شانزدهم مجلس شورای ملی
شماره مسلسل ۱۷۶
مذاکرات مجلس شورای ملی
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دوره ۱۶
جلسه: ۱۷۶
صورت مشروح مذاکرات مجلس روز پنجشنبه ۱۰ مرداد ماه ۱۳۳۰
فهرست مطالب:
۱ - تصویب صورت مجلس جلسات ۶ و ۸ مرداد ۱۳۳۰
۲ - بیانات قبل از دستور آقایان: دکتر بقایی - کشاورزصدر - حائری‌زاده.
۳ - قرائت و تقدیم گزارش هیئت مختلط نظارت اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت به وسیله آقای دکتر معظمی
۴ - ختم جلسه به عنوان تنفس
مجلس ساعت ده و بیست دقیقه صبح به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل گردید.
۱ - تصویب صورت مجلس جلسات ۶ و ۸ مرداد.
رئیس - صورت غایبین جلسه پیش قرائت می‌شود
(به شرح زیر خوانده شد)
غایبین با اجازه - آقایان: شکرایی. اورنگ. عباسی. موقر. شوشتری. آصف. اردلان. فرامرزی. آشتیانی‌زاده. امیری. قراگزلو. شهاب خسروانی. غلامرضا فولادوند. فتحعلی افشار. امیرقاسم فولادوند. سلطان‌العلما. محسن طاهری. اللهیار صالح. مکی. طباطبایی. صدر میرحسینی. دکتر شایگان. معین‌زاده.
غایبین بی‌اجازه - آقایان: خاکباز. محمود محمودی. دکتر مصباح‌زاده. خسرو قشقایی. عبدالحسین مجتهدی. تولیت. غلامحسین ابتهاج. حسن اکبر. حاذقی. رضوی. صمد سودآور. جواد مسعودی.
دیر آمدگان با اجازه - آقایان: دکتر بقایی یک ساعت - محمود نریمان یک ساعت - جمال امامی یک ساعت - دکتر مجتهدی دو ساعت - دکتر کیان بیست دقیقه - دکتر امامی یک ساعت - نورالدین امامی یک ساعت.
دیر آمده بی‌اجازه - آقای محمد هراتی یک ساعت.
رئیس - نسبت به صورت مذاکرات جلسه قبل نظر نیست؟ آقای فرهودی
فرهودی - امروز دو صورت مجلس در حقیقت مطرح است چون در هر دو جلسه بنده اظهاراتی کرده‌ام در ضمن اظهاراتم یک اشتباهات مطبعه‌ای است گویا. چون تندنویسی دقت خودش را دارد اینها اشتباهات مطبعه‌ای است که با اجازه مقام ریاست اصلاح می‌کنم و تقدیم می‌کنم در جلسه گذشته راجع به احساسات اهالی دزفول عرض کردم که مردم دزفول کمال اعتماد و کمال امیدواری را به دولت داردند تلگرافی رسیده است که اظهار نگرانی کرده‌اند از بعضی عناصر سیاسی توده‌ای که حالا به یک عناوین تازه‌ای متشبث شده‌اند و اسباب زحمت شده‌اند و یک شرحی هم اهالی دزفول نوشته‌اند و نسبت به دولت فعلی اظهار اعتماد و اطمینان کرده‌اند که هر دو فقره را بنده تقدیم مقام ریاست می‌کنم.
رئیس - آقای کهبد
کهبد - در عرایضی که بنده کرده بودم مختصر اغلاطی هست که تصحیح می‌کنم و به تند نویسی تقدیم می‌کنم برای اصلاح. در جلسه گذشته جناب آقای رئیس به بنده فرمودند که این کار مربوط به هیئت نظارت نیست در صورتی که همان مجلسی که به دولت اختیار می‌دهد حق دارد به هیئت نظارت هم اجازه بدهد و حق دارد هر قسم قانونی وضع کند
رئیس - آن روز من به شما چیزی نگفتم نخواستم به نطق‌تان ایراد بکنم و گفتم این تشخیص با من است و حقش این بود که آن روز به شما تعرضی هم بکنم ولی به عنوان این که امیر قافله را هم گاهی تغافلی شرط است چیزی نگفتم مقتضی بود من شما را توبیخ بکنم آقای عرب‌شیبانی
عرب‌شیبانی - موقعی که آن پیشنهاد بنده راجع به اختصاص یافتن ده میلیون تومان برای سرمایه بانک کشاورزی مطرح بود آخرین قسمت پیشنهاد بنده که با موافقت آقای وزیر دارایی تهیه شده بود راجع به تجدیدنظر در اساسنامه بانک مورد بحث واقع شد و آقای وزیر دارایی هم موافقت فرمودند ولی در صورت جلسه این موافقت ذکر نشده در صورتی که آقای وزیر دارایی برای تجدیدنظر در اساسنامه موافقت فرمودند
رئیس - بسیار خوب در صورت مجلس اصلاح می‌شود آقای نورالدین امامی.
نورالدین امامی - آقای وزیر فرهنگ استدعا می‌کنم توجه بفرمایید آقای وزیر بهداری در جلسه گذشته راجع به شیوع مرض طاعون و وبا در مکه معظمه یک بیانات خیلی مختصری اینجا کردند در صورتی که این موضوع موضوع شوخی برداری نیست این با حیات یک ملت هیجده نوزده میلیونی بازی می‌کند دولت باید با تمام قوا در این کار ایستادگی بکند ما مارگزیده هستیم در سال ۲۲ دولت با مشرف شدن به حج موافقت نکرد اجازه نداد یک عده اشخاص بی‌اطلاع قاچاق رفتند و برگشتند و تعداد زیادی هم تلفات داده شد حالا هم اگر در این راه خدای نکرده یک نفر قاچاق برود و برگردد و میکرب این مرض را به ایران بیاورد چه خواهد شد این است که دولت باید با تمام قوا پر و پا کاند بکند شب و روز عوض این که این سازودنیک را در رادیو بزنند اینهارا تبلیغ بکنند و به مردم حالی بکنند از آقایان علما حکم بگیرد اعلان بکند در جراید به مردم اطلاع بدهد قرنطینه‌ها را محکم بکند با همین چند کلمه پشت تریبون گفتن با حیات بیست میلیون مردم بازی کردن است باید اقدامات اساسی شود.
اسلامی - اگر از آن طرف کسی بیاید چه؟
نورالدین امامی - قرنطینه نیست آقا باید به وسیله قرنطینه‌ها جلوگیری کنند
رئیس - دیگر نظری نسبت به صورت مجلس نیست؟ (گفته شد خیر) صورت مجلس دو جلسه پیش تصویب شد آقای دکتر بقایی
۲ - بیانات قبل از دستور آقایان دکتر بقایی - کشاورزصدر - حائری‌زاده.
دکتر بقایی - آقایان محترم استحضار دارند که پس از جریانات اخیر و رأی‌هایی که از طرف مجلسین شورای ملی و سنا در اثر توجه افکار عمومی راجع به موضوع نفت داده شد یک احساسات بی‌شائبه و بی‌سابقه‌ای در تمام کشور برانگیخته شد بود که بنده خودم شاهد یک قسمت از آن احساسات در منطقه خوزستان بودم و در چندین شهر که آنجا رفتم دیدم که مردم با چه شور و شعفی راجع به این موضوع نفت از دولت پشتیبانی می‌کنند و نسبت به مجلسین هم خوشبین هستند اخیراً یک جریانات تقریباً ناگواری پیش آمد کرده بود از اطراف و اکناف اظهار احساسات نسبت به دولت جناب آقای دکتر مصدق و نسبت به اکثریت مجلس شورای ملی ابراز شده که یک قسمت از آنها را سابقاً چند نفر از آقایان نمایندگان به مجلس تقدیم کردند و بنده هم امروز چند تای از آنها را حضور آقایان عرض می‌کنم و اصل سند را به مجلس می‌دهم گر چه اینها تقریباً متحدالمضمون هستند ولی با اجازه آقایان بنده یکی دو تایش را قرائت می‌کنم چون وقتی که اهالی یک شهرستانی زحمت کشیدند و چندین هزار امضا جمع آوری کردند این قدر حق دارند که ما احساسات آنها را در پشت تریبون مجلس منعکس بکنیم. یکی از رشت رسیده و متجاوز از ۲۴۰۰ امضا دارد که به وسیله بنده نوشته‌اند «استدعا داریم مراتب زیر را در جلسه علنی مجلس شورای ملی قرائت فرمایید» ساحت مقدس مجلس شورای ملی
در این هنگام که دولت ملی جناب دکتر مصدق با پشتیبانی ملت ایران زمام امور کشور را با بصیرت کامل در دست گرفته است مخالفت بعضی از مزدوران شرکت خلع ید شده نفت که متأسفانه عده از وکلای مجلس نیز با آنان هم آهنگ گشته‌اند (همهه نمایندگان - آقا این حرف‌ها چیست. اینها چیست می‌خوانید؟) موجب خشم و انزاجار قاطبه ملت ایران به خصوص اهالی رشت گردیده است لذا ما نفرت شدید خود را از این نغمه‌های شوم به ویژه از بیانات مخالف مصالح عالیه ملت که به وسیله برخی از نمایندگان معلوم‌الحال آغاز گردیده اعلام می‌داریم.
صفایی - کسی مخالف نیست
رئیس - تأمل کنید آقا هیچ کس اینجا حق ندارد چیزهایی بخواند که مخالف عقاید وکلا باشد.
آزاد - توماس می‌آید اینجا این را باید پدرش را در آورد این حرف‌ها دستور توماس است.
رئیس - آقای آزاد ساکت باشید هیچ کس نمی‌تواند تحمیل عقیده به مجلس شورای ملی بکند
این کاغذها مرا یاد می‌آورد وقتی که در دوره حکومت محمدعلی میرزا از این لوله‌ها می‌آوردند اینها را کنار بگذارید چه حق دارند اشخاص وارد در کار مجلس بشوند و در نظر نمایندگان دخالت کنند
شوشتری - آن هم بگویند مزدور
آزاد - بیا پایین جاسوس بی‌شرف.
رئیس - هیچ کس حق ندارد مجلس را هو بکند با نیت پاک اینجا رأی داده‌اند.
دکتر بقایی - آقا اسم که نبرده‌اند همه اوراق هم که این طور نیست.
رئیس - چرا می‌خواهید یک چیزی بگویید که موجب اختلال نظم مجلس شوید هر کس رأی داده با نیت پاک رأی داده و نمایندگان هم در عقیده خودشان آزادند بفرمایید بنشینید خواهش می‌کنم.
دکتر بقایی - راجع به چیزهای دیگر هم هست همه‌اش که این نیست.
رئیس - اگر چیز دیگری هست بگویید (همهمه بعضی از نمایندگان - جای این حرف‌ها در مجلس نیست) آقایان خواهش می‌کنم ساکت باشید نظم مجلس با من است.
جمال امامی - چرا خود آقای دکتر بقایی متوجه نیستند؟
دکتر بقایی - در این نامه نوشته‌اند و حاضریم به پیروی از منویات بزرگ پیشوای روحانی حضرت آیت‌الله کاشانی تا سرد حد مرگ با نثار جان و مال از دولت ملی دکتر مصدق پشتیبانی کنیم.
به همین مضمون راجع به پشتیبانی از دولت آقای دکتر مصدق. مطلب دیگر هم تویش دارد که اینها را نمی‌خوانم (خطاب به پیشخدمت) آن طومارها چه شد بروید بیاورید
رئیس - دیگر بس است مطالب دیگر را بخوانید (دکتر بقایی - می‌دهم به مجلس) به مجلس هم ندهید اصلاً این حرف‌ها معنی ندارد مجلس شورای ملی محل حل و عقد امور است افراد حق ندارند کاغذ امضا کنند که فلانکس مخالف بوده یا موافق بوده و اظهار نفرت کنند اظهار نفرت از طرف اشخاص چه معنی دارد
دکتر بقایی - راجع به این چیزی بنده نمی‌خوانم مطالب دیگری هم نوشته ان آنها را می‌خوانم.
رئیس - معنی ندارد این دولت را همین وکلا سرکار آورده‌اند و تمام این وکلا هم تقویت کردند و همه هم موافقند نباید یک حرف‌هایی زد که مخالف مصلحت باشد.
شوشتری - آنهایی که ماهی صد هزار تومان خرج سیاست می‌کنند آنها مزدور نیستند این خرج‌ها را از کجا می‌کنند؟
دکتر بقایی - یک نامه هم از بروجرد رسیده که نوشته‌اند «ساحت مقدس مجلس شورای ملی، اکنون که برای نخستین بار در تاریخ مشروطیت دولتی که مظهر افکار و تمایلات ملت محروم و ستمدیده ما است زمام امور مملکت را در دست گرفته و برای اجرای خواسته‌های ملت ایران فداکاری می‌کند ما اهالی ستمکش شهرستان دور افتاده بروجرد که معنی استعمار را آن طوری که باید درک نموده‌ایم وظیفه خود می‌دانیم نسبت به دولت ملی و نجات بخش جناب آقای دکتر مصدق اظهار و فاداری نموده و از فداکاری‌های آن آزاد مرد وطن که برای نجات ما از چنگال مخوف استعمار بیگانه و پی ریزی ایرانی سربلند و مترقی با ضعف مزاج متحمل می‌شوند صمیمانه قدردانی کرده و برای هر گونه فداکاری در راه منویات وطن پرستانه ایشان آماده‌ایم این هم با ۱۶۰۰ امضا است.
یکی دیگر از اصفهان رسیده که از وکلای خودشان خواسته‌اند که با پشتیبانی خود از دولت جناب آقای دکتر مصدق که شاخص میهن پرستی و نمونه شهامت و سیاست است این نگرانی عمیقی که در روحیه موکلین خود به وجود آورده‌اند جبران کرده و این سکوت را شکست و با شور بیشتری از دولت حمایت کنند و آمادگی عموم طبقات این شهرستان تاریخی را برای هر نوع فداکاری در مقابل مخالفین داخلی و خارجی دولت به مجلس اعلام می‌نمایند همچنین یک طوماری از قزوین رسیده با هزار امضا به همین مضمون (صاحب‌جمع - امضاهایش را ممکن است بخوانید؟)
رئیس - لازم نیست امضاها را بخوانید.
دکتر بقایی - آنها به مجلس داده می‌شود. یکی هم از دزفول رسیده با پانصد امضا یک عریضه دیگری هست از اتحادیه صنف فرش که پشتیبانی از دولت آقای دکتر مصدق کرده‌اند و آمادگی خودشان را برای کمک به قرضه ملی اعلام داشته‌اند یک اعلامیه هم به همین مضمون از اتحادیه صنف آهن فروش رسیده که الآن تقدیم مجلس شورای ملی می‌شود یک اعلامیه هم باز به همین مضمون به وسیله جناب آقای دکتر شایگان از خرمشهر رسیده که اینجا آقایان می‌توانند امضاهایش را هم ملاحظه بفرمایند (طوماری را ارائه دادند)
نورالدین امامی - اینها را خلاصه کن بیرون بده بخوانیم.
شوشتری -شأن آقای دکتر مصدق استشهاد تمام کردن نیست هو کردن نیست یک ملتی همه‌شان موافقند
رئیس - به شما می‌گویم ساکت باشید.
دکتر بقایی - البته موافقند
شوشتری - پس چی می‌گویید؟ آقا اینها خودش نغمه مخالفت است
دکتر بقایی - اظهار موافقت نغمه مخالفت نیست (خطاب بپیشخدمت) آقا چطور شد این کاغذها را نیاوردند
رئیس - اینها دیگر ندارد آنها را نخوانید.
دکتر بقایی - این مربوط به میتینگ با عظمت اهالی خراسان است در روز ۲۳ تیر ماه ۱۳۳۰ که به مجلس فرستاده‌اند (لوله‌ای را ارائه دادند) و این نسخه البته از چندین لحاظ قابل توجه است چون اهالی خراسان که آقایان بهتر از همه می‌دانند یک سوابق تاریخی بسیار مشعشعی داشته‌اند (صحیح است) و رشادت و فداکاری و وطن پرستی‌شان همیشه در تاریخ ایران ضرب‌المثل بوده یکی از نقاط و یکی از قسمت‌های این مملکت هستند که شاید بیشتر از بعضی قسمت‌های دیگر از سیاست انگلستان مصیبت دیده‌اند و همان خراسانی که به قول شاعر راجع به وضع اسف آور ازدیاد تریاک گفته است «آن خراسان کو که چون طفلش گریستی نیمه شب خواب خوش از دیده عباسیان کردی فرار» یک مردمان زنده که در اثر نقشه‌های استعماری و در اثر ظلم و جوری که به آنها شده بود به کلی خموده و ناتوان شده بودند و ما خیلی خوشوقت هستیم از این که این احساسات دوباره بروز کرده است و نمونه‌اش این طومار است که در عین حال ظرافت سلیقه آنها را نشان می‌دهد آقای مهدوی ملاحظه بفرمایید با کمال سلیقه تهیه شده (لوله‌ای را رائه دادند) تقریباً سه هزار و کسری امضا دارد که آقایان اگر بخواهند ملاحظه بکنند می‌توانند بنده کمال افتخار را دارم که احساسات خودشان را اهالی خراسان به وسیله بنده تقدیم مجلس شورای ملی کرده‌اند
تیمورتاش - نظر جنابعالی از این چیست آقای دکتر!
دکتر بقایی - این یک افتخاری برای بنده هست.
تیمورتاش - در طی ۱۰ سال بعد
از شهریور خراسان در کمال نظم و آرامش زندگی کرد و امیدوارم که بعد از این هم بتواند بدون مداخله جنابعالی با کمال نظم برگذار کند.
دکتر بقایی - بنده هم دخالتی نکردم فقط خواستم از احساسات اهالی آنجا قدردانی بکنم و یکی از اهالی خراسان هم پیشنهاد کرده است چنانچه آقایان اجازه بفرمایند این سند را به خرج خودش قاب کند و تقدیم مجلس شورای ملی بکند (مهدوی - به همین قناعت بکنید و بیش از این در کار خراسان دخالت نکنید) من نظری نسبت به خراسان ندارم و از آنجا هم وکیل نمی‌خواهم وکیل بشوم.
تیمورتاش - خراسانی از این اسناد خدمتگزاری زیاد دارد قبل از این که جنابعالی تشریف بیاورید و بعد از این هم خواهد داشت.
دکتر بقایی - این هم مال بروجرد است بنده در بروجرد نه آشنایی دارم و نه چیزی
آزاد - آقای رئیس وقت گذشته است.
دکتر بقایی - این هم از اصفهان است.
مهدوی - اینها کم است تمام اصفهان باید بدهند.
دکتر بقایی - و همچنین از جاهای دیگر ما قزوین را که آقای صاحب‌جمع میل داشتند بفرمایید آقای صاحب‌جمع ملاحظه کنید (در این موقع طومار رسیده از قزوین را ارائه نمودند)
صاحب‌جمع - ولی به قشنگی خراسان نیست مال خراسان قشنگ‌تر از این است
دکتر بقایی - یکی هم از اهالی دزفول رسیده است که یک نسخه‌اش را آقای فرهودی تقدیم کردند.
رئیس - دستور داده‌ام به اداره تقنینیه اینها را آنچه که راجع به اظهار احساسات است که البته مورد قبول و امتنان مجلس است قبول کنند و آنچه که کلماتی دال بر تحمیل عقیده به نمایندگان داشته باشد رد کنند و پس بفرستند برای همان اشخاص که داده‌اند (صحیح است)
دکتر بقایی - یک تلگرافی هم از اهالی لاهیجان به وسیله جناب آقای نریمان رسیده که راجع به پشتیبانی از دولت است با دو صفحه امضا که این را هم تقدیم مقام ریاست می‌کنم.
بهادری - به ما مربوط نیست بدهید به دولت
دکتر بقایی - یک تقاضایی هم هست از ساکنین کوچه مهران که در اثر حریق تمام سرمایه زندگی خودشان را از دست داده‌اند در عین پشتیبانی از دولت تقاضا کرده‌اند که نسبت به وضعیت آنها هم رسیدگی بشود تمام اینها را تقدیم می‌کنم هر کدام‌شان را نخواستید نگاهدارید بفرمایید به خود بنده مسترد بکنند که من به صاحبانش بفرستم در خاتمه عرایضم می‌خواهم یک نکته‌ای را هم تذکر بدهم که اینها ابراز احساسات مردم است جناب آقای رئیس و از این ابراز احساسات اگر به این طریق دیگری خواهد شد
رئیس - ابراز احساساتی که مخالف اصول مشروطیت باشد باید جلوگیری بشود
دکتر بقایی - هیچ کدام مخالف مشروطیت نیست
رئیس - در میدان توپخانه آن روز هم همین طور ابراز احساسات می‌شد ابراز احساساتی که مخالف آزادی نمایندگان و اصول مشروطیت باشد ممدوح و قابل امتنان هم نیست
دکتر بقایی - بعضی از آقایان هم که از این طومارها خیلی متأثر شدند عرض می‌کنم که با این هیاهوها جلو افتضاح اعمال خودشان را نمی‌توانند بگیرند.
رئیس - آقای کشاورزصدر
کشاورزصدر - بنده با اجازه آقایان محترم خواستم عرض کنم در تعقیب فرمایشات همکار گرامی و عزیزم آقای دکتر بقایی همین طور که اشاره کردند تمام ملت ایران طالب و شایق و فداکار در این راه است و اگر بعضی‌ها کاغذشان دیر می‌رسد یا حاجت به نوشتن کاغذ نمی‌دانند اینها را نباید به حساب نیاورد (صحیح است) همه ملت ایران طالب این راه هستند منتهی بعضی ابراز می‌کنند و بعضی‌ها بازار نمی‌کنند این نکته نباید حمل بر این شود که کسانی که هنوز طومارشان نریده یا ننوشته‌اند علاقه‌شان کمتر از اینها است که نوشته‌اند (صحیح است) همه یک جور علاقمند به این کارند (صحیح است) اما مطلبی که بنده می‌خواستم به عرض برسانم و استدعا کنم که نمایندگان محترم توجه بفرمایند این است که اخیراً دو لایحه از طرف دولت تقدیم مجلس شورای ملی شد یکی راجع به اجازه ۱۴ میلیون لیره پشتوانه که تقریباً قیمت ریالش دویست میلیون تومان می‌شود و یکی اعتبار قرضه ملی که تا حدود دویست میلیون تومان دولت اجازه خواسته است و بنده اطمینان و یقین دارم که ملت ایران استقبال خواهد کرد همین طور که مجلس موافقت کرده و آقایان محترم تصویب می‌فرمایند مردم هم استقبال می‌کنند و این پول را پرداخت می‌کنند. راجع به این پول دولت در لایحه خود اشاره کرده و توضیح داده است به این که برای ایجاد موجبات اجرای قانون ملی شدن نفت و خلع ید لازم دارد که اگر در مضیقه اقتصادی قرار گرفت برای به وجود آوردن یک محیط مناسب و مساعد که علاقه ملت و خواسته ملت ایران را به موقع اجرا بگذارد از این اعتبار استفاده بکند به این مناسبت بنده چند نکته را تذکراً به عرض نمایندگان محترم می‌رسانم یکی از آن نکات این است که هیچ کس تردیدی ندارد که اکثریت قریب به اتفاق ملت ایران که طبقه رنجدیده و ستم کشیده و محروم این مملکت هستند اینها فاقد آسایش و وسائل زندگانی حتی خیلی پایین و متوسط هستند (صحیح است) ما از این ملتی که با نداشتن هیچ گونه وسیله زندگی این شکل قیام می‌کنند باید قدردانی بکنیم (صحیح است) قدردانی ما هم تنها نطق قبل از دستور در اینجا و اظهار تشکر نیست قدردانی آن است که در مقابل این ابراز احساسات ما به خلاف گذشته یک قدری عنایت بکنیم به تأمین رفاه آسایش آنها تا حدودی که برای‌مان مقدور است و دولت آقای دکتر مصدق که دولت ملی است و بی‌شهبه هیچ یک از رجال ما مثل شخص دکتر مصدق مورد پشتیبانی و اعتماد ملت ایران نیست این توقع را داریم این خواهش را داریم که به این نکته یعنی قدردانی از این ملتی که این دکتر مصدق را بر انگیخته و پشت سرش ایستاده به وسیله تأمین آسایش آنها به عمل بیاید زیرا به وجود آوردن محیط مناسب برای حفظ حقوق ملت ایران تأمین رفاه مردم است و رفع نارضایتی و رنج و ستمی که متوجه ملت ایران می‌شود اگر ملت ایران گرسنه نباشد اگر به ملت ایران ظلم نشود اگر ملت ایران ناراضی نکنید برای اخلال خارجی‌ها محیط مساعدی باقی نمی‌ماند (صحیح است) به نظر من بزرگ‌ترین راه جلوگیری از نفوذ مزدوران خارجی و استفاده از افکار مردم ستمکش ایران این است که عنایت به وضع آنها بشود و این را من به دنیای خارج هم می‌گویم آنهایی که مخالف با کمونیست هستند بایستی رفاه مردم را فراهم بکنند به حقوق مردم تجاوز نکنند مردم را مرفه نگاه دارند تا محیط برای تبلیغات کمونیستی فراهم نشود بنابراین باید دولت از این اعتباری که به تصویب مجلس رسیده است و ۴۰۰ میلیون تومان است برای فرهنگ و بهداشت و امور تولیدی این مملکت به مصرف برساند و اقدام بکند که مردم از این راه یک نتیجه‌ای گرفته باشند و حاصل فداکاری و ایستادگی خودشان را تا حدی ببرند و به این وسیله تشویق بشوند که بعد هم ملت ایران برای مسائل دیگر ایستادگی بکند عموم آقایان نمایندگان محترم مستحضرند هزینه بودجه ما زائد بر هزار میلیون تومان است از این هزار میلیون تومان چهار خمسش به تحقیق و مسلماً صرف امور پرسنلی و غیر تولیدی می‌شود یعنی صرف کارهایی می‌شود که به درد آن مردمی که مالیات می‌دهند نمی‌خورد و یک خمسش را پیش‌بینی می‌کنند معمولاً برای امور تولیدی و آن یک خمسش را هم آن قدر پرداخت نمی‌کنند و اشکال تراشی می‌شود تا صرفه‌جویی بشود و از برای کمبود درآمد و درآمدی که کمتر دارند و هزینه زیادی است از آن را مستهلک بشود و مصرف یکنند و یا این که آخرش باز یک قانونی
یک لایحه‌ای می‌آورند و این اعتبار یک خمس اعتبار تولیدی را هم باز به مصرف غیر تولیدی می‌رسانند پس اگر ما همیشه به این روال پیش برویم مسلماً ملت خسته می‌شود ملت نارحت می‌شود و سلب امید و اعتمادشان از مجلس و هیئت حاکمه می‌شود چرا مردم به هیئت حاکمه فحش می‌دهند؟ برای این که مردم از دولت‌های سابق نارضای بودند برای این بود که آن دولت‌ها پی در پی آمدند و گفتند و عمل نکردند مطلب دیگر سیاست نادان نگاهداشتن و بی‌سواد نگاه داشتن تمام یعنی اکثریبت قریب به اتفاق ملت ایران است تا به حال سعی شده است که نه تنها کسی با سواد نشود و انتقاد نکنند، اگر رعیتی یا یک کارگری خواست بگوید من هم چیز می‌فهمم فوری این را به نام ماجرا جو و فضول معرفی می‌شود می‌گویند تو هم در سیاست دخالت می‌کنی در حالتی که همه کس حق دارد در سیاست دخالت کند. همه کس حق دارد در سرنوشت خودش دخیل باشد این سیاست، این سیاست جاهل نگاهداشتن مردم یکی از شاهکارهای سیاست استعماری است که در این مملکت و ممالک دیگر اجرا می‌شود ما باید از دولت توقع بکنیم و از آقای وزیر فرهنگی که از دانشگاه به پشت میز وزارت فرهنگ آمده است و نیکنام و پاک است (صحیح است) و تاکنون امتحان بدی نداده است بخواهیم که راجع به برنامه باسواد کردن مردم و فرهنگی ما یک تحولی به وجود بیاورند یک کاری بکنند که دستگاه فرهنگی ما برای مستخدم تراشیدن نباشد (صحیح است) برای ناراضی تراشیدن نباشد و آقای دکتر سنجابی که مورد اعتماد من و همه مردم و جوان‌های تحصیکرده است بدانند که اگر خدای نخواسته در این وزارت فرهنگ‌شان توفیقی برای خدمت پیدا نکنند لطمه و سکته‌ای به شخصیت و حیثیت خودشان زده‌اند و بنده تقاضا می‌کنم از جناب آقای وزیر دارایی در دنبال این مطلبی که راجع به فرهنگ عرض کردم که موافقت بفرمایند بنده اینجا از نمایندگان هم اطلاع دارم که پیشنهاد می‌کنند که از این اعتبار قرضه ملی در وهله اول مبلغی را که خودشان و آقای وزیر فرهنگ لازم می‌دانند اختصاص بدهند برای
فرهنگ و کمک بکنند به فرهنگ (جمعی از نمایندگان - تعلیمات اجباری شهرستان‌ها) البته در شهرستان‌ها، چرا؟ برای این که این فرهنگ از شهریور به بعد ما باید برنامه‌اش عوض بشود اگر بخواهیم که اعتبار بعداً برای وزارت فرنگ تصویب بکنیم این آقای وزیر فرهنگ نخواهند توانست یک برنامه اصلاحی فرهنگی در نظر بگیرند و اما موضوع اختصاص به فرهنگ ولایات صد در صد صحیح است، چرا؟ برای این که بی‌سوادها در آنجا هستند مردمی که فاقد دبستان و دبیرستان و فرهنگ هستند در ولایات هستند (صحیح است) در خراج هم معتقدند که ما یک پنجم یا یک سوم یا یک چهارم را تصویب بکنیم برای تهران و بقیه قطعاً در ولایات مصرف شود (فقیه‌زاده سه ربع ولایات و یک ربع تهران) صحیح است کاملاً صحیح است این است که از جناب آقای وزیر دارایی هم بنده این توقع را دارم که این موافقت را با فرهنگ بفرمایند یک نکته بسیار قابل توجه دیگری که توجه نمایندگان وطن پرست محترم مجلس را که همه وطن پرست و علاقمند به مملکت هستند به این قضیه جلب می‌کنم و آن این است که ملت ایران برای این مأیوس شده است از هیئت حاکمه خودش .. (آزاد - حالا هم مأیوس است) نه حالا مأیوس نیست آقای آزاد برای این مأیوس شده است که اگر گاهی هم مجلس شورای ملی زحمتی کشیده درآمدی تهیه کرده است دستگاه مصرف کننده به غیر از آن چیزی که ملت و مجلس خواسته است مصرف کرده، راجع به برنامه ۷ ساله با حسن نیتی و به نام این که این آخرین دوا برای رفع یأس و نومیدی ملت ایران است قانونی تصویب کردیم و اعتباراتی اختصاص دادیم ولی متأسفانه باید بگویم که هنوز هم نتیجه عملی از این کار نگرفتیم و باز باید اعتراف بکنیم که دستگاه برنامه هفت ساله یک وضع استخدامی به وجود آورد که تمام مستخدمین را ناراضی کرد دو نفر از یک کلاس بیرون آمدند، از یک مدرسه بیرون آمدند یکی را می‌برند ۲۵۰۰ تومان حقوق می‌دهند یکی باید ۵۰۰ تومان حقوق بگیرد طبعاً و محققاً آن شخص دلسرد می‌شود من اعتراف می‌کنم که کمیسیون برنامه برای انجام این کار خیلی زحمت کشید (صحیح است) و از آقای دکتر معظمی که محرک خود بنده در کمیسیون برنامه بودند تشکر می‌کنم ولی انتظار داریم که مأمورین اجرایی برنامه هم همین عمل را بکند و باز هم
بنده از کمیسیون برنامه توقع دارم که راجع به شرکت‌ها، راجع به حقوق شرکت‌ها این نظارت مراقبت را بفرمایند که اسباب دل سردی مأمورین دیگر فراهم نشود این مقدمه را بنده عرض کردم برای این نتیجه و آن این است که انشاالله و به خواست خدا و با قیام و ایستادگی تمام ملت ایران و تمام نمایندگان مجلس و همین آقای آزاد انشاالله وقتی حق‌مان را از شرکت گرفتیم و می‌گیریم اما یک شرطی دارد و آن این است که دولت باید این فکر را بکند که یک دستگاه صالحی ...
رئیس - آقای کشاورزصدر تأمل کنید اکثریت نیست وقت‌تان هم گذشته است (پس از چند لحظه عده کافی شد)
رئیس - بفرمایید آقای کشاورزصدر ولی خاتمه بدهید.
کشاورزصدر - یک کلمه باقی مانده است بنابراین می‌بایستی دولت آن هم دولت دکتر مصدق یک دستگاهی به وجود بیاورد که این اعتبارات و این درآمدی که ما از نفت پیدا می‌کنیم و من ظن غالب دارم که این درآمد لااقل معادل تمام درآمد سالیانه دیگر کشور باشد (آزاد - بدهند به دست منتصر) همین مطلب را آقای دکتر فاطمی خواهش می‌کنم که آقای این عمال شرکت نفت همین منتصری که می‌گویند اگر واقعاً بد رفتار می‌کند و ثابت شد باید دست اینها را بگیرید بیرون کنید کسانی که اسباب دست انگلیس‌ها و کمپانی سابق نفت بودند نباید آنها را ما به بازی بگیریم و این نکته را هم من ناگزیرم از دولتی که باز عرض می‌کنم که شمشیر را روی عبا بستم و تا آخرین وهله تا جان دارم از این دولت پشتیبانی می‌کنم استدعا کنم توجه بکنند و کلیه نمایندگان مجلس شواری ملی هم در این قضیه و در هر قضیه دیگر برای مملکت مردانه ایستاده‌اند اینها هم در حوزه‌های انتخابیه خودشان مردم از آنها توقع دارند به آنها مسائلی می‌گویند باید و لازم است که هر کس بآقای دکتر مصدق که پیشوا است و باید باشد علاقه دارد چه از دولت، چه از وکلا باید کاری بکند که یک نفر هم از مصدق ناراضی نشود باید کاری بکند که مقام مصدق ارجمند بماند (شوشتری - تا آقای دکتر بقایی چه بگوید)
رئیس - آقا وقت‌تان گذشت بفرمایید
کشاورزصدر - و توقع و تقاضای مردم را بر بیاورد. (زنگ رئیس)
رئیس - آقای حائری‌زاده
حائری‌زاده - چند تا تلگراف و کاغذ از آبادان و کرمانشاه و شیراز است که فراموش کردم توسط آقای دکتر بقایی تقدیم مجلس کنم، حالا تقدی مقام ریاست می‌کنم راجع به ابراز احساسات است که نسبت به دولت جناب دکتر مصدق شده است و من میل ندارم زیاد وقت آقایان را بگیرم ولی این چند روز از جراید خارجی و دستگاه تبلیغاتی انگلستان و فرمایشاتی که بعضی از لردها در آنجا کردند مرا مجبور کرد که بیایم اینجا و ناله ملت مظلوم ایران را به سمع جهانیان برسانم
ایران باید با تمام دول مخصوصاً دول درجه اول روابط حسنه داشته و این روابط اعم است از روابط اقتصادی و فرهنگی و سیاسی همیشه رجال علاقمند به مملکت این نظر را داشته و سعی می‌نمودند که ممالک بزرگ در ایران دارای منافع اقتصادی و روابط فرهنگی باشند فقط مزدوران اجانب طرفدار سیاست مخصوص همان دولت ارباب خود بوده و برای برقراری روابط با سایر ملل و ممالک اخلال کرده و می‌کنند نباید در کارها افراطی بود و برای ورود یکی از ملل و ممالک امتیازاتی قائل شد کما این که در دوره استبداد برای نجات از روس‌های تزاری سیاستمداران وقت حاضر برای همه نوع امتیاز شدند با انگلستان که همین قرارداد دارسی هم یکی از آن امتیازات و مولد همان سیاست است و آلمان در زمان بیزمارک مذاکراتی شده است که سوابق وزارت خارجه این مطالب را تأیید می‌کند پس از ورود انگلستان در سیاست اقتصادی ایران همیشه موجبات تفتین و فساد بین ایران و روس‌ها را فراهم ساخته و خود به عنوان مصلح سهمی از این منافع می‌برد زمان تزارها میلیون طرفدار نفوذ انگلیس و آلمان بوده ولی موفق به ورود آلمان در سیاست ایران نشده و انگلستان با تزارها همیشه برای مخالفت با ورود سیاست ثالثی سازش کرده و ایران را برای چپاول سرمایه‌داران خود و روس‌ها در فشار قرار می‌داد و عمال دست چپ و راست همیشه برای اخلال کردند در ورود سیاست غیر روس و انگلیس مجهز می‌شدند شواهد تاریخی بسیار است قرارداد ۱۹۰۷ توافق آنها برای اشغال ایران در اواسط جنگ بین‌المللی دوم ضد آلمان نمایش ۲۳ تیر ۱۳۳۰ علیه امریکا از علیه این موضوع است حوادث دوره ناصری و مظفری تمام گواه این مدعا است پس از جنگ اول جهانی که انگلیس خود را مالک‌الرقاب ممالک شرق می‌دانست و رقیب قوی در حدود ایران برای او نبود کرد آنچه کرد لازم نیست مظالم دوره دیکتاتوری ذکر شود اغلب مصادر امور وقت آلت فعل بودند بعضی بد جنس بعضی با حسن نیت شاه سابق در اول امر آلت فعل بود ولی با حسن نیت اشخاص متملق و بد جنس که مانند بوقلمون هر ساعت رنگی دارند تمام اعمال و رفتار دیکتاتور وقت را در لباس قانون در آورده و مشروطیت ایران مسخ شد و قانون اساسی فراموش شد حتی قانون ایرانی‌الاصل به مجلس آوردند و در قوه قضایی مداخلات مستقیم کردند یک شعبه دیوان کشور را برای این که موافق منافع یک زن درباری رأی نداده بود منحل ساختند یک نفر از قضات آن شعبه آقای میرزا محمد علیخان بامداد هنوز در قید حیات و در مریضخانه با بدبختی دست به گریبان است حتی شنیدم یک قاضی را از محل مأموریت خود دست بند زده و به وسیله مأمورین ژاندارمری روانه مرکز ساختند آنچه لازمه رذالت بود این اشخاص در سایه قدرت شاه سابق کردند و این بوقلمون صفت‌ها امروز با لباس آزادی خواهی و دمکراسی وارد صحنه سیاست می‌باشند و انگلستان برای نخست‌وزیری این قبیل عناصر جانی تبلیغ می‌کنند این تبلیغات و این حرف‌های لردها در مجلس انگلستان ابدا اثری در طبقه استقلال طلب و آزادی خواه ایران ندارد بلکه اگر انگلستان تبلیغ به نفع این بوقلمون صفت‌ها نمی‌کرد من الزامی نداشتم که پشت این تریبون آمده و از جنایات دوره گذشته این قبیل متملقین صحبت کنم انگلستان باید بداند که محیط مناسب برای اصلاح را به شکل دیگر باید خود ایجاد کند و این تبلیغات که دکتر مصدق برود و یکی از منسوبین او بیاید فایده ندارد (صحیح است) مادام که کشتی‌های جنگی انگلیس و طیاره آنها برای ارعاب ملت ایران خودنمایی می‌کند ممکن نیست یک قدم جلو برویم باید عمال نفت و انگلستان حد خود را بشناسد و با یک ملت آزاد و مستقل طرف مذاکره شوند نه حکومت تحت‌الامری آقایان اتحاد جماهیر شوروی خیلی قوی‌تر از انگلستان است و در دشت و کوه و دریا و صحرا با ما همسایه است و سوابق تاریخی ما با روس‌ها خیلی بیش از انگلستان است و یک دسته اجنبی پرست زیر لباس کارگر و روشن فکر در تهران برای دادن نفت به روس‌ها نمایش دادند ولی مجلس سابق با کمال قدرت قرارداد شرکت نفت ایران و روس را رد کرد انگلستان باید به آنچه طبیعت به او داده بسازد و منتظر باشد که ملل اسیر و مستعمره سابق دعوی خسارت کنند کفاره گذشته را بخواهند دیگر با کشتی جنگی و طیاره و چتر باز و آشوب ۲۳ تیر ۱۳۳۰ ایران را به خیال ارعاب متشنج نسازد. ما چه می‌گوییم؟
می‌گوییم منابع ثروت طبیعی ایران من جمله نفت باید به دست و نظری دولت ایران برای آسایش ملت ایران بهره‌برداری شود و امتیازات منحوس دوره‌های گذشته کان لم یکن است این عملی را که راجع به نفت جنوب ما شروع کردیم حکومت کارگری انگلیس در موارد عدیده در مملکت خود کرده است آیا مرگ حق است برای همسایه ما چه می‌گوییم؟ می‌گوییم نفت مال ایران است و ما نفت را برای احتکار نمی‌خواهیم برای فروش به دشمن‌های انگلستان
فعلاً میل نداریم بهره‌برداری کنیم و حاضر هستیم به کسانی که در این چند سال اخیر خریدار نفت بوده مثل سابق به قیمت بین‌المللی نفت بفروشیم. ما چه می‌گوییم؟ می‌گوییم مظالم کمپانی را حاضریم فراموش کنیم و جنایات چهل پنجاه ساله آنها را ندیده گیریم و کارمندان سابق را از هر ملت و مملکت باشند مادام که بعدها به ما خیانت نکنند نگاه داریم و تشکیلات سابق را محافظت کنیم و در خارج مملکت با کمپانی‌های فروشنده نفت معامله یا شرکت کنیم ولی تمام این حرف‌ها وقتی است که محیط مناسب مذاکره باشد چه حق دارد انگلستان کشتی‌های جنگی خود را به ساحل آبادان در مقابل دستگاه نفت ما بگذارد هه روزه عمال کمپانی در ایران مشغول تخریب می‌باشند از نماینده تام‌الاختیار رئیس جمهور آمریکا متشکرم که برای اصلاح فیما بین رنج سفر تهران و لندن را قبول نموده ولی باید اولاً محیط آرام ایجاد کرد سپس وارد مذاکره شد از ملت ستمدیده و رنج کشیده نباید توقع داشت که در مقابل مظالم کمپانی مانند مرده ساکت باشد بلکه باید از لردها که خود را سیاستمدار می‌دانند باید توقع کرد که بعضی مطالب تحریک کنند در مجلس انگلستان نگویند و دولت انگلستان از نمایش کشتی جنگی و طیاره و چتر باز و غیره خودداری کند و عمال کمپانی دست از تخریب بردارند تا محیط مناسب ایجاد شود مگر ما ایرانی‌ها چه می‌گوییم فقط می‌گوییم عمال انگلستان به غارتگری خود خاتمه دهند و دست مرحمت از سر ما بردارند دویست سال انتریک و فساد در ایران کافی است در تمام شئون اجتماعی ما مستقیم و غیر مستقیم به دست عمال خارجی تخم فساد و نفاق پاشیده شده. یک ملت متحد که سالیان دراز در سایه هوش و وحدت جای خود را در دنیای آن روز روشن و نورانی کرده بود در سایه تفتین و فساد عوامل خارجی امروز کارگر و کارفرما مالک و زارع و سایر طبقات روشنفکر و مذهبی دشمن یکدیگر شده در صورتی که ایران در سایه مساوات و عدالت و قانون اسلام اگر چه کاملاً اجرا نمی‌شد با یکدیگر برادر و متحد بودند تمام این اختلافات ناشی از دخالت‌ها مستقیم یا غیر مستقیم ایادی خارجی در فرهنگ و سیاست و اقتصاد و تمام شئون اجتماعی ایران است. از این جمله که تمام ملل اسلامی مخصوصاً ملت مسلمان پاکستان و سایر ملل شرقی در این استغاثه ملت ایران از مظالم انگلستان جواب مساعد داده حتی یک نفر از اعضای سفارت پاکستان موقعی که من مریض بودم و به عیادت من آمده بود گفت که ما قضیه کشمیر را در درجه دوم قرار دادیم و تمام جراید پاکستان راجع به نفت ایران همفکری و همقدمی با ملت ایران دارند و می‌توانم بگویم که تمام پاکستانی برای حمایت از این فکر مقدس ایرانی با پول خود حاضر برای میدان مبارزه هست (صحیح است) بیان این شخص به قدری با صمیمیت و پاکی و بی‌ریا بود که مقتضی بود دهان او ار ببوسم در خاتمه عرض می‌کنم ایرانی میل دارد و مصلحت سیاسی ایران است که با تمام ملل با دوستی روابط تجارتی و اقتصادی و فرهنگی داشته باشد و یکی را بر دیگری رجحان ندهد.
چون مذاکره برای ایام تعطیل مجلس شواری ملی در میان است و تصور می‌کنم که یک جلسه دیگر ما بیشتر مجلس نداشته باشیم من نطق خودم را مختصر کردم و خواهش می‌کنم که این دو سه لایحه‌ای که اساسی و حیاتی است و مربوط به اساس کار نفت است زودتر از تصویب مجلس بگذرد (صحیح است) که ما برای جلسه آتیه کار زیادی نداشته باشیم و بتوانیم برای اصلاح مزاج خودمان تعطیل بکنیم.
شوشتری - اصلاً تعطیل مجلس صلاح نیست.
فرامرزی - چرا نیست؟
۳ - قرائت و تقدیم گزارش هیئت مختلط نظارت اجرای قانون ملی شدن نفت به وسیله آقای دکتر معظمی.
رئیس - آقای دکتر معظمی گزارش دارند که باید به عرض مجلس شورای ملی برسانند. بفرمایید آقای دکتر معظمی.
دکترمعظمی - روز گذشته مصادف بود با روزی که اختیارات کمیسیون در واقع منقضی می‌شد و می‌بایستی که گزارش به مجلس شوای ملی داده بشود و در آنجا هم اگر ضرورت ایجاب کند درخواست تمدید بشود به همین علت در تاریخ نهم گزارش امر به مقام ریاست تقدیم شده بنده اینک عین آن گزارش را می‌خوانم مجلس شورای ملی - طبق ماده ۹ قانون مصوب اردیبهشت ۱۳۳۰ گزارش عملیات هیئت مختلط نظارت در اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را به ضمیمه تقدیم و طبق دلایل مندرجه در عین گزارش خواهشمند است مدت اختیارات هیئت مزبور را برای سه ماه دیگر از تاریخ تصویب تمدید فرمایند نهم مرداد ماه ۱۳۳۰ - گزارشی که در اینجا به عرض آقایان می‌رسد کمیسیون در نظر دارد که در واقع دو گزارش تقدیم کند یک گزاشی که الآن برای این که وقت آقایان را نگیرد مختصر تهیه شده ولی برای این که آقایان نمایندگان محترم مجلس و همچنین ملت ایران از جزئیات عملیات هیئت مختلط مسبوق باشند. در هیئت مختلط تصمیم گرفته شده است که کلیه اسناد و مدارک و بالاخره مذاکراتی که راجع به نفت شده است در یک گزارش مفصل جداگانه تقدیم مجلس بشود و این گزارش مفصل هم قریباً تقدیم خواهد شد این است که الآن گزاش قانونی... (تیمورتاش - قبل از تمدید یا بعد از تمدید) نه خیر تمدید را که اگر آقایان صلاح بدانند بهتر است که زودتر جواب بدهند ولی گزارش مخبر اینجا می‌آید و گزاش می‌دهد برای این که یک سند تاریخی خیلی مهمی است (گنجه - یک کتابی است) که باید ملت ایران از آن اطلاع پیدا کنند این است که کمیسیون تصمیم گرفت کلیه مذاکرات و نامه‌هایی که رد و بدل شده است جداگانه منتشر کند و به عرض نمایندگان محترم برساند (تیمورتاش - قبل از تمدید این گزارش را منتشر کنید) حالا بنده گزارش مختصر را می‌خوانم.
به طوری که خاطر شریف آقایان محترم مستحضر است به موجب قانون طرز اجرای ملی شدن صنعت نفت مورخ نهم اردیبهشت ماه ۱۳۳۰ لازم بود هیئت مختلطی مرکب از ۵ نفر نمایندگان مجلس سنا و ۵ نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی به انتخاب هر یک از مجلسین به انضمام وزیر دارایی یا قائم مقام او تشکیل شود تا به حکم همان قانون نظارت اجرای قانون ملی شدن را به عهده بگیرد.
از طرف مجلس سنا در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ماه آقایان بیات و سروری و دکتر شفق و دکتر متین دفتری و نجم و از طرف مجلس شوای ملی در تاریخ ۲۲ همان ماه آقایان اردلان و دکتر شایگان و اللهیار صالح و دکتر معظمی و مکی برای این منظور انتخاب و تعیین شدند و اولین جلسه هیئت مختلط با حضور آقای مهندس حسیبی که به عنوان قائم مقام وزارت دارایی معرفی شده بودن در همان روز ۲۲ اردیبهشت انعقاد یافت و به اتفاق آرا جنابان آقایان اللهیار صالح را به ریاست و اردلان را به نیابت ریاست و حسین مکی را به سمت منشی انتخاب و شروع به کار نمودند. هیئت مختلط در تمام این مدت به استثنای ایام تعطیلات هفته و ایام احیای ماه مبارک هر روز جلسات مرتب منعقد ساخته و اوقاتی در روز دو جلسه تشکیل داده و به وظایف مقرره پرداخته و بحمدالله در تمام موارد حسن نیت و حسن وحدت در بین اعضا وجود داشته است اینک چون به موجب ماده نهم قانون مذکور در فوق هیئت مختلط ملزم است در ظرف ۳ ماه از تاریخ تصویب قانون به کار خود خاتمه دهد و گزارش عملیات خود را طبق ماده ۸ تقدیم دارد مبادرت به عرض این گزارش مختصر می‌نماید گزارش مفصل و مستدل به انضمام اسناد و مدارک متعاقباً تقدیم خواهد شد.
در افتتاح جلسه اول جناب آقای نخست‌وزیر شخصاً در جلسه حاضر شدند و بیاناتی جامع در باب لزوم همکاری و اصول و مبانی کار ایراد فرمودند و در وظایف اساسی هیئت و همکاری با دولت مذاکراتی در حضور معظم له به عمل آمد و طبق خواهش ایشان قرار شد هیئت مختلط از اعمال حق نظارت در کلیه امور و تصمیمات مربوط به نفت در هر مورد نظریات مشورتی هم اظهار دارد و مراجعات دولت را از این لحاظ مورد مطالعه قرار دهد.
قانون نهم اردیبهشت ماه وظایف اساسی هیئت مختلط را بر وجه ذیل تعیین کرده است:
۱ - نظارت در خلع ید از شرکت سابق نفت انگلیس و ایران
۲ - نظارت در رسیدگی دولت به مطالبات و دعاوی دولت و شرکت
۳ - نظارت در رسیدگی به حساب درآمد نفت از تاریخ ۲۹ اسفند ماه ۱۳۲۹ و در امور بهره‌برداری تا تعیین هیئت عامله
۴ - تهیه اساسنامه شرکت ملی نفت ایران.
۵ - تهیه آیین‌نامه فرستادن محصل به خارج برای فراگرفتن رشته‌های مختلف مربوط به صنایع نفت.
۶ - تهیه و تقدیم پیشنهادهای لازم به مجلسین.
چون موضوع خلع ید مقدم به تمام عملیات دیگر بود و به موجب ماده ۲ قانون لازم بود بلافاصله تحقق پیدا کند لذا هیئت مختلط بالطبع اولین جلسات خود را مصروف بحث در این مهم کرد و در پیدا نمودن طرق عملی آن و تعیین طرز نظارت خود به مباحثات و مطالعات لازم پرداخت که خلاصه آن به عرض خواهد رسید. توأم با این مطالعات هیئت مختلط از طرف به حکم وظیفه کلی که داشت و از طرفی به موجب این که دولت همکاری مستمر و نظر مشورتی هیئت را در کلیه امور مربوط به نفت تقاضا می‌کرد مقتضی دید در ضمن عمل نظارت در اجرای قانون و پرداخت به کلیات و اصول یک سلسله پیش‌بینی‌های لازم مقدماتی تعیین و به دولت تقدیم دارد نیز در مسائل و امور جاری اظهارنظر کند و در عین حال مطالعات به عمل آورد
بنابراین فعالیت هیئت بیشتر معطوف به این سه قسمت یعنی پیش‌بینی‌های مقدماتی و امور و مسائل جاری و مطالعات و مسائل و اصول مربوط به اجرای ملی کردن نفت بوده است
پیش‌بینی‌های مقدماتی
پیش‌بینی‌های مقدماتی ذیل بعد از مذاکرات لازم تدوین و به دولت تسلیم شد.
۱ - اداره مربوط به امور نفت وزارت دارایی توسعه و تکمیل و کلیه امور راجعه به نفت در آنجا تمرکز داده شود و مسائل اصول و امور جاری بلاانقطاع در آنجا مورد توجه و تعقیب واقع گردد و کمیسیون‌های ذیل بیدرنگ ایجاد مستمرا شروع به کار کنند:
الف - کمیسیون حقوقی برای پیش‌بینی‌های لازم حقوقی و محاکماتی و تهیه کلیه اسناد و مدارک
ب - کمسیون فنی برای مطالعه جهات فنی صناعت نفت در ایران و پیش‌بینی مشکلات گوناگون و تهیه هر نوع وسائل عملی
ج - کمیسیون مالی به منظور تهیه اسناد و مدارک مربوط به رسیدگی به محاسبات شرکت سابق نفت در ضمن تذکر داده شد که اعضای کمیسیون‌های مذکور در هر موضوع با منظور داشتن صلاحیت و سوابق از کارمندان بصیر و خبره دولت انتخاب شوند و در صورت لزوم برای مشاوره‌های حقوقی از علمای حقوق ممالک بی‌طرف خارجی استفاده به عمل آید و یک محاسب زیر دست و یک خبره عالی مقام در امور عمومی نفت از ممالک مذکور برای همکاری با کمیسیون محاسبات استخدام شوند
۲ - دولت دستگاه تبلیغات صحیح و مرتبی در داخله و خارجه برای توضیح و بیان دعاوی و دلایل ایران و بر پا دارد و در عین حال هیئت مختلط و اداره نفت وزارت دارایی و کمیسیون‌ها را مدام در جریان اخبار و اطلاعات لازم بگذارد.
۳ - دستورهای لازم برای تثبیت امنیت و آرامش کامل در خوزستان و کلیه نقاط نفت خیز جنوب صادر شود
۴ - برای تأمین هر گونه وسائل حفاظت مؤسسات نفت جنوب اهتمام کامل به عمل آید
۵ - پیش‌بینی‌های لازم مالی و سیاسی و انتظاماتی برای موقع تعطیل متحمل و موقت صناعت نفت و بی‌کاری کارگران و کارمندان و مسائل و پیش‌آمدهای احتمالی دیگر به عمل آید
باید تذکر داده شود که خود هیئت مختلط هم مستقیماً سو کمسیون‌هایی قضایی و فنی مرکب از اعضای محترم دادگستری و قضات و حقوق دانان مبرز و مهندسین مجرب تشکیل داده و ازنظریات آنان استفاده کرده است و در این موقع لازم است از همکاری و مساعی آنان سپاسگزاری به عمل آید
شاید احتیاج به ذکر نباشد که هیئت با وجود تراکم اشغال از تشکیل دفتر آرشیو صرفه‌جویی کرده و کلیه امور به حکم وظیفه افتخاری به عهده خود اعضا هیئت بوده و تمام کارهای مربوط به صورت جلسات و دفتر و ماشین نویسی به عهده دو نفر یعنی آقایان فضل‌الله وجدی و محمدعلی مشایخ از کارمندان مجلس و یک نفر ماشین نویس از وزارت دارایی بوده است جناب آقای نخست‌وزیر هم با وجود اشتغالات زیاد دائمی همواره با هیئت مختلط همکاری فرموده و چندین بار در جلسات خصوصی هیئت شرکت جسته‌اند
امور و مسائل جاری و مطالعات
گذشته از مراتب فوق هیئت مختلط با جنبه مشورت و حق نظارت که داشته با یک رشته امور و مسائل جاری و مراجعات سر و کار پیدا نموده و در هر یک از آنها مذاکره و اتخاذ نظر یا تصمیم کرده و نتیجه را به مراجع مربوط ارجاع نموده و در ضمن مطالعاتی هم در پیرامون مسأله نفت به عمل آورده است اینک شمه‌ای از این گونه کارها بر وجه ذیل به عرض می‌رسد:
۱ - رسیدگی به مراسلات و پیشنهادهای متفرقه که از داخل و خارج مربوط به طرز عمل در راه ملی کردن نفت رسیده
۲ - رسیدگی به پیشنهادهای اشخاص یا شرکت‌های خارجی مربوط به صدور فروش نفت
۳ - رسیدگی به مراسلات و مراجعات هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران
۴ - رسیدگی به مراجعات دولت در باب تدابیر و اقدامات و مخابرات و مذاکرات و نظایر آن
۵ - مطالعه و اظهارنظر در مخابرات و مذاکرات پیام‌ها و مراسلات دولت با ممالک دیگر
۶ - مطالعات در امور ممالکی مانند مکزیک که صناعت نفت خود را ملی کرده‌اند نیز در باب صناعت نفت ونزوئلا و کشورهای متحده و سایر مسائل فنی که توسط آقای مهندس حسیبی توضیحات داده شده.
۷ - تنظیم مصاحبه‌های لازم با مخبرین جراید و تهیه جواب سؤالاتی که از ممالک خارج به عناوین مختلف فرستاده شده است
موضوع اجرای قانون ملی شدن نفت
چنانکه در مقدمه اشارت رفت جلسات اولیه هیئت به طور کلی مصروف مباحثه و مطالعه لازم در طرز شروع به عمل اجرای قانون ملی شدن مطابق قانون ۹ اردیبهشت ماه ۱۳۳۰ و ادامه آن و دادن نظر مشورتی در این باب به دولت و وجوه مختلف روش کار مورد مداقه واقع گشته و این امر تاکنون پایه کار هیئت را تشکیل داده است زیرا موضع اساسی و مبنای کار هیئت به حکم قانون اجرای نظارت و اعمال حق مشورت در باب عملی شدن قانون ملی شدن است. بعد از اقدامات و توصیه‌های مقدماتی که خلاصه آن معروض افتاد هیئت مستقیماً وارد بحث در عملی کردن قانون گشت و بالطبع در اولین وهله مواجه با ماده دو یعنی لزوم خلع ید شرکت سابق از طرف دولت گردید که لازم بود نظریات مشورتی هیئت در این باب معلوم و به دولت اعلام شود.
بعد از مذاکرات مفصل چنین به نظر رسید که برای تحویل زمامداری شرکت هیئتی سه نفری به نام هیئت مدیره موقت از اشخاصی که به نظر هیئت ذی‌صلاحیت تشخیص داده می‌شود تعیین و به این سمت به دولت پیشنهاد شود در انتخاب آنان از میان حدود سی نفر از سرشناسان کشور که توسط اعضا پیشنهاد شده بودند قرار شد آنانی انتخاب شوند که هیچ یک از اعضا هیئت مخالفت یا امتناع در رأی به آنان نورزد در نتیجه این روش آقایان محمد بیات دکتر محمود حسابی و محمود نریمان تعیین به دولت معرفی شدند ولی چون آقای نریمان نپذیرفت و آقای دکتر حسابی استعفا کرد به جای آنان آقایان مهندس بازرگان و دکتر عبدالحسین علی‌آبادی تعیین شدند تا بعد از مشاوره در مسائل مقدماتی و فرهم آوردن وسائل و تعیین اصول وظایف و اقدامات که به صورت مواد شش‌گانه و چهارگانه تنظیم شد به صوب مقصد و برای اجرای مأموریت حرکت نمایند.
اینک متن مواد شش‌گانه و چهارگانه محتوی مقررات راجع به هیئت مدیه موقت و وظایف آنان:
مواد شش‌گانه:
۱ - برای اجرای ماده ۲ قانون اجرای ملی شدن صنعت نفت و اداره موقت شرکت ملی نفت ایران هیئتی مرکب از ۳ نفر به عنوان هیئت مدیره موقت از طرف دولت انتخاب می‌شوند که با نظارت هیئت مختلط انجام وظیفه نمایند.
۲ - هیئت مزبور دارای کلیه اختیارات لازمه برای اداره امور شرکت اعم از اکتشاف و استخراج و تصفیه وتوزیع و فروش و بهره‌برداری خواهد بود.
۳ - مادام که اساسنامه شرکت ملی نفت ایران به تصویب نرسیده است ملاک عمل هیئت مدیره موقت مقررات شرکت سابق نفت (جز آن که با قانون ملی شدن صنعت نفت مغایرت داشته باشد) می‌باشد
۴ - کارشناسان و کارمندان و کارگران ایرانی و خارجه شرکت سابق نفت کماکان به خدمت خود باقی و از این تاریخ مستخدم شرکت ملی نفت ایران شناخته می‌شوند
۵ - هیئت مدیره موقت باید نهایت دقت و سعی را در اجرای برنامه‌های موجود و افزایش محصولات نفتی به عمل آورد به طوری که میزان استخراج و بهره‌برداری از میزان فعلی بیشتر شود
۶ - برای این که نرخ عادله بین‌المللی تعیین و ضمناً در امر صادرات نفت وقفه و مضیقه حاصل نشود هیئت مدیره موقت مکلف است به محض ورود به خوزستان اعلانی در ایران و خارجه منتشر نماید به این مضمون که در ظرف مدت یک ماه طبق برنامه موجود شرکت سابق نفت در مقابل اخذ رسید به خریداران سابق مواد نفتی داده خواهد شد. خریداران در این مدت مکلفند به دفتر هیئت مدیره موقت مراجعه نموده ترتیب پرداخت قیمت مواد نفتی را که در مدت مذکوره برده‌اند بدهند و همچنین برای احراز حقوق مذکوره در ماده ۷ قانون نهم اردیبهشت ۱۳۳۰ و ترتیب خرید و فروش نفت در آتیه موافقت هیئت مدیره را جلب نمایند. هیئت مدیره موقت اصول توافق با خریداران را برای تصویب به هیئت مختلط پیشنهاد خواهد نمود.
مواد چهارگانه
طرح چهار ماده راجع به تشکیل هیئت مدیره موقت و وظایف آن
۱ - هیئت مدیره موقت مرکب از آقایان مهندس بازرگان و دکتر علی‌آبادی و مهندس بیات به مجرد ابلاغ از طرف دولت به خوزستان حرکت می‌نمایند، که طبق مواد شش‌گانه راجع به اجرای ماده (۲) قانون مصوب نهم اردیبهشت ۱۳۳۰ با نظارت هیئت مختلط عمل نماید.
۲ - در حکم مأموریت هیئت نامبرده که به امضای جناب آقای نخست‌وزیر صادر می‌شود تصریح خواهد گردید که مؤسسات تابع شرکت سابق نفت باید از این تاریخ کلیه دستورالعمل‌های هیئت مدیره موقت را اجرا نماید. و حکم مزبور و همچنین خبر عزیمت هیئت نامبرده بلافاصله به وسیله رادیو و مطبوعات منتشر خواهد شد.
۳ - در موضوع حقوق و عوارض گمرکی هیئت مدیره موقت نظر خود را به اطلاع دولت می‌رساند تا دستور مقتضی صادر شود.
۴ - هیئت مدیره موقت باید ترتیبی فراهم نماید که در توزیع داخله خللی وارد نیاید. در باب ماده سوم مواد چهارگانه توضیحاً گفته می‌شود که در بدو مذاکرات مربوط
به خلع ید از اقداماتی که فوری و مقدماتی نظر می‌رسید این بود که به مأمورین گمرکات ابلاغ شود صدور و ورود کالای مربوط به شرکت سابق را مطابق مقررات گمرکی کنترل و تابع قوانین گمرکی سازند ولی بعداً مناسب دیده شد آن موضوع هم جزو تکالیف هیئت مدیره موقت قرار داده شود و طرز اقدام به تشخیص آنان واگذار گردد.
هیئت مختلط برای اجرای حق نظارت خود در محل تصمیم گرفت سه نفر از اعضا خود را به خوزستان بفرستد تا در عملیات اجرایی هیئت مدیره نظارت و با آنان مشاوره و همکاری کنند و برای این منظور آقایان دکتر متین دفتری و ناصرقلی اردلان و حسین مکی تعیین شدند
در این ضمن هیئت مرتباً در مسائل حقوق و اصولی کار مطالعه و مشاوره خود را ادامه می‌داد و نظریاتی تعیین و به دولت ابلاغ می‌نمود و گاهی با خود اعضای دولت مشاوره و مذاکره می‌کرد و مخصوصاً مورد مشورت وزارت خارجه واقع می‌گشت و در مسائلی اتخاذ تصمیم می‌نمود
اینک اصولی که هیئت در این مورد اتخاذ نموده به طور خلاصه ذکر می‌شود:
۱ - قانون ملی شدن صناعت نفت در ایران حق مسلم ملت ایران و لازمه حاکمیت ملی و لا یتغیر است
۲ - قرار داد ۱۹۳۳ گذشته از این که در آن موقع به زور و عنف تحمیل شده ست بالنتیجه نافذ نمی‌تواند باشد بالطبع در مقابل حق حاکمیت ملت ایران کان لم کن محسوب است
۳ - در اختلاف بین شرکت سابق و دولت ایران دولت انگلستان به عنوان دولت عنوانی برای مداخله ندارد چون دولت ایران با یک شرکت خصوصی طرف است و اگر اختلافی و دعوایی پدید آمد مرجع صلاحیت‌دار محاکم داخله و طرفین دعوی دولت ایران و شرکت می‌توانند باشند نه دولت انگلیس
۴ - در عین مسلم بودن این مراتب هیئت مختلط علاقه داشت کار بهره‌برداری در مدت مذاکرات نخوابد و هر نوع اهتمام به عمل آید تا کارمندان و کارگران و کارشناسان خارجی بر سر کار خود بمانند حتی با این نظر مورد تشویق واقع شوند نیز بعد از وضع ید به تأسیسات شرکت تا آنجا که مخالف با قانون ملی شدن نباشد مقررات شرکت سابق کماکان مرعی و مجری گردد چنانکه این تصمیم در مواد شش‌گانه و چهارگانه مزبور در فوق هم منعکس است.
علت تصریح اصول فوق زمزمه‌ای بود در اخبار خارجه که دولت انگلستان و شرکت سابق در صدد شکایت از ایران در محاکم بین‌المللی و تقاضای حکمیت هستند و مؤید این قولنامه مورخ ۱۷ اردیبهشت ماه شرکت سابق به وزارت دارایی و تذکاریه‌ای بود که در ۲۶ اردیبهشت ماه از طرف دولت انگلستان توسط سفیر کبیر ایران در لندن مقرون به همین مضامین و با استناد به قرارداد غیر نافذ ۱۹۳۳ داده شد و مورد مداقه هیئت مختلط واقع گشت و جواب مفصل تهیه شد ولی چون در عین حال صحبت آمدن هیئتی از طرف شرکت سابق برای مذاکرات به میان آمد دولت به امید پیدا شدن راه تفاهم از استعجال در فرستادن جواب خودداری نمود. در همین تاریخ بیانیه‌ای نیز از طرف وزارت خارجه کشورهای متحده امریکا در جراید انتشار یافت که طرفین دعوت به مذاکرات و حل اختلافات می‌کرد این پیام هم مورد مطالعه کامل هیئت مختلط واقع گشت و در جوابی که توسط وزارت خارجه در سی‌ام اردیبهشت ماه داده شد آمال ملی ایران و قانون ملی شدن نفت و انتظارات ملت ایران از ملت آزادی خواه امریکا توضیح گردید.
در خلال این احوال چون لازم بود هیئت مدیره موقت برای اجرای عمل خلع ید از شرکت به سمت مأموریت حرکت نمایند جناب آقای وزیر دارایی در ملاقاتی که روز چهارشنبه ۸ خرداد با نماینده شرکت نمود مقاصد دولت را در اجرای قانون ابلاغ و ضرب‌الاجلی برای جلب‌نظر آن شرکت تعیین کرد و این مذاکرات منجر به حاضر شدن شرکت به اعزام یک هیئت نمایندگی برای مذاکرات گردید در این بین هیئت مدیره موقت در تاریخ ۱۵ خرداد دو سه روز بعد هیئت نظارت برای عمل به وظایف خود به اهواز حرکت کردند.
ضمناً برای این که در مقاصد ملت ایران سوء تفاهم روی ندهد و انتشارات و اخبار گوناگون خارجی موجب انحراف افکار نگردد مصاحبه‌ای از طرف رئیس هیئت مختلط در تاریخ دوم خرداد ماه با مطبوعات به عمل آمد و مطالب مربوط به مقاصد مشروع ملی ایران و در اسناد مصادره غیر قانونی اموال متعلق به شرکت سابق و وظایف هیئت مختلط و نبودن خصومت بین دولتین ایران و انگلیس و اهتمام ایران به حد اعلای بهره‌برداری و استفاده از کارمندان خارجی شرکت سابق و حاضر بود ایران به فروش نفت به خریداران سابق و نظاری این مطالب با تمام وضوح بیان شد بلافاصله جناب آقای نخست‌وزیر هم آمال ملی ایرن را در مصاحبه‌ای دیگر بیان و مخصوصاً بع موضوع فقر و فاقه در ایران جلب وجه خاص کردند و حق مسلم ایران را در ملی کردن نفت و نظر دولت را نسبت به استفاده از کارمندان خارجی و فراهم آوردن وسائل تشویق آنان یک بار دیگر تصریح فرمودند.
بالاخره شرکت سابق حاضر شد هیئتی برای مذاکره با دولت ایران به تهران گسیل دارد و هیئتی تحت ریاست آقای جکسن روز ۲۰ خرداد ماه وارد تهران و از فردای آن روز مذاکرات بین طرفین شروع شد و روز سه‌شنبه ۲۸ خرداد ماه پیشنهادهای شرکت به واسطه هیئت مزبور تقدیم شد ولی پیشنهادهای مذکور از طرف هیئت نمایندگی دولت قابل قبول و قابل تألیف با قوانین ملی شدن تشخیص داده نشد و چون شرط ادامه مذاکرات قبول شدن قوانین ملی شدن قرار داده شده بود به حکم ضرورت همان شب مذاکرات قطع و دو روز بعد نمایندگان شرکت از تهران حرکت کردند.
به مجرد انقطاع مذاکرات هیئت مدیره موقت که ۱۵ خرداد ماه به اهواز حرکت کرده بودند از طرف دولت مأمور شدند خلع ید را که شروع کرده بودند مطابق دستورهایی که داده شد توسعه دهند و تکمیل کنند و هیئت مدیره با نظارت نمایندگان هیئت مختلط عملیات مقدماتی ذیل را انجام دادند:
۱ - هیئت مدیره موقت به عمارت مرکزی شرکت در خرمشهر انتقال یافته بود زمام امور را به دست گرفت
۲ - به مدیران و کارکنان شرکت سابق اخطار شد تحت اوامر هیئت موقت کار خود را ادامه دهند.
۳ - مهندسین ایرانی که به همراهی هیئت اعزام شده بودند به وظایف خود در دستگاه نفت گماشته شدند
۴ - به خریداران نفت در تعقیب اعلان قبل اخطار شد تقاضای خود را به هیئت مدیره موقت تسلیم دارند و در مقابل نفتی که به کشتی‌ها بارگیری می‌شود به شرکت ملی نفت ایران رسید بدهند.
۵ - به اداره گمرکات دستورهای لازم داده داده شده.
۶ - به کارشناسان و کارمندان و کارگران خارجی اخطار شد کار و خدمت خود را ادامه دهند و بدانند در این صورت مشمول هر گونه حقوق و مزایا خواهند بود
۷ - به کلیه کارمندان و کارگران ایرانی اخطار شد نسبت به خارجیان نهایت مهر و محبت را اجرا دارند
۸ - کلیه درآمد حاصله از فروش نفت شرکت ملی ایران به حساب مخصوصی در بانک ملی ایران و شعبات آن گذاشته شد.
هیئت مختلط وظیفه خود می‌داند در این موقع از هیئت محترم اعزامی به جنوب و از مهندسین و مشاورین آنان که با نهایت جدیت و با وجود ناراحتی‌های فراوان به خدمات مهم خود ادامه دادند و می‌دهند صمیمانه قدر شناسی کند.
با این مقدمات عمل خلع ید انجام شده ولی مدیران و کارکنان انگلیسی به زمامداری هیئت مدیره ایرانی متعرض شدند و از آن طرف هم متصدیان حمل و نقل نفت برای خریداران سابق از دادن رسیدی که تقاضا می‌شد خودداری کردند و بالضروره عملیات بهره‌برداری نفت دچار اختلال و وفقه شد.
در نتیجه این پیش‌آمد و به منظور روشن کردن اوضاع و دادن گزارش دو نفر از اعضای هیئت نظارت یعنی آقایان دکتر متین دفتری و اردلان در تاریخ ۱۲ تیر ماه از جنوب به مرکز آمدند و توضیحات لازم را دادند و در باب تکمیل خلع ید و پیش‌بینی‌های مقتضی از آن جمله تأمین کار و زندگی کارگرانی که به واسطه خوابیدن تدریجی کار در مؤسسات نفت واقع شدنی بود مذاکرات و مشاورات به عمل آمد و هز یک از آقایان اردلان و دکتر متین دفتری در مجلس شورای ملی و مجلس سنا گزارش دادند در این اثنا هیئت مختلط بار دیگر دولت پیشنهاد نمود اهتمام مجدد برای نگاهداشتن و تشویق کارکنان خارجی به عمل آید و در موضوع تسهیل حمل نفت به خارج کوشش شود و دولت برای اطلاع عمومی در داخله و خارجه مجدداً اعلام دارد که ایران با تمام قوا مایل به ادامه کار بهره‌برداری نفت است و با کمال حسن نیت حاضر است کارکنان خارجی را با کلیه مزایا نگاهداری کند.
در این ضمن هیئت مشغول مطالعه در باب شکایت مجدد دولت انگلستان به دادگاه بین‌الملل به عنوان اقدامات تأمینی و حفظ جریان بهره‌برداری در جنوب به مطالعات لازم پرداخت و با وجود فرصت بسیار کوتاهی که از طرف دادگاه داده شده و مقرر شده بود بعد از پنج روز یعنی در تاریخ نهم تیر ماه محاکمه به عمل آید هیئت مختلط نظر خود را در باب عدم صلاحیت دادگاه برای مداخله در اختلاف بین دولت و یک شرکت خصوصی یک بار دیگر به دولت اعلام کرد و جواب مفصلی روی این اساس در حدود وقت بسیار محدود از
طرف دولت تهیه و توسط جناب آقای دکتر شایگان در ۸ تیر ماه به لاهه ارسال شد و چون دادگاه قبل از تعیین صلاحیت خود در تاریخ سیزده تیر ماه قرار صادر کرد و در آن قرار اعاده وضع قبل از خلع ید شرکت سابق را پیشنهاد نمود و این امر بالطبع با قانون ملی شدن نفت مخالف و اجرای آن غیر مقدور بود بعد از مطالعات لازم تصمیم اتخاذ شد که قرار دادگاه رد شود و دولت ایران از مشمولیت فقره دوم ماه ۳۲ اساسنامه دادگاه بین‌الملل راجع به قضاوت اجباری کناره گیرد این تصمیم اجرا شد و عیناً توسط وزارت خارجه به اطلاع آقای تریگولی دبیر کل ملل متحد رسید در ضمن دولت دستور داد برای مخابرات اهواز هم هیئت رئیسه ایرانی تعیین شود و در باب نفت کرمانشاه و توزیع داخله بعد از مشاوره در هیئت مختلط آقای مهندس بلالی با دستورهای لازم از طرف دولت به کرمانشاه اعزام شد و آقای مهندس شقاقی به عنوان ناظر عالی شرکت ملی نفت ایران در رأس توزیع داخله در مرکز منصوب شدند و مطابق اصل قبول شده مقرر شد در این امر هم از کارمندان شرکت سابق استفاده شود.
بلافاصله بعد از ارسال جواب رد قرار دادگاه و اجرای تصمیم دولت پیامی دوستانه از حضرت رئیس جمهوری آمریکا که پیام دومی ایشان بود در همان تاریخ یعنی ۱۷ تیر ماه به عنوان جناب آقای نخست‌وزیر رسید قسمت اول آن که مربوط به قرار دادگاه بود به واسطه دیر رسیدن پیام منتفی بود ولی قسمت دوم پیام که علاقه دولت و ملت آمریکا را نسبت به منافع ایران نشان می‌داد و پیشنهاد شده بود در صورت موافقت دولت ایران یکی از دوستان و مشاوران رئیس جمهوری که از رجال نامی و بصیر آمریکا است یعنی جناب آقای هریمن برای مشاوره و کمک در حل اختلاف فیما بین دولت و شرکت به طور غیر رسمی و به طریق دوستانه به تهران بیایند چون حسن نیت آمریکایی‌ها نسبت به ایران همواره در گذشته و حال به ثبوت رسیده است به علاوه دولت ایران شرط ملی شدن نفت و تحقق آمال ملی از هیچ گونه اقدام در راه حل اختلاف امتناع نداشته و ندارد پیشنهاد صادقانه رئیس جمهوری را حسن تلقی کرد و هیئت مختلط هم بعد از ملاحظه جوانب امر این عمل را سودمند تشخیص داده لذا در پیام جوابیه صمیمانه و دوستانه‌ای که جناب آقای نخست‌وزیر روز ۲۰ تیر ماه به حضرت رئیس جمهوری آمریکا فرستاد آمدن آقای هریمن را به تهران برای کمک و مشاوره لازم و نیز به منظور مطالعه در اوضاع اقتصادی ایران حسن استقبال نمود و در نتیجه آقای هریمن از امریکا حرکت و صبح ۲۳ تیر ماه وارد تهران شد بلافاصله به پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاه شرفیاب شدند و بعداً از جناب آقای نخست‌وزیر ملاقات کردند و پس از مبادله نظریات کلی حاضر بودن خود را برای شروع به کار اعلام داشتند
هیئت مختلط که اهمیت زیادی به آمدن و مشاوره و کمک جناب آقای هریمن قائل است بنا به عقیده خود و صلاح دید دولت بیدرنگ چهار نفر از اعضای خود یعنی آقایان دکتر شایگان و دکتر شفق و صالح و دکتر متین دفتری را برای ملاقات و مذاکره‌های مشورتی با معظم له انتخاب و تعیین کرد و این سو کمیسیون چهارگانه بلافاصله با آقای هریمن تعیین وقت و ملاقات نمود و اصول مذاکرات در قضیه اختلاف بین دولت و شرکت آغاز شد
تاکنون پنج جلسه در صاحبقرانیه انعقاد یافته و در مطالب مختلف مذاکرات به عمل آمده است
هیئت لازم می‌داند اظهار دارد که سو کمیسیون در شخص آقای هریمن صداقت و خیرخواهی و بصیرت و علاقه خاص قابل تقدیری تشخیص داده و در نتیجه این ملاقات‌ها عقیده پیدا کرده است که معظم له نسبت به منافع حیاتی و حق حاکمیت ملت ایران علاقه قلبی دارند و با کمال حسن نیت می‌کوشد اختلاف فیما بین با حسن وجوه مرتفع گردد که نه حقی از حقوق مشروع ملت ایران ضایع گردد و نه اختلافات ادامه یابد و در ضمن رفع اختلاف با شرکت سابق روابط دوستی بین دولتین ایران و انگلستان هم تأیید و تشیید گردد.
هم اکنون که آقای هریمن تازه از مسافرت سه روزه خود به لندن باز به تهران برگشته است امیدواری زیاد هست که با موافقت و قبول رسمی و علنی دولت انگلستان با اصل ملی شدن نفت ایران مطابق فرمولی که به آقای هریمن تسلیم شده بود و با آمدن هیئت جدیدی از انگلستان به منظور تجدید مذاکرات مشکلات فعلی برطرف خواهد شد و ملت ایران با رفاه و آزادی زندگانی فردی و اجتماعی خود را ادامه خواهد داد (صحیح است. انشاالله)
در خاتمه چنانکه ملاحظه می‌فرمایند با این که در تمام این مدت هیئت مختلط ساعتی فراغت راحت نداشته و مدام مشغول ادای وظایف مرجوعه بوده است هنوز از وظایف خطیری که قانون به آن محول کرده تنها در قسمتی موفق شده و به حکم ضرورت مساعی عمده را صرف مدلول ماده ۲ یعنی موضوع خلع ید که تحقق مواد دیگر منوط به تحقق آن است نموده و در ضمن اساسنامه شرکت ملی نفت ایران و آیین‌نامه اعزام محصلین ایرانی را برای گرفتن رشته‌های مختلف مربوط به صناعت نفت با همکاری اهل فن تهیه کرده است.
هنوز وظایف عمده مانند نظارت در رسیدگی دعاوی طرفین و حساب شرکت از تاریخ ۲۹ اسفند ماه ۱۳۲۹ به این طرف و بهره‌برداری و مسائل دیگر مرتبط با این موضوع‌ها که ممکن است پیش بیاید باقی مانده نیز مقتضی است هیئت در مذاکراتی که فعلاً در جریان است وظیفه نظارت خود را انجام دهد
کلیه مسائل فوق باید در موقع خود بیدرنگ مورد توجه و مطالعه هیئت قرار گیرد بنابراین هیئت مختلط لازم می‌داند به موجب ماده ۹ قانون ۳ ماه دیگر تمدید تقاضا نماید تا بتواند به کارهای خطیر و وظایف سنگین خود ادامه بدهد و به عون‌الله تعالی با رو سفیدی و سربلندی از عهده آن برآید.
در ضمن تذکر می‌دهد که در جلسه اخیر هیئت یعنی روز چهارشنبه ۹ مرداد ماه آقایان دکتر رضازاده شفق به عنوان مخبر هیئت در مجلس سنا دکتر عبدالله معظمی به عنوان مخبر در مجلس شورای ملی انتخاب و تعیین شدند.
رئیس - این گزارش بر طبق ماده ۹ قانون اجرای ملی شدن صنعت نفت به کمیسیون نفت رجوع می‌شود و بعد هم طبع و نشر می‌شود و به اطلاع آقایان می‌رسد و اگر بحثی در مجلس لازم شد بسته به نظر آقایان و رأی نمایندگان است.
امامی‌اهری - این قسمت را هم جناب آقای رئیس قید بفرمایید که زحمات هیئت مختلط هم مورد تشکر است.
۴ - ختم جلسه به عنوان تنفس.
رئیس - در جلسه پیش نسبت به قرضه ملی پیشنهاد کفایت مذاکرات شد و مذاکرات آن هم به عمل آمد و اعلام رأی شد حالا باید رأی گرفته شود
شوشتری - جناب آقای رئیس گویا عده برای رأی کافی نیست تنفس بفرمایید.
رئیس - همه‌اش نطق‌های قبل از دستور می‌شود و به کار اصلی نمی‌رسیم
پیراسته - آقا توجه بفرمایید کی‌ها توی جلسه نیستند ماها هستیم ببینید کی‌ها نیستند.
رئیس - فعلاً عده برای اخذ رأی کافی نیست من تنفس می‌دهم که جلسه آینده دیگر نطق قبل از دستور نداشته باشد تا اول وقت به کارها برسیم
(مجلس مقارن ظهر به عنوان تنفس تعطیل شد)
رئیس مجلس شورای ملی - رضا حکمت