مذاکرات مجلس شورای ملی ۸ فروردین ۱۲۹۴ نشست ۲۰
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری سوم | تصمیم‌های مجلس | درگاه انقلاب مشروطه |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری سوم |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۸ فروردین ۱۲۹۴ نشست ۲۰
صورت مشروح مجلس روز ۲ شنبه ۱۲ شهر جمادی‌الاولی ۱۳۲۳
مجلس یک ساعت و نیم قبل از غروب در تحت ریاست آقای موتمن‌الملک تشکیل و صورت مجلس روز پنجشنبه غره قرائت
غایبین با اجازه - آقایان آقا سید فاضل - سلطان العلماء - ارباب کیخسرو
غایبین بدون اجازه - آقایان: حاج میرزا علیرضا - حاج میرزا شمس الدین - حاج سهم الملک - نجفقلی میرزا - دکتر لقمان - حاج میرزا فضلعلی آقا - حاج شیخ اسمعیل
رئیس - در صورت مجلس مخالفی هست؟
نظام السلطان - غیبت بنده با اجازه بوده است و از کمیسیون اجازه داشتم بدون اجازه نوشته‌اند.
رئیس - خیر تصویب نشد دیگر مخالفی نیست (اظهاری نشد) صورت مجلس تصویب شد.
معتصم السلطنه - به موجب ماده ۱۴۶ نظامنامه داخلی برای عرض تهنیت و تبریکات یا تشریفات باید یک عده از طرف مجلس تعیین و اسامی آنها به قرعه معین می‌شود و در روز اول حمل حضور اعلیحضرت همایونی شرفیاب شوند و آنچه بنده تصور می‌کنم با ۳ جزء این ماده مخالفت شده
- اولا عده باید از طرف مجلس معین نشود بدون اطلاع مجلس معین شده است.
- ثانیا اشخاص باید به قرعه معین شوند ۴ نفر مخصوص بوده‌اند.
- ثالثا رئیس یا نایب رئیس با دو نفر منشی باید شرفیاب شوند گویا تمام هیات رئیسه یا اغلب شرفیاب شده‌اند.
بنده برای اینکه در مجلس سابقه نشود خاطر نشان می‌کنم شاید بنده اشتباه کرده باشم و آن ۴ نفر شخصا شرفیاب شده باشند نه به نام مجلس اگر این شرفیابی شخصی بوده تقاضا می‌کنم آقای رئیس قسمت اول عوض شده را تکذیب فرمایند و اگر این شرفیابی شخصی نبوده به نام مجلس شرفیاب شده‌اند اخطار به حالت اولیه باقی خواهد بود.
رئیس - بلی صحیح است بنده هیچکدام از اظهارات آقای معتصم السلطنه را تکذیب نمی‌کنم چون در جلسه گذشته فراموش شده هیاتی که باید به حضور اعلیحضرت همایونی مشرف شوند معین شود و آقایان وکلا هم دو روز قبل از عید متفرق شدند و چون ادارات مجلس هم تعطیل شده بود و بنده نتوانستم به آقایان اطلاع بدهم که اقلا در مجلس خصوصی بتوانند این عده را به قرعه معین کنند این بود بنده دیدم یا باید شرفیاب نشوند یا بایستی خود بنده معین کنم بنابراین هیات رئیسه و چند نفر دیگر را خود بنده معین کردم و این مسئله را در نظر گرفته و قصد داشتم امروز در مجلس اظهار کنم بنده خودم اعتراف می‌کنم که کار غلطی شده است ولی چون فراموش شده است گمان می‌کنم مجلس معفو بدارد (اغلب تصدیق کردند) دستور امروز مذاکرات راجع به پروگرام است ولی گویا سردار سعید از آقای وزیر مالیه سوالی داشته باشند.
سردار سعید - بنده می‌خواستم از آقای وزیر مالیه سوالی بکنم و آن این است از آن روزی که مجلس بر حسب پیشنهاد هیات دولت کمیسیون ۳ نفری را انتخاب کرد تا امروز تقریبا ۱۰ روز است و همین طوری که در آن صورت نوشته شده بود باید هر هفته یک مرتبه صورت عایدات دولت به مجلس بیاید و الان ده روز هست آن کمیسیون معین شده و هیچ هم چو صورتی به مجلس نرسیده آیا چطور شده است که نرسیده و دیگر اینکه هیچ خرجی بدون اطلاع این کمیسیون کلی یا جزیی در وزارت مالیه شده است یا خیر سوال دیگر این بود که مسیو شنلر که بایستی صورت کل عایدی را به کمیسیون بفرستد و بنا بود دیروز بفرستد علت اینکه تا کنون نفرستاده است چه بوده؟
وزیر مالیه - کمیسیون به واسطه ایام عید تا دو روز بعد از عید تشکیل نشد و از روز پنجشنبه تشکیل شده و همیشه حاضر است و هر چه هم خواسته‌اند برای آنها تهیه شده است و از بابت مخارج که سوال می‌کنند تا امروز بدون تصویب کمیسیون هیچ حواله صادر نشده است در باب مسیو شنلر هم همین طور است که می‌فرمایید از او صورت خواسته شده بود و دیروز بلافاصله تب کرده به منزلش رفته بود لیکن تاکید کردیم و به خانه اش فرستادیم بلکه امروز آن صورت را بفرستد.
سردار سعید - اولا تب کردن شنلر گویا هیج مانعی از برای فرستادن صورت برای کمیسیون که کمال اهمیت را دارد نباشد و گمان می‌کنم غیبت شخص مسیو شنلر نباید مانع باشد زیرا اداره او باید کار بکند . ثانیا آنصورت را مرتب و حاضر داشته باشند که هر وقت بخواهد تسلیم کند ( جمعی گفتند صحیح است )
وزیر مالیه - همینطور تائید خواهد شد که تا پس فردا که کمیسیون باز می‌شود آن صورت را بفرستد
رئیس – گویاآقای ناصر الاسلام از آقای وزیر عدلیه سوالی دارد
ناصر الاسلام – میرزا علی محمد خان ومعززالملک از کامران میرزا ممتظلمند وغریب هفت سال است که بعنوان تظلم وداد خواهی اعلانات ودرجراید وغیره طبع ونشر کرده‌اند وگویا کسی نیست که از حال این دو نفر کاملا آگاه نباشد واز قراری که بنده اطلاع دارم غریب پنج سال است ایشان در عدلیه با کامران میرزا محاکمه دارند ودر مستنداتی که بر حقانیت خودشان مدعی هستند وطبع کرده‌اند بنحوی است که واقعا جای تردید وتکذیب برای هیچ کس نیست با اینتفصیل از آقای وزیر عدلیه سوال می‌کنم که چطور شده است که دراین مدت پنج سال احقاق حق ایشان نشده است بازهم عرض می‌کنم بااین لوایحی که دراین مدت نشر شده وآقایان خوانده‌اند تصور می‌کنم برای یک دولتی اسباب توهین است که بااین همه داد خواهی تا کنون احقاق حق آنها نشده می‌خواهم از آقای وزیر عدلیه سیوال کنم که از برای چه وبه چه جهت تا به حال احقاق حق به عمل نیامده اگر واقعا ادعای غلطی بوده است می‌بایست دراین مدت به آنها جواب داده شده باشد واگر ادعای آنها صحیح ودرواقع محق بوده‌اند چگونه می‌شود پنج سال دادخواهی کنند احقاق حقشان نشود
وزیر عدلیه – مطلب آقای ناصر الاسلام اساسا صحیح است وبنده آن دفعه که درکابینه بودم این مطلب مطرح بود ولی البته خاطر خودشان هم مسبوق است کهدخالت دراین امرتنها با وزیر عدلیه نبوده است دخالت‌های دیگر وموانع دیگری هم درکار بوده است که بایستی به واسطه اقدامات ومذاکرات مخصوص آن موانع برداشته شود بنده آن دفعه شروع به اقدام کرده‌ام که برای ختم عمل موانعی که دراین کارهست به هر نحوی که باشد اهم از اینکه برعلیه بر له ایشان باشد از میان برداشته شود ولی قبل ازآنکه آن اقدامات تمام شوند بنده مستعفی واز کار خارج شده‌ام حالا که ثانیا داخل درکار عدلیه شده‌ام کارهای خودم را تعقیب کرده ودنباله آن اقدامات خودم را خواهم گرفت وامیدوارم موفق بشوم واین امر بزودی خاتمه پیدا می‌کند
رئیس – دیگر سوالی نیست ؟ حالا داخل می‌شویم در مذاکرات پروگرام آقیان وزراءپروگرام هم طبع شده وخدمت آقایان است ومذاکره درکلیات است درکلیات مخالفی هست یا نیست ؟ آقای مدرس مخالف هستند ؟
مدرس – یعنی ترتیباتی است ولی مخالف نیست توضیحجات است
رئیس - توضیحات را درمواد ممکن است اظهار کنند
مدرس - درکلیات هم بعضی توضیحات دارم
رئیس - بفرمائید
مدرس – اولا ذهن آقایان را مستحضر می‌کنم که مطالب پروگرام البته مطالب نظریه است خصوصا اگر اهل نظری مثل آقای رئیس الوزراءنوشته باشند ودرمطالب نظریه البته باید صحبت بشود واینمسئله به عقیده بنده هیچ دلالتی به معنای اعم یا اخص مخالفت با دولت ندارد لهذا ذهن آقایان مسبوق می‌کنم که آنچه متعلق به پروگرام گفته می‌شود واز برای ایناست که مطالب نظری واضح ومنقح شود والا درمقام اظهار رای اگر قانون اجازه می‌داد ولی چهار ورقه سفید می‌انداختم حالا درخصوص پروگرام عرض می‌کنم انصافا اغلب مواد این پروگرام از روی فلسفه نوشته شده وبعقیده من بعضی مواد ترتب دارد دربعضی برواینجا ردعوض نوشته شده است واگر خاطر نمایندگان مستحضر باشد درپروگرام دولت سابق هم عرض کردم که به مسئله ازدیاد عایدات با مسئله اصلاح بودجه این دو مسئله درعرض نیستند بلکه در طول یکدیگر واز این پروگرام اصلاح بودجه را ازاین پیشنهاد لوایح ازدیاد عایدات موخر نوشته‌اند درصورتی که اول باید بودجه اصلاح شود یعنی هر وقت ممکن است تقلیل شود والبته معلوم است که تماما آرزو می‌کنم که محل احتیاج ما زیاد باشد وعایدات هم زیاد شود لیکن درمصارف باید دقت بشود که درمورد خودش ثبت شود وتا از جانب دولت اصلاح بودجه نشود که نمایندگان محترم مستحضر بشوند این ماده مورد پیدا نخواهد کرد وبموقع اجرا گذاشتن آنهم مشکل خواهد بود یعنی مطالب است که راجع به اصلاحاتی عبارتی است ودرموقع قرائت هر ماده عرض خواهم کرد زیرا بعضی عبارت قابل تفییر است وباید طوری نوشته شود که مراد یکی باشد ولیکن چون بیانات مجمل وقابل تردید است درمورد هر ماده عرض خواهم کرد یکی از مطالبی که ظاهرا خیلی لازم باشد از اصول است ودرمقدمه پروگرام هم اشاره فرموده‌ام که اصول ذکر می‌شود نه جزئیات مسئله‌ای است که درعرض اصول است ودراینجا ذکر نشده است وآن متعلق به وزارتخانه معارف است که درالترجمه باشد مکررا به بنده این مطلب را عرض کردم وتمام علوم وفنونی که بسوی مملکت جلب می‌شود باید به لسان اهل آن مملکت ترجمه شود یا عمومیت پیداکند تا این مملکت تا دار الترجمه پیدا نکند ودارالترجمه درآن تاذسیس نشود مثل قرن سوم وچهارم علوم وفنون را از سایر السنه بالسان عربی ترجمه می‌کردند وتا علوم وصنایعی که محل احتیاج مملکت است (یعنی احتیاج دنیوی ) به لسان اهل مملکت ترجمه نشود رفع احتیاج ما نمی‌شود بلکه مالیه مملکت می‌رود اخلاق مملکت می‌رود به ادبیات مملکت می‌رود وعاقبت هم چیزی بدست نمی‌آید کما اینکه دراین مدت مدیده خیلی دراین مسئله تجربه شده وهرگاه این هیئت دولت یعنی آقای رئیس الوزراءکه شخص بنده به صمیمیت وعلم وفکر وهمه چیز ایشان عقیده دارند اگر این اساس مملکت ترویج وتشیید کنند رفع احتیاج کلی از اهل مملکت خواهد شد ولو اینکه سالی صد هزار تومان ومخارج آن شده باشد صد هزار تومان مخارج نسبت به آن پولهایی که از این مملکت بیرون می‌رود وفایده هم ندارد چیزی نیست دیگر عرضی ندارم
رئیس الوزراء- اولا بنده تایید می‌کنم فرمایشات آقای مدرس را دراینکه اظهار نظر درپروگرام نمی‌شود حل کرد به مخالفت کابینه حاضره وبنده گمان می‌کنم که عرض کابینه هم همینطور باشد والبته باید تعاطی نظر ما بین هیئت دولت را وکلا محترم بشود تا مشی وروش دولت معین شود بهاین جهت بنده تشکر می‌کنم از اینکه نمایندگان محترم نظریات صحیحه خودشان را راجع به اصلاحات مملکت بفرمایند تا تعاطی افکار مسلک وروش صحیحی بدست آید. بعد از این مقدمه گمان می‌کنم فرمایشاتی که آقای مدرس فرمودند راجع شود به مواد پروگرام به این جهت اگر اجازه بدهید وقتی که داخل در مواد پروگرام شدیم آنوقت جواب فرمایشات ایشان را عرض کنم
رئیس- آقای معتصم السلطنه مخالفید ؟
معتصم السلطنه – خیر مخالف نیست باید یک ماده اضافه شود
رئیس – اگر یک ماده باید اضافه شود پیشنهاد کنید تا در موقع مذاکره موادی رای گرفته شود ودیگر درکلیات مخالفی نیست (اظهاری نشد) رای می‌گیریم داخل درمذاکره مواد بشویم یا خیر آقایانی که تصویب می‌کنند قیام کنند (عده کثیری قیام نمودند) تصویب شد
ماده اول – راجع است به سیاست خارجی قرائت می‌شود (بمضمون ذیل قرائت شد)
- سیاست خارجه حفظ وقایه روابط دوستانه با دول متحابه ومداومت درمسلک بی طرفی موافق نطق اعلیحضرت شاهنشاهی در موقع افتتاح مجلس شورای ملی نسبت به دول متخاصمه و اهتمام وافی اجرا اصل مزبور
ناصر الاسلام – اگر اجازه بفرمائید سوالی یعنی توضیحی دارم همانطور که آقای مدرس فرمودند اگر اظهاری بشود دلیل بر مخالفت نیست بلکه یادآوری است مسئله سیاست خارجی که درماده اول پروگرام ذکر شده است به همان نحوی که قرائت شد تصور می‌کنم با نطق ذات مقدس ملکانه درافتتاح مجلس که نمایندگان با نظر موافقتی در تصویب ذات مبلوکانه داخل شده است وبالا خره هیئت دولت هم مسئله بی طرفی را تعقیب کرده گمان می‌کنم آمال وآرزوی ملت ونمایندگان ملت این بود که این بی طرفی کاملا مراعات شود واین مشکل را که دولت درنظر گرفته است تعقیب شود چون امروزهیئت وزرای ما با یک صمیمیتی وپروگرام روش زندگانی خودشان را درمجلس شورای ملی بنظر نمایندگان می رسانند بنده به همان نظر صمیمیت از نقطه نظر خیر خواهی عرض می‌کنم که چقدر خوب بود این بی طرفی مراعات شود متاسفانه می‌توانم اظهار کنم بنحوی که مقتضی بوده و ما منتظر بودیم تا کنون مراعات نشده است آیا هیئت دولت دراین تصمیمی که فرموده‌اند نظریاتی دارد ومجلس شورای ملی را متذکرمی کنند به نظریات واقداماتی که در مد نظر دارند با اینکه خدای نخواسته مجرد لفظ باید باشد
رئیس الوزراء - چون وزیر امور خارجه بواسطه موانعی که داشته‌اند نتوانسته‌اند امروز در مجلس حاضر شوند بنده از طرف کابینه واز طرف ایشان جواب فرمایش نماینده محترم را می‌دهم همان طوریکه در پروگرام هیئت وزراء مندرج است مسلک کابینه حاضره حفظ بی طرفی وجدیت در اجرای اصول آنست کابینه حاضره تصدیق دارد که بطوری که نماینده محترم اظهار داشتند متاسفانه اقداماتی شده است و به بیطرفی ایران سکنه وارد آمده است ولی هیئت دولت با جدیت تمام می‌خواهند حفظ بی طرفی را از اقدامات واقعه بنماید و امیدوار است که با مناسبت و دادیه که مابین دولت ایران و دولت متحابه موجود است در مذاکرات راجعه باین مسئله موفقیت حاصل نماید مذاکرات راجعه باین مسئله موفقیت حاصل نماید
رئیس - آقای عدل الملک مخالفید ؟
عدل الملک - یا اظهارات آقای ناصر الاسلام کاملا موافقم دیگر عرضی ندارم
رئیس – دیگر مخالفی نیست ؟ - رای می‌گیریم در اینماده که قرائت شد آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( اغلب قیام نمودند ) تصویب شد
ماده دوم راجع به سیاست داخله است قرائت می‌شود
( بمضمون ذیل قرائت شد )
سیاست داخله – اول حفظ وقایه امنیت و تشیید میانی آن
(۱) مصونیت اداره ژاندارمری و نطمیه از هر گونه خللی که باساس آن سکته وارد آورد
رئیس - در نمره اول فقرهء اول مخالفی هست یا نیست ؟ ( گفته شد خیر ) آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( عده کثیری قیام نمودند نمره اول تصویب شد )
( نمره دوم بمضمون ذیل قرائت شد )
(۲)جهد بلیغ در تحصیل وسائلی که باعث قوت واستحکام ادارات مزبوره بوده موجب توسعه ادارات مذکوره بشود
رئیس – در نمره دوم ایرادی هست یا نیست ؟( اظهاری نشد ) مخالفی نیست رای می‌گیریم بنمره دوم فقره اول آقایانی که تصویب می‌فرمایند قیام کنند
( اغلب قیام نمودند و فقرت دوم بمضمون ذیل قرائت شد )
دوم – سعی وافی در اجرای اصول مرکزیت در سیاست داخله و تجدید نظر در قوانین مربوط بادارات داخله
( قانون تشکیلات ایالات و ولایات و بلدیه و غیره ) برای موافقت دادن انها با مقتضیات امروزه مملکتی
رئیس – در اینباب مخالفی هست ؟
مدرس – عرض بند این است این اختصاص که باداره ژاندارمری داده‌اند خوب بود قانونی هم که متعلق باداره ژاندارمری است بآن اضافه کرده باشند که در ان تجدید نظری بشود
وزیر داخله - ملاحضه فرموده‌اند که نوشته شده است( وغیره ) این لفظ ( وغیره ) شامل این مطلب خواهد.بود
حاج عزالممالک - بنده بنظرم می‌آید چون نوشته‌اند ( تجدید نظر در قوانین مربوط بادارات داخله نمی‌توان گفت قانون ژاندارمری را شامل می‌شود زیرا هنوز قانون ژاندارمریاز مجلس نگذشته ووقتی می‌تواند گفت قانون که از مجلس گذشته باشد در این مواد از تجدید نظر در قوانین است که تا بحال از مجلس گذشته و بنده عرض می‌کنم که خوب است وزیر داخله همینطور شفاهی بفرمائید قانون ژاندارمری هم اگر لازم باشد نوشته می‌شود بمجلس خواهند فرستاد
مدرس – بنده عرض می‌کنم این عبارت اختصاص بقوانینی که از مجلس گذشته ندارد خود آقای وزیر داخله هم گمان می‌کنم همینطور بفرمائید چون قوانینی که باداره ژاندارمری راجع است خیلی اهمیت دارد چون عرض ما این است که اداره ژاندارمری خیلی محکم و کامل باشد و به مرتبه کامل رسیدنش فرع بر این است که قوانین متعلقه بآنها خیلی محکم باشد تا آن اداره باقی بماند و بقا داشته باشد شاید اگر آقای وزیر داخله همینطور بفرمایند بنده ساکت وقانع شوم
وزیر داخله - همینطور که گفته شد اداره ژاندارمری تا کنون قانون نداشته است ولی نظامنامه هائی دارد که البته بموقع درآن نظامنامه‌ها تجدید نظر خواهد شد واگر در موقع مقتضی قانونی لازم داشته باشد به مجلس شورای ملی پیشنهاد خواهد شد
رئیس – دیگر در این باب ایرادی نیست ؟ ( اظهاری نشد ) پس رای می‌گیریم به همه ماده دوم آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( اغلب قیام نمودند )
رئیس - تصویب شد – مواد راجع به مالیه قرائت می‌شود ( تبصره اول بمضون ذیل قرائت شد )
( مالیه ) اول تشکیلات اساسی وزارت مالیه در مرکز ولایات موافق اصول ذیل
(۱) برقراری تمام ادارات در تحت ریاست وزیر مالیه
رئیس - در این باب مخالفی هست ( مخالف نبوده ) ملاحضه نیست پس رای می‌گیریم بنمره اول از فقره اول آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( عده کثیری قیام نموده نمره اول تصویب شد )( ونمره دوم بمضمون ذیل خوانده شد )
( ۲ ) تقسیم اختیارات ما بین وزیر مالیه وادارات وزارات مالیه بنحویکه از جمع تمام اختیارات در یک جا احتزاز می‌شود و از طرف دیگر تقسیم طوری باشد که جریان امور دچار موانع اداره نشده اصلاحات لازمه وتصمیمات قانونی دولت با سرعت مقتضی بموقع اجرا گذارده شود
مدرس - اینکه مرقوم فرموده‌اند از جمع تمام اختیارات در یک جا احتزاز شود توضیح بدهند که مراد از تمام اختیارات چه چیز است
رئیس الوزراء – مقصود این است چنانچه که بر آقایان نمایندگان محترم پوشیده نیست در هر روزارت خانه یا هر اداره ییک اختیاراتی است مثلا در مالیه تشخیص مالیه و جزو جمع و وصول و تادیه وحواله حالا اینها کدام مقدم کدام موخر است آن مطلب دیگری است سابقا یعنی قبل از مشروطیت تمام این اختیارات راجع به وزیر مالیه بود وبعد از مشروطیت هم چندی همین ترتیب بود و پس از آن بموجب قانون بیست وسه جوزا یا بواسطه سوء تفسیر از قانون مزبورتمام اختیارات در خزانه داری جمع شدعقیده کابینه حاضره این است که این افراط و تفریط است و باید از آن حزر نمود یعنی نباید تمام اختیارات را بوزیر داد وبرگردانید بترتیبات قبل از مشروطیت وقیبل از تاسیس خزانه داری و همینطور نباید تمام اختیارات را از وزیر مالیه سلب کرد وبیک اداره واحده داد بلکه باید اختیارات را تفسیر کرد حالا این اختیارات را چطور باید تقسیم کرد این خارج از موضوع پروگرام است زیراکه پرورگرام باید حاوی اصول باشد البته باید آقایان اطلاع دارند که هئیت دولت حاضره با کمیسیون قوانین مالیه مشغول تعاطی نظر هستند در اینکه این تقسیم چطور بشود ولی آن قدری که از برای پروگرام لازم است در پروگرام ذکر شده است و گمان می‌کنم که بیش از این توضیح لازم نباشد
رئیس – دیگر ملاحضاتی است ( اظهاری نشد) رای می‌گیریم در این ماده که قرائت شد آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( عده زیادی قیام نمودند ) ( و نمره سوم بمضمون ذیل قرائت شد )
۳- تعیین مرجعی برای تظلمات مردم از ادارات مالیه تا جلوگیری از زیاده رویهای ممکن الوقوع بعمل آید
رئیس - در این خصوص مخالفی هست ؟
اعزاز السلطنه - بنده می‌خواهم عرض کنم که این مطلب فقط درمرکز است یادر ولایات هم هست – وزیرمالیه درهر دو
رئیس – مخالفی نیست رای می‌گیریم آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( عده کثیری قیام نمودند ) نمره سوم تصویب و نمره چهارم بمضمون ذیل قرائت شد
۴- رعایت نظر اقتصادی در تشکیلات اساسی مالیه تا حدی که خللی باساس تشکیلات وارد نیاورد
رئیس – در این باب ملاحاظاتی است ( اظهاری نشد ) پس اگر تصویب می‌فرماید تصویب می‌فرماید قیام نمایند( عده کثیری قیام نمودند تصویب شد )( وفقره دوم به این مضمون قرائت شد )
دوم- ازدیاد موانع عایدات موافق لوایحی که پیشنهاد خواهد شد
حاج شیخ اسدالله – راجع بازدیارد منابع عایدات موافق لوایحی که پیشنهاد خواهد شد عرضی دارم گویا مراد از این منابع عایدات که دولت در نظر دارد وضع بعضی مالیاتها است اگر چه اساسا تصور نمی‌کنیم حتی ذیحسی بتواند بگوید من مخالف با ازدیاد عایدات دولتی هستم برای آنکه دولت هر قدر عایداتش زیاد باشد باید سعی کند که عایداتش را زیاد تر کند زیرا ترتیبات هر دولتی و ملتی موقوف است به ازدیاد عایدات آن دولت و به همان نسبت که عایدات او زیاد می‌شود بر ترقیات آن دولت افزوده می‌گردد ولیکن این فرع یک مقدمه است و آن تعدیل بودجه است اگر دولت دراین موقع که می‌خواهد پروگرام خودش را از مجلس بگذراند بفرمایند که دراین پروگرام ما تعدیل بودجه را هم منظورداشته‌ایم بنده عرض می‌کنم بلی دراین جا یکماه راجع به تعدیل بودجه است ولیکن درخصوص تعدیل بودجه تا بحال هرچه ماشنیده‌ایم حرف بوده زیرا یک وضع غریبی درمالیه مملکت پیش آمده ویک اتلاف وهرج ومرجهایی است که بنده متقاعد شوم وتصدیق بکنم که دولت باز یک عایدات جدیدی برملت تحمیل کند بنده تصور می‌کنم ملت بواسطه آن حقی که نسبت به مالیه مملکت دراد وآن حق را بنمایندگان داده که درامور مالیه مملکت نظارت داشته باشند این حق را داشتهباشیم که عرض کنم همین اندازه از کم عایداتی که امروز تحمیل بر ملت می‌شود دولت معین بکند مصارف آنچه چیز است تا بدانند به کجا خرج می‌شود به چه مصرفی رسد والا اگر همین ترتیبی که حالیه درمالیه مشاهده می‌شود بعد هم به همین ترتیب بنده گمان می‌کنم هیچ تکثیر عایدات لازم نباشد اگر برای غارت مالیه است همین اندازه که حالیه است کافی است زیاده براین لازم نیست واگر دولت درجواب بنده بفرمایند که قانون تشکیلات وزارت مالیه نوشته می‌شود وبعد از نوشتن آن دولت عملیات خودش را درضمن آن تشکیلات نشان خواهد داد بنده عرض نمی‌کنم ولی قانون تشکیلات وزارت مالیه در کمیسیون قوانین مالیه هست واین پروگرام هم اشاره به آن تشکیلاتن می‌کند ولیکن این مطلب بنده متقاعد نمی‌کند که بواسطه این تشکیلات دولت بتواند بودجه مملکت را دو ماه را یا سه ماه یا شش ماه دیگر به مجلس ارائه بدهد مگر درهمین جا از چندین هیئت دولت اظهار شده است که به همین زودی همین چند روزه بودجه به مجلس خواهد آمد چند روز گذشت وماها وسالهاگذشت علاوه بر این که بودجه به مجلس نیامد ان ترتیبی هم که مالیه داشت از هم گسیخته شد تا اینکه قانون (۲۳) جوزا را در چند روز پیش در مجلس شورای ملی نسخ می‌کنند باز وضع مالیه مملکت این قسم است که یک نفر خزانه دار به میل خودش صد هزارتومان باجزاء حواله می‌کند یعنی به مرکز داده وبه ولایات متحد المال تلگراف می‌کند با این وضع بی ترتیبی بنده چگونه می‌توانم رای بدهم عایدات دولت زیاد بشود فرض می‌کنیم یک عایدات ومالیات‌هایی هم تنحمیل بر ملت هم کردیم این مردمان ضعیف وفقیر این رعایای بیچاره یک مالیاتی هم به اندازه این مالیاتی که حالیه می‌دهند باز هم بدهند وقتی بنا باشد که اساس نداشته باشد ودولت میزان جمع وخرج را دردست نداشته باشد ملت فقیر می‌شود زیرا که صد هزارصدهزار تومان به یک مصرفی می‌رسد که به هیچ وجه معلوم نیست برای چیست بنده می دانم بعد از آنکه دراین ماده رای دادم آنوقت اول کاری که دولت می‌کند لایحه وضع مالیاتی را به مجلس می‌آورد وعملیاتش دراین باب سریع الاجرا خواهد بود ولی درباب تعدیل بودجه همین طور که عرض کردم از بس شنیده‌ام ودیده‌ام ومایوس یکسالدیگر بلکه دو سال دیگرهم دولت یک بودجه مرتب ومنظمی که خرج ومصرفش معین باشد بمجلس شورای ملی ارائه بدهد وتصور می‌کنم این دوره تقنینیه هم بگذرد وبودجه مرتب نشود واین آرزو را بگور برم بااین تفصیل پس چرا وضع مالیاتهای جدید بکنیم اما اگر مالیا تهای جدید وضع نکنیم ومنابع عایدات بحال خودش باشد آنوقت برای خاطر این که دولت درفشار است در مضیقه افتاده مجبور است به هرنحو که مکن است بودجه را مرتب نموده هرچه زودتر بمجلس بیاورد و.قتی که آن بودجه به مجلس آمد ومیزان دخل وخرج معین شد ملت با کمال امتنان حاضر است که چندین برابر بیشتر از عایداتی که ادلان به انها تحمل می‌شود اطاعت نموده وتقدیم دولت کند در صورتی که بدانند به مصارف صحیحه می‌رسد و هرج ومرج در مالیه نیست
رئیس الوزراء- بنده گمان می‌کنم این ماده یکی از موادی است که یک مقداری مبانیت بین نظر هیئت وزارء وبعضی از نمایندگان محترم باشد وباید این نقطه نظر هم در کار باشد ومسلک شورای ملی وهیئت وزراء معلوم شود اولا درباب بودجه عرض می‌کنم بودجه تقریبا حاضر وتمام است اگر یک قدری تاخیر شده است برای این است که موافقت بدهند بودجه را با مواد این پروگرام البته نمایندگان محترم می دانند که چند روزه نمی‌شود بودجه را مرتب نمود این یک کاری است که از چند ماه به این طرف مشغول هستند حالا که یک هیئت جدیدی مشغول کار شده البته باید بودجه را با مواد پروگرام خود موافقت بدهند واگر یک اندازه تعویق شده است این تعویق لازم بود زیرا که بودجه‌هایی بمجلس می‌آید که با مواد پروگرام موافقت نداشت
ثانیا –برفرض که بودجه به مجلس آمد اگر چه فرض ندارد یقینا خواهد آمد واز مجلس شورای ملی خواهدگذشت فرضا دربودجه معین شد که فلان قدر عایدی ما بر مخارج می‌چربد عقیده هیئت وزراء براین است که نباید قانع به اینکه ما فلان قدر عایدمان برمخارج می‌چربد باید حتما در سبب ازدیاد منابع عایدات بر آییم برای اینکه یک دولتی که می‌خواهد امور یک ملتی را اداره کند باید پیش بین باشد یعنی پیش بینی بکند مخارجی را که درآتیه برای او پیدا خواهد شد لازم است که لااقل یکسال یا دوسال قبل از مخارجی که براو پیدا خواهد شد پیش بینی بکند ومحل عایدات انها را معین بکند به این جهت نظر هیئت وزراء حالیه بر این است که اعم از اینکه عایدیمان بامخارج مطابقه بکند یا نکند ازدیاد منابع عایدات لازم است واین یک نقطه نظری است که هیئت وزراء درباب آن بطوری مصمم شده‌اند که بهیچوجه ممکن نیست از این نقطه نظر منصرف شوند وبه عقیده بنده این یک مسئله ایست که اگر نمایندگان با هیئت وزراءموافقت نکنند هیئت وزراء حاضر اسعفا خواهند داد وبعد از این مقدمه عرض می‌کنم که آقای حاج شیخ اسدالله اهمیت زیادی به بودجه می‌دهند بنده هم همینطور به بودجه اهمیت می‌دهم ومی دانم یکی از کارهای اساسی ککلکت است ولی گمان می‌کنم اگر می‌خواهند یک ترتیب صحیحی درامور مالیه پیدا شود (یعنی یک ترتیب اساسی ) باید قانون تشکیلات مالیه را زودتر بموقع اجرا گذاشت زیراقانون تشکیلات مملکت را از زیاده روی‌ها تضمین می‌کند وباید به قانون تشکیلات مالیه اهمیت داده شود والا بودجه هم که از مجلس بگذرد وصحیح هم گذشته باشد اگر تشکیلات مالیه از روی اساس صحیح نباشد مالیه مملکت را تضمین نمی‌کند به این جهت بنده به قانون تشکیلات مالیه بیشتر اهمیت می‌دهم تا به بودجه تشکیلات باید تضمین اجرای بودجه را بنماید (جمعی گفتند صحیح است )
مدرس – اگر چه بنده در عرایضی که در پارلمان می‌کنم نظر به اشخاص ندارم ولیمی خواهم یک محاکمه بکنم آن نظری که آقای رئیس الوزراء فرموده‌اند نظر تمامی است یعنی آرزو می‌کنم روزی را که دولت بیاید دراین پارلمان وصد کرور عیدات بخواهد لیکن مطلبی که هست وگمان می‌کنم نظر بعضی از نمایندگان به آن است ازجمله آقای حاج شیخ اسدالله چون با هم مذاکره کرده بودیم اینست که تا معلوم نشود خرج چه است ابدا زیاد کردن عایدات لازم نیست و.هیچ جهت ندارد پس از نقطه نظری که آقای رئیس الوزراء فرمودند که نظر دولت انست که عایدات زیاد شود گویا نظرتمام وکلا وتمام مردم هم همین باشد ولیکن باید فهمید ازدیاد عایدات به جهت چیست شخص بنده که بودجه به مجلس نی آید رای به یک دینار اندانیته نمی‌دهم یعنی بده ونه حرص وممکن نیست تصدیق به دادن آن بکنیم ولی بعد از آنکه دیدم این بیست کرور یا سی کرور به مصرف صحیح دولت خرج کرده است ومی فرمائید پنجاه کرور دیگر محل احتیاج است اول شخص بنده که وظیفه‌ام دخول دراین کارها نیست یعنی وظیفه آخوند وملا نیست که داخل شوند ولیکن اگر ماهم بخواهیم داخل شویم می دانیم از چه راه داخل شویک چون ما حفظ مملکت اسلام را لازم میدانیم ومملکت هرچه خرج داشته باشد باید مردم بدهند بنده تا کنون دراینجا قریب بیست پروگرام دیده‌ام واین طور حس می‌کنم که این پروگرام مثل سایر پروگرا مها نیست زیرا که درآن مسئله اسقراضی نیست وشرافت این پروگرام برپروگرامهایی که بنده دیده‌ام این است که درآن مسئله استقراضی نیست زیرا خرج مملکت را خود مملکت باید بدهد اگر دولت تشریف بیاورد دراینجا وبفرماید من از برای دو کرور قشون اعتیبار می‌خواهم امروز بنده روز عید خودم میدانم ولیکن باید بدانید این پول به مصرف خودش خرج می‌شود همینطور اگر درتمام بودجه صد دینار خرج ییلاق باشد بنده قبول نخواهم کرد خلق این مملکت پارسال دراین گرما وبی یخی مردند وقریب به یک کرور مال ملت خرج ییلاق شد وچون آقای رئیس الوزراء می دانند که اخلاص ومعرفت شخص بنده به ایشان چقدراست ازایشان خواهش می‌کنم که هر فرمایشی که دراینجا می‌فرمایند بدانند که نظریات اغلب وکلا ومردم اصلاح مملکت است وئبه فلسفه جواب بفرمایند دیگر نفرمایند استعفا خواهم داد که دیگر انشا الله در این دوره تقنینیه حرف از استعفا درکار نباشد واین آقایان به کار خود باقی باشند مقصود اینست که هر فرمایشی که می‌فرمایند به فلسفه بفرمایند واز ما اطاعت بخواهند کسی که اهل وفکر است جواب از روی فلسفه باید بدهد مسئله استعفا مسئله تهدید است خیر ما امیدواریم که تمام نمایندگان با نظریات هیئت دولت موافق باشند و اگر خرج بقاعده به بینیم ازدیاد عایدات هم تصویب خواهد شد ومنافات هم ندارد که هیئت دولت لوایحی را بنویسد تا بعد از اینکه بودجه مرتب شد بمجلس بیاید اینکه حاج شیخ اسدالله فرمودند آرزو بگور می‌بریم سابق همانجور هم دیدیم ولیکن یک امیدواری داریم یعنی شخص بنده بتصمیات آقای رئیس الوزراء اعتماد دارم و اگر انشاء الله آن تصمیمات بحال خود باقی بماند گمان می‌کنم این آرزو را بگور نبریم و از خداوند توفیق می‌خواهیم که موفقشان بدارد
رئیس الوزراء – بنده که در ازدیاد عایدات لفظ استعفا را اشغال کردم نه برای این بود که از روی تحدید یا برای تعریض باشد یا اینکه بدون فلسفه خواسته باشیم چیزی را بنمایندگان محترم قبولانده باشم مقصود بنده این بود که این مسئله یک مسئله ایست که در کابینه وزراء مذاکره شده و یک مطلب مهمی است و آنرا یکی از نکات مهمه ومواد مهمه پروگرام خودشان میدانند که بهیچوجه نمی‌توانند از آن منصرف شوند
آقا شیخ محمد حسن گروسی - اینکه می‌نویسد ازدیاد عایدات موافق لوایحی است که پیشنهاد خواهد شد بنده عرض می‌کنم آن لوایحی که پیشنهاد می‌شود مجهول الحال است چطور می‌شود رای بشیئی داد که متضرع بر شیئی مجهول دیگری است
وزیر داخله - البته که دولت پروگرامی را پیشنهاد می‌کند نظری که دارد خاطر نشان می‌کند مسلم است یک عایداتی را بطور مبهم پیشنهاد نمی‌کند البته یک منابع عایدات جدید را در نظر گرفته است ولیکن معلوم است پیشنهاد کردن یک عایدات جدیدی مطالعات زیاد لازم دارد و در این چند روزه برای مطالعاتی که در این باب باید بشود وقت کافی نبود که کاملا مداقه بعمل آید باین جهت در پروگرام متذکر بآنها نشده است
حاج شیخ اسدالله - یک جمله از نظریات بنده آقای مدرس بیان فرمودند و یک جمله از آنها را هم خودم عرض کرده بودم برای اینکه سوء تفاهم نشده باشد که بنده با تکثیر عایدات مخالفم عرض می‌کنم که هیچکس نمی‌تواند اظهار کند که من با تکثیر عایدات دولت مخالفم اما در صورتی که بدانند این عایدات بچه مصرف می‌رسد – اما بهمان ترتیبی که آقای مدرس فرمودند اگر بنا باشد یکنفر یا یک دولت یا یک تجارتخانه یا یک بانک متصل بگوید بده وهیچ مپرس من چه کرده‌ام و معلوم نباشد که بچه گردابی فرو می‌رود دیگر تکثیر عایدات را پیشنهاد کردن فلسفه ندارد و غلط است بنده عرض می‌کنم روزیکه بودجه بمجلس آمد ومعلوم شد مصارف این عایداتی که ملت می‌دهد چیست آنروز اول روزی است که دولت تکثیر عایدات را بقدری که بنظرش می‌رسد این ملت استطاعت ادای آنرا دارد باید پیشنهاد بکند وهمچو تصور می‌کنم که اگر حالا بنده به تکثیر عایدات رای بدهم اهمیت بودجه کم می‌شود وباین زودیها بودجه به مجلس نخواهد آمد اما وقتیکه دولت در فشار ومضیقه باشد مجبوراست که بودجه را هرچه زودتر بمجلس شورای ملی بیاورد وبعد از آوردن بودجه تعیین دخل و خرج آنوقت ازدیاد عایدات را پیشنهاد بکند والا راجع بوضع مالیاتها بنده کمال موافقت را دارم ولی اگر دولت سعی کند شاید بزودی موفق به آوردن این بودجه بشود و آنوقت پیشنهاد تکثیر عایدات را بکنند بنده بازهم عرض می‌کنم اگر بودجه بمجلس نیامده باشد وبدون تعیین دخل وخرج بنده با یکدینار تکثیر عادیدات موافق نیستم
ناصر الاسلام - قبل از آنکه وارد در موضوع شوم بطریق اجمال یک تذکری می‌دهم بآقایانی که درتکثیر عایدات اظهار نظر می‌کنند اغلب بیانات آقایان نمایندگان که راجع باین ماده اظهار نظر می‌کنند مثل اینست که در یک دوره فترتی واقع شده‌اند بنده تصور می‌کنم ما دردوره فترت زندگی نمی‌کنیم ما در دوره زندگانی می‌کنیم که نمایندگان ملت بعنوان مسولیت در مقابل نمایندگان ملت رسمیت پیداه کرده و کار می‌کنند پس از آقایان خواهش می‌کنم که مذاکره گذشته را قیاس نکنند با حالت جریان اوضاع حاضره در این چند روزه بچشم خودمان دیدیم که کابینه جدید یک نحو عملیات امید بخش کرد که شایان هزار تمجید و تحسن است مثلا قطع کرد دست مداخلات اشخاص را از موضوع مالیه که هیچ تصور نمی‌کردیم بزودی دست آنها قطع شود و امروز قویا خود دولت درکلیه جریان امور مالیه وغیره نظارت می‌کند معهذا آقای حاج شیخ اسدالله به بودجه اهمیت می‌دهند بله بنده هم در دوره تقنینیه گذشته بودم که نمایندگان فریاد می‌کردند بودجه عدلیه دردست بنده و آقای حاج شیخ اسدالله است و یک قسمت از بودجه‌ها به کمیسیون بودجه رسیده است و بنده هیچ نمی‌ترسم که آرزوی بودجه را بگور ببرم و عرض می‌کنم یک قسمت بودجه حاضر است و امیدوارم که بقیه آنرا هم بهمین زودی بمجلس بفرستند وچون نمی‌خواهم بیشتر در این مطلب عرض کرده باشم وارد می‌شوم در یک مسئله که قبلا همین آقایان نمایندگان کابینه حاضره را مورد سؤال وبازخواست قرار دادند که اگر ارجع به ژاندارمری و نظمیه اقداماتی نشود احساسات ملت فوق العاده متزلزل می‌شود و ملت عبارت از اشخاص است که ما آنها را خوب می‌شناسیم خواه احساسات آنها خوب باشد یا بد باید ما که دواطلبانه می‌گفتیم هر قسم مالیاتی که دولت امرور تحمیل کند با کمال میل حاضریم و هیج امتناع نمی‌کنیم بعقیده بنده با این ترتیب وبا اینکه اصلاحاتی را که دولت در نظر دارد تصدیق داریم گفتن این کلمه امروز هیچ موقع ندارد و اگر اول وارد شویم بفلسفه جمع وخرج و بگوئیم باید بدانیم جمع چیست وخرج چیست والا ابدا ورود دولت را در اژدیار عایدات اجازه نمی‌دهم در اینجا اگر جسارت نباشد خوب است وارد بشویم در یک موضوع دیگر و بمردم بگوئیم هیچ مالیات ندهید که آسوده باشند پس خوب است وارد شویم در مسائل حیاتی که دولت احتیاج دارد واز ایمنطلب صرف نظر بکنیم بنده کاملا موافقم که هر نحو عایداتی را که دولت تصویب کند وبخواهد قانونش را بمجلس پیشنهاد کند و نمایندگان ملت هم باید با یک صمیمتی تصویب و تصدیق کنند زیرا احتیاجات آنی ما بیش از ان است که ما تصور می‌کنیم
رئیس - اقایان مذاکرات رادر این باب کافی نمیدانند ( گفته شد کافی است )
یک پیشنهادی از طرف آقای حاج میرزا اسدالا خان شده است ولی گمان می‌کنم این پیشنهاد با خودماده دولت تفاوتی ندارد قرائت می‌شود ملاحضه فرمائید
( پیشنهاد مزبور بمضمون ذیل قرائت شد )
این بنده تقاضا می‌کنم که ماده مزبور باین طور نوشته شود ازدیاد منافع عایدات که لوایح آن بمجلس مقدس پیشنهاد خواهد شد
رئیس - تفاوتی ندارد اگر توضیحی دارید بفرمائید .
حاج میرزا اسدالله خان - مطلب همان است که عرضکرده‌ام
رئیس – اصراری دارید که در این پیشنهاد رای گرفته شود
حاج میرزا اسدالله خان - خیر اصراری ندارم مختارید
رئیس – گمان می‌کنم که درپروگرام دولت نمی‌شود پیشنهاد کرد منتها آقایان اگر مطلبی بنظرشان میاید باید بگویند اگر هیئت دولت قبول کرد در پرورگرام نوشته می‌شود حالا این پیشنهاد راهم آقای میرزا محمد علیخان کردند قرائت می‌شود اگر قبول شد جزء پروگرام می‌کنیم – ( به مضمون ذیل قرائت شد ) بنده پیشنهاد می‌کنم ماده دوم این طور پیشنهادشود
ماده دوم ازیاد منافع عیایدات موافق لوایحی که پپیشنهاد خواهد شد پیشنهاد لوایح مزبوره پس از آن خواهد بود که بودجه کل مملکت بمجلس شورای ملی تقدیم شده باشد
رئیس الوزراء - گمان می‌کنم نباید دست دولت را باین اندازه بست شاید دولت بخواهد لایحه یکثیر عایدات را فردا پیشنهاد کند وبودجه را ۱۴ روز دیگر بنده این مسئله را قبول نمی‌کنم ولی لازم است برای اطمینان خاطر نمایندگان محترم عرض کنم که بودجه‌ها تماما حاضر است و اگر قدری تاخیر شده است برای اینست که آنرا موافقت بدهند با این پروگرام مثلا کارهائی را که باید وزارت معارف یا مالیه بکند باید با بودجه موافقت بدهند وبودجه آنها را منظور بدارند والا اگر منظور ندارند یک چیزی می‌شود فقط روی کاغذ وباید بودجه‌ها را تجدید نمود باین جهت بنده فلسفه این عجله را نمی فهم وبهیچوجه این تغییر را قبول نمی‌کنم ودرمدت چند روز وزراء می‌توانند در بودجه‌های خودشان تجدید نظر کرده بمجلس بیاورند
رئیس – پس رای می‌گیریم با ترتیبی که دولت نوشته آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند ( اغلب قیام نموده و فقره سوم اینطور قرائت شد )
سوم تعدیل بودجه
رئیس – رای می‌گیریم در این ماده که
قرائت شد آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( غالب نمایندگان قیام نموده فقره سوم تصویب شد ) و فقره چهارم بمضمون ذیل قرائت شد
چهارم – ممیزی مالیاتهای مستقیم تا اندازه‌ای که وسائل موجوده اجازه می‌دهد
رئیس – آقای معدل الدوله مخالف هستید ؟
معدل الدوله - چون مکرر اظهار شده توضیح می‌خواهم
رئیس – شما هم توضیح می‌خواهید ؟
معدل الدوله – بلی برای این ماده هم توضیح می‌خواهم
رئیس – بفرمائید
معدل الدوله – قبل از آنکه تقاضای توضیح را بکنم عرض می‌کنم که اگر یک کلمه باین ماده اضافه شود این ماده کامل خواهد شد و آن کلمه تعدیل است بجهت اینکه ممیزی راجع است بمالیات مستقیم یعنی مالیات اراضی وبنده تحقیقی که می‌خواستم بکنم اینست که چون سابقا اقدام بیک ممیزی شده بود و ممیزی را وقتی بر آورد میگرداند میدیدند مدت خیلی مدید لازم دارد اگر مقصود هئیت دولت آن ممیزی باشد طول خواهد کشید واز ماده اول محروم می‌مانیم و تمام تظلمات و شکایاتی که مالکین املاک از بی انتظامی اساس مالیه داشته‌اند یک قسمت بزرگش راجع بهمین مسئله است که بعضی از ولایات است مدت مدیدی تعدیل وممیزی نشده و یک قسمتش از دهات مخروبه شده است وبهمان مالیات گزاف باقی مانده است که نمی‌توانند از عهده بر ایند و یک قسمت زیادی آباد شده است و چون مطابق کتابچه وترتیب قدیم مالیات می‌گیرند ومالیات می‌دهند باین واسطه در واقع تحمیل به ضعفا و بآن اشخاص می‌شود که ضعیف هستند بنده انتظار نداشتم در این ماده نظری بکنند بلکه یک دستور یا ترتیبی ازبرای مالیتهای مقرره اتخاذ شود و این مطلب محتاج بتوضیح نیست چون آقایان نمایندگان هر کدام از یک ولایاتی هستند واز ترتیبات امور مالیه بخوبی مسبوقند و بهتر از همه میدانند بنده چند ولایات رادر نظر دارم که اینقدر اختلاف مالیات دارند که محتاج باصلاح فوری است و می‌توانم عرض کنم نمی‌توان تحمل کرد تا ۵ سال یا ده سال دیگر که ممیزی که ذکر شده است همان تعدیل وممیزی است خیلی خوشوقت می‌شوم که زودتر یک ترتیبی اتخاذ بکنند گمان می‌کنم اگر مقصود این قسم تعدیل باشد در ظرف یکسال یا دو سال بتوان از روی قواعدی مالیه را تعدیل کرد که رفع این تعدی و شکایات بشود والا اگر ممیزی عملی باشد بار آن تحمیلات باقی خواهد بود .
وزیر داخله – البته مقصود از این ممیزی‌ها همان تعدیلی است که فرمودند واما اینکه فرمودند شاید ده سال طول بکشد آن ممیزی عملی است که امروز وسایل موجوده دولت اجازه نمی‌دهد ان ممیزی بشود ونتیجه آنهم دیر بدست میاید پس مقصود همان ممیزی است یعنی تعدیل مالیات بقدری که وسایل موجوده اجازه می‌دهد
رئیس – آقای نظام السطان مخالفید ؟
نظام السلطان - خیر مقصود همین بود که آقای معدل الدوله فرمودند
رئیس – پس دیگر مخالفی نیست رای می‌گیریم باین ماده آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( اغلب قیام نمودند فقره چهارم تصویب و عباراتی که ذیلا مندرج است قرائت شد )
لایحه تشکیلات وزارت مالیه درکمیسیون قوانین مالیه مطرح مذاکرات است وهئیت دولت تعاطی نظر با کمیسیون مذکور می‌نماید لوایح راجعه بسایر مواد پیشنهاد خواهد شد .
رئیس – در اینخصوص اخذ رای لازم نیست مواد راجعه بمدلیه قرائت می‌شود ( بمضمون ذیل قرائت شد )
عدلیه
اول تکمیل قوانین عدلیه وپیشنهاد لوایح قانونی ذیل بمجلس شورای ملی
۱- لایحه قانون تشکیلات محاکم تجارت واصول محاکمات تجارتی
رئیس – در این باب ملاحضاتی هست ؟– ( گفته شد خیر ) پس رای می‌گیریم آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند ( اغلب قیام نموده نمره اول تصویب شد ) و نمره دوم اینطور قرائت شد
۲- لایحه قانون جزا
۳- حاج شیخ اسدالله – راجع بماده لایحه قانون جزا نظریاتی هست وبنده تصور می‌کنم مملکت ما قانون جزا دارد و قانون جزا همان قوانین شرعیه است ویک لوایح قانونی دیگری غیر از آن قوانین نیاید وزیر عدلیه به مجلس تقدیم کند فقط چیزیکه می‌توان تصور کرد تدوین و ترتیب قوانین جزئی است که در شرع موجود است یعنی باید آنها را مدون ومرتب بکنند وبموقع اجرا بگذارند
ناصر الاسلام – این لایحه قانون جزارا که هیئت دولت به مجلس پیشنهاد می‌کنند بنده یکی از لوایح مهمه حیاتی اساسی میدانم اینکه میفرمائید قانون شرع از برای مرتکبین جنحه و جنایت بهر اسم ورسم جزائی معین کرده است هیچیک از ما منکر نیستیم که همچو قانونی شرع وضع نکرده باشد این مطلب مسلم است ولی حرف در این است که آن قانون باید صرف حرف نباشد و حرف در اجرای آن قانون است که چه نحو باید اجرا شود انچه بدبختی که به مملکت ما وارد شده است این بود که همیشه اسم شرع وشریعت در کار بوده است ولی رسم نبوده و امروز بنده خیلی خوشوقت می‌شوم که این عده مرتکبین قتل و تقصیر که چندین سال است در نظمیه توقیف هستند وبواسطه عدم مجازات آنها بر تجری مرتکبین و تقصیر اشرار افزوده می‌شود بعد از گذشتن این قانون و امثال ان اشخاصی که مرتکب قتل شده‌اند مجازات می‌شوند و عده این اشخاص زیاد نمی‌شود پس بنابراین تصور می‌کنم هیئت مجلس که اغلب نمایندگان آن هیئت علماء هستند که در واقع اکثریت نمایندگانش از علما ء هستند یقینا قانونی که از اینجا بگذرد والبته کاملا با قانون شرع مطابق است وهیچ مخالف با قانون شرع نیست ( جمعی تصدیق کردند )
مدحت السطنه – خوب است این قانون را به مستخدمین دولت هم اختصاص بدهند
رئیس – رای می‌گیریم در این ماده آقایانی که این ماده را تصویب می‌کنند قیام نمایند ( اغلب قیام نمودند و نمره سوم بمضمون ذیل قرائت شد )
(۳)لایحه قانون افلاس تجارتی
رئیس – ملاحضاتی هست یا خیر ؟ ( گفته شد خیر ) آقایانی که نمره سوم از قسمت اول عدلیه را قبول دارند قیام نمایند ( غالب نمایندگان قیام نمودند )
نمره چهارم بطوریکه ذیلا مندرج است قرائت شد
(۴) لایحه قانون بروات
رئیس – در اینجا مخالفی هست ؟
مدرس – توضیح می‌خواهم چون سابقا یک همچو قانونی از مجلس گذشت خوب است توضیح بدهند بدانیم چه قانونی است
وزیر عدلیه – آن قانونی که در مجلس گذشت فقط راجع به قبول ونکول بر وات بود پروات قوانین دیگری هم لازم دارد که آن قوانین هم پیشنهاد خواهد شد
رئیس – آقای شیخ یوسف مخالفید
حاج شیخ یوسف – توضیح می‌خواهم اگرچه متانت مقتضی بود که بنده یک مقدار معتد بهی درمجلس شورای ملی تامل کنم واز ترتیبات جدیده که مجلس شورای ملی برای اطلاحات خودش اتخاذ کرده اطلاع حاصل کنم وآگاه شوم وبعد اگر گاهی نظریاتی دارم اظهار کنم علیهذا خیلی معذرت می‌خواهم اگر چه یک سابقه در مجلس شورای ملی دارد ودر مجلس اول اگر چه آن سابقه مکفی نیست
رئیس- اگر توضیحی دارید مختصر بفرمائید
حاج شیخ یوسف – دریک موضوع خاص عنوانش این بود که افلاس تجارتی بنده می‌خواستم عرض کنم .
رئیس- آن مطلب گذشت دران باب رای داده شد .
حاج شیخ یوسف- بنده آنوقت اجازه خواستم ومیخواستم رای خودم را اظهار کنم .
رئیس – بنده پرسیدم همانوقت ایرادی هست حرفی نزدید .
حاج شیخ یوسف – غرضم این است که افلاس تجارتی چیست وازبرای سایر مفلسین چه ترتیبی هست
رئیس- ازموضوع خارج است – رای می‌گیریم بجزء چهارم از قسمت اول عدلیه آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند
(عده کثیری قیام نموده جزء چهارم تصویب وعبارت مندرجه ذیل قرائت شد )
چون مجلس شورای ملی بواسطه اشتغال فوق العاده نخواهد توانست قوانین مزبوره رادر فرصت مطلوبه بگذارند هیئت وزراء درخواست می‌نمایند که پس از گذشتن قوانین مزبوره درکمیسیون عدلیه مجلس دولت مجاز باشد که آنها را پس از اینکه به امضای هیئت وزراء وبصحه ملوکانه رسید موقتاً بموقع اجرا بگذارد تا زمانی که از تصویب مجلس شورای ملی بگذرد
رئیس – در واقع این جزو پنجم می‌شود .
حاج شیخ اسدالله - اگر چه یک فقره سهو عبارتی دراینجا شده است ولی بنده اهمیت نمی‌دهم خوب بود غیر از این عبارت نوشته شده بود اینکه نوشته شده است چون مجلس شورای ملی فرصت نخواهد داشت قوانین مزبوره رادر فرصت مطلوبه بگذارند وتصور می‌کنم عجالتا مجلس اشتغال فوق العاده ندارد ومی‌تواند اگر قوانین عدلیه هم در مجلس بیاید مشغول مذاکره بشود و یک رائی اتخاذ بکند چیزی که هست گویا هیئت دولت نظرشان باین باشد وخیلی لازم میداند این قوانین که هر چه زودتر بموقع اجرا گذاشته شود زیرا محل احتیاج دولت است و تصور می‌کند وقتی که این قوانین به مجلس بیاید شاید قدری طول بکشد و شاید ۳ ماه یا ۴ ماه طول بکشد ودرظرف این مدت این قوانین محل حاجت است وتقاضای دولت این است که پس از اینکه ازکمیسون گذشت بموقع اجرا گذاشته شود تا این که از مجلس شورای ملی بگذرد ولیکن بنده در اصل این مطلب یکنظری دارم که در عرض می‌کنم باید این قوانین بمجلس شورای ملی بیاید وبه مجرد این که کمیسیون تصویب کرد نباید بموقع اجراء گذاشته شود زیرا بموجب اصل دوم قانون اساسی هیچ قانونی سمت رسمیت وقانونیت پیدا نمی‌کند مگر بعد از این عدم مخالفت اورا با شرع طراز اول از علماء که در مجلس انتخاب می‌شوند تصدیق نمایند حالا تصور می‌کنم که قانون موقتی باشد یا دائمی در مقام عمل هیچ فرق نمی‌کند برای این که این قانون یکقانون مملکتی است که مجلس شورای ملی آنرا تصویب کرده و آن رسمیت و قانونیت را همین قانون که از کمیسیون قوانین عدلیه می‌گذرد باید داشته باشد و آن رسمیت و قانونیت این است که طراز از علماء عدم مخالفت اورا تصدیق کرده باشند واین قوانین که در اینجا می‌نویسد قانون جزا قانون افلاس تجارتی اینها تماما قوانینی است که موافقت یا مخالفت آنها با شرع باید معلوم شده باشد اگر چه سایقا صحبت شد که یکعده از اهل مجلس از علماء هستند وشاید درکمیسیون عدلیه هم اشخاصی که انتخاب شده‌اند از علماء باشند ولی آن ظریکه در قانونی اساسی هست وآن کسی که آن قانون را نوشته داشته باید آن نقطه نظر را از دست نداده بلی اگرچه معلوم است آقایانی که عضو کمیسیون عدلیه باشند کمال مراقبت را در موافقت این قوانین یا قوانین شرع ملحوظ خواهند داشت ولی این یک سابقه خواهد شد برای قوانین که بعد بمجلس می‌آید واین ماده واین اصل قانونی اساسی را مجلس شورای ملی صحیح است از هیچ یک از آقایان علماء انتخاب نشوند ونظر این آقایان هم که فعلا هستند نظر نمایندگی ووکالت است نظر طرازی نست باید آن نظر طرازی همیشه محفوظ باشد شاید در یک موقع چنانچه عرض کردم هیچیک از این آقایان نباشد و از هئیت علمیه در مجلس انتخاب نشوند این سابقه بعد برای مجلس نباشد که مجلس رای بدهد قانونی را که در کمیسیون می‌گذرد بدون اینکه آن قانون از نظر هیئت طراز بگذرد وعدم مخالفتش را با قوانین شرع آن طراز تصدیق کرده باشد آنرا بموقع اجرا بگذارند و رسمیت یدهند بنده این را خیلی اهمیت می‌دهم وعرض می‌کنم در موقعی که آن هیئت طراز علماء انتخاب شدند باید این قوانین بنظر و صحه آنها برسد
وزیر داخله - اولا در باب اشکال عبارتی که نماینده محترم فرمودند اهمیت نداشت و باید یقین داشته باشند که تا چند روز دیگر اشتغال مجلس شورای ملی فوق العاده خواهد شد زیرا که ما گمان می‌کنم بودجه را موافق میل نمایندگان خیلی زود بمجلس بیاوریم آنوقت البته باید نمایندگان خیلی کار بکنند وبرای اینکه مطابق میل خودشان بودجه از مجلس زود بگذرد و همچنین قوانین دیگر خصوصا قانون تشکیلات مالیه خیلی فوریت دارد بنابراین عبارتی که اینجا نوشته شده است خیلی صحیح است در خصوص قوانین عدلیه که ما می‌خواهیم بعد از گذشتن از کمیسیون موقتا بموقع اجرا بگذاریم و اینکه اصل دوم قانون اساسی را ذکر کردند بنده نمیدانم چرا این اصل را اختصاص بقوانین عدلیه دادند چون گمان می‌کنم در قانون اساسی هیچ استثنائی گذاشته نشده و بیشتر از همه تعجب بنده اینست بعضی قوانینی که از مجلس می‌گذرد و اگر می‌خواهند سابقه نشود آنها را برسیدن بنظر خمسه متوقف کنند زیرا اهمیت آنها بیشتر و قانونیت و رسمیت انها زیادتر است و دقت در آن بیشتر لازم است اگر می‌خواهند سابقه گذاشته نشود در ان قوانین بیشتر اهمیت داده شود تا ان قوانینی که در کمیسیون می‌گذرد وما میگو ئیم همین قدر که از کمیسیون گذشت موقتاً بموقع اجرا بگذاریم اما چرا اینکار را می‌کنیم برای احتیاج فوق العاده که عدلیه بقانون دارد اگر چه تمام ادارات و تمام تاسیسات مملکت باید قانون داشته باشد وجریان آنها باید مطابق قانون باشد ولی بعضی امور هست که اگر یک چندی موقتاً یک قوانین مضبوطی از برای آنها نباشد می‌شود از روی کفایت ونظریات علمی اشخاص اداره نمود ولی عدلیه یک تاسیسی است که بدون قانون هر قدر وزیر عدلیه وروسا و اجزاء محاکم عدلیه کافی و لایق باشند و شایستگی دشته باشند تا قانون نباشد نمی‌توانند کار بکنند و این مطلب مخصوصا برای کسانی که داخل در عمل بوده‌اند خیلی محسوس است و یک مقدار زیادی از شکایات بلکه می‌خواهم عرض بکنم تمام این شکایاتی که سابقا در چند سال قبل نسبت بعدلیه می‌دادند و مردم تصور می‌کردند راجع باشخاص است راجع باین بود که عدلیه قانون نداشت وواقعا اداره کردن عدلیه بدون قانون یک چیز غریبی است که می‌توان گفت معنی ندارد حالا حسنی هم که در کار بوده است اینکه قانون شرع داشته‌ایم و آن اشخاصیکه درعدلیه بوده‌اند بصیرت بامور شرع داشته‌اند ومی‌توانند کار بکنند نظر باین حاجت شدیدی که عدلیه بقانون داشت اگر این مسئله در کار نبود از اصل تاسیس عدلیه ممکن نبود وباین جهت عدلیه را هیچ نمی‌توانیم بدون داشتن قانون اداره کنیم اگر یکمقداری از قوانین عدلیه بنظریات مجلس سابق هم وضع شده است واز این راه هم یک تفاوت زیادی پیدا شده یعنی فرق خیلی زیادی حاصل شده است ولی اگر نمایندگان تعمیم نمایند که عدلیه کامل شود واین نواقص را هم که حالیه است رفع کنیم باید با سرع مایمکن قوانین را که در پروگرام راجع باین موضوعات ذکر کرده‌اند بدولت ما بدهند ولو اینکه کامل نباشد زیرا ما می‌توانیم بگوئیم این قوانین هم فعلا در عدلیه داریم کامل است اگر چه در نوشتن این قوانین زحمت کشیده‌اند و حتی الامکان ان قوانین را تکمیل کرده‌اند ولی معذالک بعضی نواقص در آنها است که درضمن عمل نقض آنها معلوم شده وبعد هم معلوم خواهد شد این قوانین که حالا پیشنهاد مجلس می‌کنم و تقاضا می‌کنم که کمیسیون نظریاتی در او بنماید و بعد موقتا بموقع اجرا بیاید یقین دارم که یک نواقص خواهد داشت بهتر همین است که قوانین عدلیه در کمیسیون بگذرد وبطور قانون موقتی بموقع اجرا بیاید ودر ضمن عمل نواقص بکلی معلوم شود ودر موقع گذشتن از مجلس شورای ملی چون قوانین عدلیه خیلی اهمیت دارد وراجع بحقوق مردم است یک قانون تام و تمام و یک قانون خوب کاملی گذشته باشد وباین جهت تقاضا می‌کنم همینطوریکه پیشنهاد کرده‌ایم تصویب بفرمائید ودرخصوص این که این قوانین باید موافقت با شرع داشته باشد گمان می‌کنم لازم نیست این نگرانی را داشته باشیم بجهت اینکه اولا نمایندگانی که درمجلس هستند اکثر آنها اهل علم و دارای مرتبه اجتهاد هستند بعلاوه بعضی از آنها در مجلس گذشته مقام همین نظار طراز را داشته‌اند از اینکه حالا سمت نمایندگی پیدا کرده‌اند تنزیل حاصل نکرده‌اند اگر مقصود نواقص با قانون شرع است همانها هستند وباید این اطمینان را کاملاً داشته باشند و اگر بطوری که فرمودند مقصود رسمیت است بنده عرض می‌کنم در این قانون که موقتی است اینقدر اهمیت ندارد که نظر را منظور بدارید خوب است این نظر را در قوانینی که در خود مجلس می‌گذرد معطوف دارند زیرا در آنها باید بیشتر این قید باشد والبته تمام قوانین باید بنظر نظار خمسه برسد وبعد از اینکه مجلس شورای نظار را انتخاب کرد آنروزیکه نظار در مجلس شورای ملی حاضر بودند البته قوانین را میاوریم وبنظر آنها میرسانم ولی چیزیکه هست می‌خواهم این مسئله را مقید بکنیم بوجود طراز علماء عجالتا علمائی در مجلس هستند نظری در قوانین می‌کنند و آنها را با شرع تطبیق می‌نمایند بعد که نظار انتخاب شدند البته از نظر آنها هم خواهد گذشت
مدرس - اگر صلاح میدانید امشب جلسه ختم شود بجهت اینکه بنده حس می‌کنم خیلی از نمایندگان از برای رای دادن درمواد پروگرام حاضر نیستند
رئیس – عده کافی است
مدرس - اگر قبول نمیفرمائید باشد عرضی ندارم
رئیس - راجع ببنده نیست که قبول بکنم با مجلس است که رای بدهد – آقای مدرس پیشنهاد می‌کنند مجلس راختم کنیم آقایان موافقند؟( گفته شد خیر)
حاج عزالممالک - بنده با فرمایشات آقای مدرسم خالفم برای اینکه مجلس باید کار بکند بعد از آنکه ما با این زحمت دولتی تشکیل داده‌ایم وپروگرامی تقدیم کرده‌اند حالا سزاوار نیست که بگوئیم جلسه ختم شود باید همین امروز بنشینیم و در باب پروگرام آقایان وزراء رای بدهیم تا آنها هم در تکلیف خودشان را بدانند .
رئیس - آقایانی که پیشنهاد آقای مدر س را تصویب می‌کنند قیام نمایند ( کسی قیام نکرد )
رئیس – تصویب نشد مدرس – حالا که آقایان تصویب نمی‌کنند من خسته شدم آقایان گوش می‌دهند من باید فکر کنم ( در اینموقع آقای مدرس برای خارج شدن از مجلس حرکت کردند .
رئیس – اول بنده بجنابعالی اخطار می‌کنم و بعد شما را غائب بی اجازه محسوب خواهند داشت حالا اگر آقایان خسته شده‌اند ممکن است ده دقیقه تنفس داده شود ( در اینوقت تنفس داده شد وپس از ده دقیقه مجددا مجلس تشکیل گردید )
مدرس – چون سوء تفاهمی شده بود لازم است عرض کنم بنده خودم را از اهل قانون میدانم واهل پارلمان هستم می‌خواستم بروم در اطاق تنفس چون واقعاً کسل شده بودم والا واقعا قصدی نداشتم مقصود این است سوء تفاهم نشود .
رئیس – بلی مقصود تنفس بوده است گویا مذاکرات در این خصوص کافی است ( بعضی گفتند کافی است ) پس رای می‌گیریم در نمره پنجم در قسمت اول عدلیه آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نماید – ( اغلب قیام نمودند وقسمت دوم بمضمون ذیل قرائت گردید )
دوم – اصلاحات لازمه در محاکمه عدلیه مرکزی وتشکیل محاکم عدلیه در ولایات موافق بودجه که وزیر عدلیه بمجلس پیشنهاد کرده است
سلیمان میرزا – در این ماده ذکر شده مطابق بودجه که وزیر عدلیه بمجلس پیشنهاد کرده است بنده خواستم یاد آوری کنم که اگر هیئت دولت موافقت بکنند اینطور نوشته شود ( موافق بودجه که وزیر عدلیه بمجلس پیشنهاد کرده است و از مجلس می‌گذرد ) زیرا این رای که قبل از تصویب بودجه بدهند باید بموقع عمل بیاید و ان بودجه که وزیر عدلیه بمجلس پیشنهاد کرده است ممکن است بعضی مواد آنرا در کمیسیون بودجه یا مجلس تغییر بدهند یا رد بشود پس در اینصورت حالا اگر رای بدهیم شاید با آن رائی که بعد حق داریم بدهیم قدری مخالفت پیدا بکند اگر هیئت دولت این پیشنهاد بنده را قبول می‌فرمایند واصلاح بنده را اصلاح میدانند اینطور نوشته شود
وزیر عدلیه - نظر هیئت دولت این نبوده است که بودجه که ما پیشنهاد کرده‌ایم عینا تصویب شود مجلس یا کمیسیون هر طوری رای بدهند وهر قسم بودجه را که مجلس تصویب کند مجری می‌شود
رئیس - پس نوشته می‌شود مطابق بودجه مصوبه .
عدل الملک – بودجه مصوبه یعنی بودجه که تصویب شده است هنوز بودجه تصویب نشده است.
رئیس – صحیح است باید نوشته شود موافق بودجه که تصویب خواهد شد
حاج شیخ اسدالله - ماده دوم می‌نویسد اصلاحات لازمه در محاکم عدلیه مرکزی و بعد می‌نویسد تکمیل عدلیه در سایر ولایات بنده هر چه فکر می‌کنم می‌بینم غیر از دخالت در تغییرات اجزاء و روساء چیز دیگری بنظرم نمی‌آید بجهت اینکه اگر نظر دولت در اینماده راجع به تشکیلات باشد باید قانونی در این خصوص پیشنهاد کند اگر چه عدلیه قانون تشکیلات دارد اگر مراد از این اصلاحات بودجه باشد آنهم هیئت دولت قبل از تصویب آن بودجه که بمجلس آمده نمی‌تواند این اصلاحات را بکند و این اصلاحات را مجلس در ضمن بودجه خواهند کرد پس تمام مطالب بر می‌گردد باشخاص یعنی این عبارت منحصر می‌شود باشخاص دولت در عدلیه اصلاحات بکند یعنی اجزایش را بمیل واراده شخصی خودش هر طور بخواهد تغییر بدهد اگر مراد از این عبارت این است بنده بکلی مخالفم بنده نمی‌خواهم داخل بشوم در افراد واشخاص عدلیه معلوم است در ادارات دولتی همه نوع اشخاصی هست ممکن است اشخاصی نا مناسب هم در عدلیه باشد و یا نباشد ولیکن تغییرات عدلیه را موافق این ترتیب بنده بهیچوجه صلاح نمیدانم و مطابق هیچ فلسفه نمدانم اگر می‌خواهند اعضاء را تغییر بدهند باید از روی یک قانون و محاکمه ودر تحت یک ترتیبی و یک اساسی باشد مثل اینکه عدلیه مجلس مشاوره عالی دارد ووزارت عدلیه در ضمن محاکمات تقصیر را معین می‌کند ودر صورت تقصیر انهم یک مجازاتی دارد یا اخطار است یا انفصال موقتی یا دائمی بهر حال باید ترتیب قانونی باشد وبه میل واراده شخص نباید باشد شاید بنده تصدیق می‌کنم نظریات دولت را معلوم است وقتیکه دولت داخل عملیات می‌شود تبدیل با حسن می‌کند نظرم مخالفت با نظریات دولت نیست می‌خواهم عرض کنم این ترتیب موافق ترتیب قانونی نیست واصلاحاتی که در اینجا نوشته شده است مخالف ترتیب و قانون است فقط عدلیه است و سایر ادرات قانونی نیست این اداره هم که قانونی است وتشکیلاتش موافق یکقانون موقتی است گمان می‌کنم باین ترتیب تغییرش ندهند بلکه قوانینش را تکمیل کنند اگر نظریات دیگری در این کلمه اصلاحات دارند بفرمایند تا بنده بفهم
وزیر عدلیه – آقای حاج شیخ اسدالله توجیه ملایرضی صاحبه می‌فرمایند خواهشنمدم یک چیزی در نظر خودشان تصور نکنند وبعد تنقید بکنند هیچوقت این هیئت دولت حاضره و شخص بنده حاضر نخواهم بود که مخالفت با قانون بکنیم ومسلم است که اعضاء عدلیه و محاکم را هیچوقت بدون ترتیب قانونی ومحاکمه منفصل نخواهم کرد وبلکه تنزیل رتبه هم نخواهیم داد و کاملا موافق با قانون رفتار خواهیم کرد آقای حاج شیخ اسدالله خودشان در عدلیه بوده و بنده هم بوده‌ام وشاید بعضی آقایان هم بوده وبخوبی مشاهد کرده‌اند که درغیاب مجلس هم بقدر ذره از قانون تخلف نمی‌کردم ولی اینکه اینجا نوشته است محض این است که نمایندگان محترم بدانند که مقصود چه بوده مقصود این است که ما نه فقط نظر بعدلیه و ولایات داریم اصلاح عدلیه مرکز کامل و مکمل است وهیچ عیب ونقصی ندارد ونباید بآن توجهی نمود ما نظرمان اینست که عدلیه مرکز هم اصلاحات لازم دارد یعنی بعضی قوانین ناقص دارد یا بعضی از محاکم کم است وباید زیاد کرد چنانچه در بودجه پیشنهاد کرده‌ایم وواعضا ء محاکم را با باید کم کرد یا زیاد مطابق ترتیب قانونی می‌کنم هیچ نظرمان باین نیوده است که مطابق قانون رفتار نکنیم وبرخلاف قانون احدی رفتار کرده باشد و یا باداره شخصی یا خودسرانه باشد اگر چنین چیزی در نظر داشتیم در مجلس می‌گفتیم که اجازه بما بدهند که ما موافق اراده شخصی خودمان رفتار کنیم اینکه نگفتیم دلیل بر اینست که می‌خواهیم مطابق قانون رفتار کنیم .
رئیس - اقای عدل المک – آقای نظام السلطان موافقند ؟( گفتند بلی )
حاج شیخ اسدالله - بنده نظریکه داشتم در عرایض خودم فقط راجع باین عبارت بود نظر شخص نداشتم ودر ضمن عرایض خودم عرض کردم که هیئت دولت می‌خواهند اصلاح خوبی بکنند تقدیس می‌کنم و تنقید هیئت دولت نبوده ولی بعد از این فرمایشات آقای وزیر عدلیه باز هم که این عبارت را می‌خوانم وچیزی از این عبارت نمی‌فهمم عبارت بد است نه اینکه نیت دولت بداست عرض می‌کنم در اینجا می‌نویسد ( اصلاحات لازمه در محاکم عدلیه ) اصلاحات لازمه در محاکم عدلیه یعنی چه عرض می‌کنم اگر مقصود دولت از اصلاحات در محاکم عدلیه این است که محاکم زیادتر بشود آن مطابق یک پیشنهاد قانونی است که بمجلس میاید وقتیکه آن پیشنهاد بمجلس آمد واز مجلس گذشت مجری می‌شود واگر مقصودشان این است که اصلاحات لازمه راجع ببودجه و حقوق است که کم یا زیاد بکنند آنهم در ضمن بودجه تعدیل واصلاح می‌شود هر عبارت فهمی این عبارت را که پیش نظرش بگذارد بعد از آنکه محرز شد اصلاحات در محاکم عدلیه راجع ببودجه نیست راجع به تکثیر محاکم نیست غیر از این نمی‌توان معنی کرد که راجع به اشخاص می‌شود بنده این عبارت را از این قسم معنی می‌کنم حالا که می‌فرمایند نظر دولت راجع به اشخاص نیست بنده هم قانع شدم ولی نظریاتی داشتم فقط در این عبارت بود ونظریات دیگری هم ندارم والا این عبارت میرساند که راجع باشخاص است حالا که اینطور می‌فرمایند نظری ندارم وقانع شدم.
رئیس - دیگر مخالفی نیست ؟ ( اظهاری نشد وماده مزبور به اصلاح عبارتی باین مضمون قرائت شد ).
دوم – اصلاحات لازمه در محاکم عدلیه مرکزی وتشکیل محاکم عدلیه در ولایات موافق بودجه که تصویب خواهد شد .
رئیس - رای می‌گیریم باینماده بطوریکه قرائت شد آقایانی که تصویب می‌فرمایند قیام نمایند ( اغلب قیام نمودند فقره دوم تصویب وقسمت سوم بطوریکه ذیلا مندرج است قرائت شد ).
سوم – مطالعه در ترتیب ثبت اسناد اتخاذ وسائلی که باعث مزید استحکام معاملات بشود .
رئیس - در این ماده ایرادی هست ؟ ( گفته شد خیر ) پس رای می‌گیریم آقایانی که تصویب می‌نمایند قیام نمایند ( اغلب قیام نمودند و قسمت راجع بنظام بمضمون ذیل خوانده شد )
نظام – اصلاحات لازمه در نظام موافق لوایح وبودجه که بمجلس شورایملی پیشنهادخواهد شد
سردار معظم – از چندی باین طرف می‌بینم که اندرجه اهمیت که لازم است بنظام مملکت داده شود داده نمی‌شود البته این مسئله اسباب تاسف عمومی شده است مخصوصا اسباب تاسف آن کسانی که قدری بنظام نزدیک هستند بنده نمی‌خواستم در این باب اظهار مخالفتی بکنم فقط می‌خواستم یکقدری مفصل تر از هیئت دولت سوال بکنم وملتفت نظریات دولت در اصلاحات آتیه قشونی بشوم چون تصور می‌کنم نباید قوه تامینیه مملکت را منحصر بیکی دو قوه معدود کرد بلکه باید تصور کرد قوه تامینه قشون است و سایر شعب وقوای تامینیه مملکت فرع قشون است چون مجلس شورای ملی امیدواری کامل بجدید وصمیمیت دولت حاضره دارد و تشکرات خودش را هم در باب اصلاح دوقوه دیگر تامینیه مملکت تقدیم کرده خیلی میل داشتم که بدانم در باب اصلاحات قشونی دولت حاضره یک اقدامات اساسی خواهد کرد که یکمرتبه باز موفق شویم که تشکرات خودمان را تقدیم هیئت دولت حاضره بکنیم .
رئیس الوزرا - هیئت حاضره کاملا با عقاید آقای سردار معظم موافق است ودر نظر دارد که اصلاحات لازمه را در نظام مملکت بعمل آورد وهینطور که فرمودند نظام یکی از عوامل قویه تامینیه مملکت است واهمیت زیاد هم بنظام می‌دهند واینکه در این مسئله از تشریح خود داری کرده است نه برای اینست که بنظام نسبت بسایر امور مملکت کمتر اهمیت می‌دهد بلکه برای اینست که هیئت دولت در ظرف دو هفته نتوانسته است کاملا مطالعات دقیقه را در امر نظام با تمام برساند بدیهی است که نمایندگان محترم نمی‌توانند این توقع را داشته باشند که دولت حاضره بدونه مطالعه در اینباب پیشنهادی بنماید وباید دقت کرد ودید چطور باید کار نظام اصلاح شود والبته پس از مطالعات لازمه بمجلس شورای ملی پیشنهاد می‌کنند بدیهی است این مطالب نهایت درجه اهمیت را دارد درتحت مطالعه است وکابینه حاضره امیدوار است بزودی لوایحی را که لازم است بمجلس شورای ملی پیشنهاد بکند و مطابق آن لوایح عقاید دولت در خصوص نظام معلوم خواهد شد
رئیس - در این ماده آقایان اگر موافق هستند قیام فرمایند ( عده کثیری قیام نمودند مسئله فوق الذکر تصویب شد ) ( و جزء اول از ماده اول راجع بمعارف بمضون ذیل قرائت شد )
معارف
اول – اصلاحات اساسی درمدارس ابتدائی موجوده
۱- تاسیس درالمعلمین ودارالمعلمات
حاج شیخ اسدالله – بالاتر چیزیکه اساسا اسباب سعادت ملت و مملکت است معارف است اما باید وقتیکه یک دولتی می‌خواهد یابدایره ترقی ومعارف بگذارد باید بطور تکامل مرتبه بمرتبه پیش برود اگر بخواهد یکمرتبه داخل بشود در تمام آن ترتیباتی که در دول متمدنه سالها مقدماتش را ترتیب داده‌اند وبعد از چند صد سال حالا نتایجی از آن گرفته‌اند ما بخواهیم یکمرتبه خودمان را بآن مقام به بینیم بهیچ مقام نمی‌رسیم باید وقتیکه دولت داخل می‌شود در دائره معارف مثل کلاسهائی که در مدارس ترتیب می‌دهند از کلاس اول و ثانی و ثالث و راجع بترتیب پیش برود مثلا نباید یک طفلی را که در مدرسه در کلاس اول وارد کرده‌اند هنوز معلومات خودش را در آن کلاس تکمین نکرده است یکمرتبه اورا بکلاس دهم ببرند زیرا هرچه در آنجا بماند تضییع عمر می‌کند وهیچ نمی‌فهمند هینطور دولت وقتی که می‌خواهد معارف را ترقی بدهد باید کلاس بکلاس پیش برود اینجا می‌نویسد ( اصلاحات اساسی مدارس و تاسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات ) بنده منکر معارف نیستم و عرض می‌کنم تحصیل هم باید اجباری باشد وباید تمام نفوس مملکت دارای علم باشند از زن و مرد و کوچک وبزرگ و با این نظر دولت نمی‌شود مخالفت کرد اما می‌خواهم به بینم آیا امروز می‌توانیم تمام نسوان این مملکت را تربیت بکنیم که آنها دارای یک مقامات علمی بشوند ؟ خیر هنوز زوداست یعنی دولت نمی‌تواند موفق بشود محض اینکه می‌بینیم چندین مدارس ابتدائی نسوان در طهران دایر است فرق نمی‌کند نظارت دولت در مدارس چه بودجه آنها بر دولت تحمیل شود یا بر خود اطفال یا بر سر مردم تحمیل باشد ان نظارتی که دولت درمدارس دارد چه مدارس دولتی یا ملتی باشد نظارتش در باب مدارس یکی است همان اندازه که مراقبت در مدارس دولتی می‌کند همان اندازه هم باید در مدارس ملی مراقبت بکند بنده می‌بینم مدارس که تا بحال تاسیس شده است دولت هنوز موفق نشده است که کاملا از آنها رادر تحت نظر ویک پروگرام صحیحی بیاورد و آنها را درست اداره کند هر مدرسه یک ترتیب مخصوص دارد کلاسهای مختلف ترتیب وتدریس مختلف وهر کدام یک رویه دارند بنده تصویب نمی‌کنم مدارس نسوان رابا اینحال وبا این وضع باقی گذارد ودولت باید نظارتش را کاملتر بکند بنده هر زمانی که دیدم دولت درمدارس نسوان آن نظارت عالیه را که دارد بموقع اجرا بگذارد وکاملا مدارس ابتدائی را اداره کرد آنوقت اجازه می‌دهم که دولت قدری پا را بالاتر بگذارد دارالمعلمات تاسیس بکند ومعار ف را ترقی بدهد و آنوقت مدارس دیگری برای تحصیلات عالی تاسیس کند بنده تصور می‌کنم این مدارس که موجوداست فعلا کافی است و تاسیس دارالمعلمات امروز برای دولت لازم نیست
وزیر داخله – بلی آقای حاج شیخ اسدالله مسئله تکامل وترقی وتدریجی را خوب بیان فرمودند البته هر ملتتی که می‌خواهد پابدرجه تکامل بگذارد البته تا بتدریج بالا نرود وترتیب تدریجی را رعایت نکند مستقیماً موفقیت حاصل نخواهدکرد شاید خود ما هم دراین چند سال این تجربه را کرده باشیم زیرا آن اشخاصی که درابتداء آرزومند بودند که بعضی ترتیبات را در اندک مدت نائل شوند وبانها برسند وعجله که درکار کردند بعد از چند سال دیدند که عقاید آنها پشرفت نکرده است وشاید همه آنها اشخاص امروز کاملا معتقدند به این عقیده که فرمودند یعنی باید ترتیب تدریجی را رعایت کرد ولی اینجا عقیده من این است که اشتباه درتشخیص مراتب شده است اینکه می‌فرمایند ما نمی‌توانیم مثل سایر ملل متمدنه همه اسباب قرقی را یکمرتبه حاضر بکنیم ویکدفعه دست بانها بزنیم صحیح است ولیکن باز عرض می‌کنم که به بینیم تاسیس دارالمعلمات درکدام مرتبه اصلاحات واقع است بعقیده بنده که گمان می‌کنم جمعی از آقایان هم با بنده همراه باشند تاسیس دارالمعلمات مقدمه هم ترقیات است زیرا وقتی در دوره زندگانی یک شخص عطف نظر بکنیم اول می‌رسیم بزمان طفولیت آیا در زمان طفولیت چه لازم دارد مادر لازم است که آن طفل را در عهد صباوت با اخلاق حسنه عادت دهد واورا در دایره صفات حسنه ترتیب بکند تا آن که ان طفل بان حدی برسد که بتواند قابلیت درس خواندن وتحصیلات را پیدا کند آن زمان ان طفل هرچه یاد می‌گیرد می‌توان گفت بنیان اخلاق اواست واین کا را مادر باید بکند پس برای آنکه ما بتوانیم مادرهای خوب در این مملکت تربیت بکنیم چه لازم است مدارس نسوان
اما اینکه فرمودند مدارس نسوان را قبول دارم وبهمین اندازه امروزه است کافی است و هنوز دولت درباب مدارس ابتدائی نسوان مثل سایر مدارس دولتی عطف توجهی نکرده است اول در این باب ترتیبی بدهد تا برسیم بدارالمعلمات بنده عرض می‌کنم برای اینکه دولت بتواند ترتیبی بمدارس نسوان بدهد وباجرای اصلاحات در مدارس نسوان موفق شود آیا اول چه لازم است ؟ بدیهی است اول معلمه لازم است برای اینکه در مدارس نسوان مستقیما معلمات تدریس بکنند اگر معلمه نداشته باشیم از ابتداء که این اطفال یعنی دخترها شروع بتحصیلا ت می‌کنند تحصیلاتشان در یک مدار صحیحی پیش نخواهد رفت پس باین مناسبت اگر در همان ترتیب تدریجی که فرمودند درست دقت نمائید ترتیب پیدا کردن معلمه مقدمه تمام اصلاحات است پس باین جهت موافقت پیدا می‌شود بین عرایض بنده وفرمایشات ایشان در اینکه باید ترتیب تدریجی را رعایت کرد .
رئیس – آقایان عدل الملک – ناصر الاسلام – میرزا محمد علیخان – نظام السلطان موافقند ( گفتند بلی ) فقط آقای حاج شیخ اسدالله مخالفند .
حاج شیخ اسدالله - با این حسیات که از طرف آقایان نمایندگان اظهار می‌شود اگربنده عقیده داشته باشم عقیده خودم را نگاه می‌دارم
رئیس - بسیار خوب رای می‌گیریم بتاسیس دارالمعلمین ودار المعلمات آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند ( عده کثیری قیام نمودند وجزء دوم بمضمون ذیل قرائت شد )
(۲) اتخاذ وسایل لازمه برای تهیه کتب تدریس ابتدائیه ومتوسطه موافق نقشه که وزیر معارف بمجلس شورایملی پیشنهاد خواهند کرد
آقا شیخ محمد حسین گروسی – عرض می‌کنم در این ماده اصلاح عبارتی لازم است باید نوشته شود موافق نقشه که از تصدیق مجلس می‌گذرد .
رئیس – گویا مقصود همین بوده است این اصلاحیکه آقا پیشنهاد می‌کنند گویا صحیح باشد باید نوشته شود موافق نقشه که بتصویب مجلس خواهد رسید .
رئیس الوزراء – وقتی که در کلیات مذاکره بود آقای مدرس فرمایشی کردند که بنظر بنده باید جوابش را اینجا عرض کنم در باب لزوم و اهمیت دارالترجمه ازبرای مملکت بنده لازم است عرض کنم کابینه حاضره با عقیده ایشان موافق است برای اینکه ما باید یا یک اداره داشته باشیم که نظارت داشته باشد تا متصدی ترجمه کتب از السنه خارجه بزبان فارسی باشد ودر باب فوائد آن هم برای تعلیم وتعلم که برای این مملکت لازم است لازم نیست بنده عرض بکنم که چرا دارالترجمه نوشتیم ونوشتیم ( اتخاذ وسائل لازمه برای تهیه کتب درس ) برای اینکه نظریات در این موضوع مختلف است بعضی تصور می‌کنند که باید یک دارالترجمه یا یک دارالتالیفی برای اینکار تاسیس شود بعضی عقیده شان این است که اشخاص هستند که می‌توانند این زحمت را تقبل بکنند بدون اینکه لازم باشد دولت دارالترجمه یا دارالتالیفی تاسیس کند یعنی افکار مردم را بیک مجرائی که میداند بیاندازد واینکار رابآن ترتیب اداره کند باین جهت در اینباب چون هنوز مثل سایر مواد مطالعات لازمه نشده که آیا کدام یک از این ترتیبات را اتخاذ نمائیم باین جهت ما این مسئله را یکطوری نوشتیم که تخصص نداشته باشد والا اساساً کابینه حاضره با عقیده آقای مدرس کاملا موافقت دارید که باید یک همچه اقدامی را بکنند و این اقدام از آن اقدامات اساسی وضروریات اولیه مملکت است
رئیس – آقای مدرس پیشنهادی کرده‌اید حالا پیشنهاد خودتان را پس می‌گیرید ؟
مدرس – خوب است مقرر فرمائید اول معارف
ناصر الاسلام – بعقیده بنده خوب است خوانده شود هئیت دولت قبول کند زیرا این مسئله از مسائل حیاتیه است وبآن خیلی اهمیت داده می‌شود اگر صلاح میدانید مقرر فرمائید خوانده شود
رئیس - مقصود این نبود که خوانده نشود بعد خوانده می‌شود اگر تصویب شد آنوقت بپروگرام ضمیمه می‌شود وفقره سوم می‌شود حالا رای می‌گیریم بنمره دوم از ماده اول معارف آقایانی که تصویب می‌فرمایند قیام نمایند ( عده کثیری قیام نمودند )
رئیس - تصویب شد – پیشنهاد آقای مدرس قرائت می‌شود ( بمضمون ذیل قرائت شد )
تاسیس دارالترجمه در وزارت معارف
رئیس - آقای مدرس توضیحی در اینباب دارید بفرمائید
مدرس - سابق عرض کرده‌ام آقای رئیس الوزراء هم فرمودند از اهم مطالب است و گمان می‌کنم که اگر هئیت دولت قبول کنند وبعد از آنچه راجع باین امر است بانضمام بودجه آن لوایحی ترتیب بدهند وبه مجلس پیشنهاد بکنند یکخدمتی باین مملکت کرده‌اند دیگر محتاج بتوضیح وبیان نیست
رئیس – عقیده دولت چیست ؟
رئیس الوزراء - تکلیف دولت این است بهمان نظریکه عرض کدم بهمین ترتیبی که نوشته شده ات باقی بماند بجهت اینکه دراین باب نمی‌شود نظریاتی که درکیفیت اجرای این خیال اتخاذ نمود ممکن است دولت یک اداره تاسیس بکند ویک اشخاصی رادرآنجا استخدام بکند که مسئو ترجمه باشند وممکن است دوت از اشخاصی که درخارج هستند استفاده نمایند ویک پروگرامی ترتیب بدهد که چگونه کتب از برای اطقال لازم است ویک (پری ) معین بکند یعنی یک تشویقیواسباب رغبتی برای اینکار معین کند وبگوید درصورتی که آن کتاب از تصویب وزارت معارف گذشت فلان قدر جایزه باو داده خواهد شد هر کدام از اینها یک محسناتی دارد باید دراینها دولت مطالعات لازمه بکند تا وقتیکه جزم بکند که کدام یک ازاین وسائل را اتخاذ نماید بجهت اینکه احتمال دارد که هر یک از این وسائل نسبت بدیگری علاوه بر محسنات یکنظر اقتصادی هم ازبرای دولت داشته باشد باین جهت فعلا دولت نمی‌تواند یک نظر قطعی دراین باب اتخاذ نماید وباین واسطه بهمین ترتیبی که نوشته شده بهتر است .
ناصر الاسلام – بموجب بیاناتی که آقای رئیس الوزراء فرمودند همچواحساس کردم علت اینکه نمی‌خواهند جزء پروگرام باشد باین ملاحظه است که درترتیب تاسیس آن بعضی نظریات دارند وچون درجه اهمیت دارالترجمه راآقای مدرس کاملا فرمودند وآقای رئیس الوزراء قویا تایید فرمودند بنده وارد دراین موضوع نمی‌شوم ولی عرض می‌کنم حاضر شدن اشخاص رابرای خدمت داوطلبانه یکنظر اساسی نمیدانم ونمی‌توانم تصدیق کنم زیرا ما نمی‌توانیم منتظرذ بشویم که آیا دولت بری تدریس چه نحو کتبی را درنظرزذ گرفته وبعد اخطار کند که ترجمه فلان کتب لازم است تا اشخاص داوطلبی حاضر شوند یا نشوند واما اینکه تاسیس یک اداره بشود ویکعده متخصص وموظفا از برای ترجمه کردن کتب علمیه کلاس معین کنند اینرا بنده اساسی میدانم وشاید اینکه می‌فرمایند بملاحظه یکنفر بودجه باشد دراینصورت بنده هم هر قدر بودجه یکنفر برای اینکار معین شود زیاد نمی دانم ودر نظر هم گرفته ومعتقدم که اگر لازم شود یک قسمتی از تشکیلاتی که فعلا در وزارت معارف هست ووجودش تا بحال منشاء هیچ اثری نشده لغو کنند واین مسئله حیاتی را بجای آنها بگذارند دیگر وارد نمی‌شوم درکلیات این مسئله زیرا آقای مدرس کاملا تشریح کرده‌اند وخیلی علاقمند هستم ومستدعیم که آقای رئیس الوزراء این مسئله راقبول فرمایند ودرتاسیس دار الترجمه یک نظر موافقتی بنمایند .
رئیس – پس منجر می‌شود به رای گرفتن
وزیر عدلیه – هیئت دولت با آقایان نمایندگان دراینکه تهیه کتب بوسیله تالیف یا ترجمه برای این مملکت لازم است هیچ مخالفتی ندارند درلزوم این مسئله هیچ شکی نیست ولی بنده باز توضیح می‌دهم که چرا بهتر این است این عبارت نوشته شود ملاحظه بفرمائید که یک دارالترجمه ویا دار التالیفی بهر اسم که تاسیس کنند این یک اداره از ادارات دولتی است واجزاء آن باید بوظیفه عضویت دولت اقدام کنند ازآنطرف اگر یک قدری تامل بفرمائید معلوم می‌شود که ترجمه وتالیف یک چیزی نیستن که آنرا بیک حدودی محدود کرد فرض بفرمائید بنده را آوردند وعضویت این اداره رابمن دادند ویک حقوقی برایم معین کردند انوقت حدودمن چه خواهد بود؟ –آیا روزی یک جز بدهیم ؟ آیا چه اندازه باید ترجمه کنیم ؟ کمیت وکیفیت آنطوری است که نمی‌توان درست در تحت انتظام این مسئله ادارای درآورد باین واسطه عرض می‌کنم این مسئله یک نظر ابتدائی است که پیش آمد که آیا دارالترجمه ودارالتکلیف بطور اداره دولتی تاسیس کنیم یا وسایل دیگر اتخاذ کنیم واین مسئله داوطلبی را که فرمودند مسئله داوطلبی نیست درهمه جای دنیا حتی درمملکت ایران هم خیلی اتفاق افتاده است که مردم به میل خود ترجمه‌ها کرده‌اند وتالیفات کرده‌اند این بیشتر جریان پیدا خواهد کرد وتکمیل خواهد شد تا دولت بگوید اینکه من یک تالیف خیلی خوبیب درعلم شیمی یا دئرعلم دواسازی می‌خواهم اگر یک دارالترجمه برای اینکار داشته باشد اشخاص معینی خواهند بود که بعلم شیمی تالیف خواهند کرد .
اما اگر گفت که من یک تالیف خوبی بفلان شکل وفلان اسلوب می‌خواهم یا متخصص یاغیر متخصص باینکارمشغول می‌شوند که دراین فکر می‌روند ویک تالیفی می‌کنند هم از برای خودشان وهم اینکه درضمن یک جایزه گرفته باشند آنوقت درمیان بیست یاسی کتاب که اشخاص متفرقه تالیف کرده‌اند ممیزی می‌کنند ومیبینند کدام یک بهتر است او انتخاب می‌کنند دراینصورت علاوه براینکه تهیه کتاب شدیک ورزش علمی هم بین اشخحاص شده است پس چون این نظریات هست بهتر این است ایم قید نشود والا هیئت دولت قطع ندارند که دارالترجمه نباید تشکیل شود ولی بعد ازآنکه مطالعات لازمه راکردیم ودیدیم نظر اقتصادی مملکت مساعدت می‌کند که دار الترجمه تشکیل شود البته اصرار نداریم که حکما دار الترجمه تاسیس نشود واز اینکه این مسئله رااضافه بکنید مخالفتی نداریم و.لی بهتر این است که این قید نشده باشد تا طریق احسنی اختیار شود .
رئیس- ماده دوم راجع معارف قرائت می‌شود (بمضمون ذیل قرائت شد )
- دوم – تبدیل چند باب از مدارس ابتدایی موجوده بمدارس ابتدایی ومتوسطه دولتی وتبدیل مکتب خانه‌ها بکلاسهای ابتدایی .
رئیس- ملاحظاتی دراین باب نیست ؟(اظهاری نشد) آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند (اغلب قیام نمودند )
رئیس – تصویب شد –ماده سوم قرائت می‌شود (بمضمون ذیل قرائت شد )
- سوم – اقدامات لازم برای اینکه در مدارس اصول تعلیم از روی پروگرام واحد باشد .
رئیس - دراین باب مخالفی هست ؟
مدرس – یک توضیحی می‌خواهم این پروگرام که فرمودید این پروگرام را به نظر مجلس هم میرساند یا فقط در وزارتخانه تصویب خواهدشد
وزیر معارف – بسته بنظر شورای معارف است
مدرس – بنظر شورای معارف مفهوم نیست اشخاصش چه هستند وکه هستند وممکن است این پروگرام درمملکت جاری شود یا نه چون غرض اصلی اجرای پروگرام است عقیده بنده اینست که اگر پروگرام رابنویسند وبمجلس تقدیم بکنند و مجلس هم یک نظری درآن بنماید بهتر درمملکت جاری می‌شود ولی اگر یک شورای معارفی که فرمودند ومصداقش معلوم نیست بنشیند یک پروگرامی درست کنند وبعد اسباب دردسر برای بنده وامثال بنده فراهم بیاورند وبالاخره هم اجراء نشود
سلیمان میرزا – پروگرام کدارس باید متحد باشد ویکی باشد وبهترین چیزها از برای اصلاح مدارس تهیه پروگرام است ولیکن بهیچوجه برای تعیین وتهیه کتاب درمجلس نباید رای گرفته شود که آیا اطفال سال اول بحال اینکه نوشتن وخواندن رابدانند چه کتابی را بخوانند واینرا مجلس رای بدهد این مسئله یکماه قانونی نیست مجلس ری بدهد وبهیچوجه مجلس صلاحیت اینکار راندارد وگویا فراموش کرده‌اند که یک قانونی سابق از برای وزارت معارف نوشته‌اند ودرآنجا یک شورای معارفی هم تصویب کرده‌اند ووظایفی هم برای آن معین نموده‌اند وشورای معارف هم هر هفته در روزهای ۴شنبه ۱۷نفر عضو در وزارت معارف دائر است ووظیفه شورای معارف کارهائی است که ممیز شده ودر ماده سوم قانون معارف وقتیکه ملاحظه بفرمائید تمام وظایف آنرا معین کرده است از جمله تهیه پروگرام ورسیدگی بامور مدارس وتصفیه اختلاف مابین مکاتب ومدارس تمام اینها وظیفه شورای معارف است که در قانون معارف که به تصویب مجلس رسیده پس دراین صورت بهیچوجه لازم نیست پروگرامی که معین می‌کنند بیاورند اینجا واین یک لایحه قانونی نیست که بگوئیم باید مجلس بگذرانیم ما باید مشغول شویم بقانون جزا ورسیدگی ببودجه‌ها وسایر کارهای مهمی که درپیش است ما نباید درمجلس باین جزئیات مشغول شویم درصورتیکه شورای معارف را قبلا برای این کار تهیه کرده‌ایم دراین صورت لازم نیست اسامی کتب وترتیب پروگرام بمجلسذ بیاید واز نظر مجلس بگذرد پس از آنکه شورای معارف پروگرامی را تصویب کرد ووزارت علوم هم انرا تصدیق کرد ممضی ومجراست
مدرس – فرمایشاتی که شد بنده کاملا موافقتم وآن چیزیکه می‌خواستم وپی او می‌گشتم الحمد الله اورا پیدا کردم وآن این بود که ما دردوره سابق یک قانونی برای وزارت معارف نوشته بودیم وآن قانون ۳ چهار سال بود که گم شده بود بنده پی این می‌گشتم که این قانون کجا رفت والا بنده کاملا موافقم که پروگرام معارف رانباید بمجلس شورای ملی تصویب کند ولیکن درقانونی که زحمت کشیده وزحمت کشیده شد وواقعا یکی از قانونهای بسیار خوبی که از مجلس گذشت آن قانون بود که بنده دراین مدت که درمجلس بودم عقیده‌ام اینست قانون باین خوبی از مجلس نگذشت ولی افسوس بعد از انفصال مجلس این قانون گم شد آنچه گردیدیم در روزنامجات دراعلانات ودر وزارتخانه‌ها که این قانون چطور شد اثری از ان پیدا نکردیم تا اینکه حالا آنرا پیدا کردیم اگر پروگرامی مبنی برآن شورای معارفی که مبنی برآن قانون معارفی است که سه چهار سال است گم شده است پس چرا دراین مدت سه سال آن پروگرام نبود واجرا نشد اینکه بنده عرض می‌کنم که قانون از مجلس بگذرد بجهت همین است که ما هر قانونی که نوشتیک وبرای ما نافع بود اجرا نشد هر قانونی که خبط کرده‌ایم وضرر برای مملکت داشت فورا اجرا شد قانون (۲۳)جوزا نوشتیم فورا اجرا شد قانون نمک (اگر چه بنده درمجلس نبودم ) نوشتند اجرا شد وبعد بزحمات زیاد رفع شد واما قانون اساس معارف که از قانونهای بسار خوب بود ابدا اجرا نشد ودلیل عدم اجرای آن همین پروگرام هیئت دولت حاضره است که پیشنهاد کرده است اگر شده بود آن قانون دیگر محتاج باین پیشنهادنبود بجهت این که درآن قانون تمام این مطالب نوشته شده بود مقصودبنده این است که همان قانون را اگر هیئت دولت بموقع اجرا می‌گذارند واجرای همان قانون را فعلا هیئت دولت بفرمایند محتاج باینکه علیحده این پروگرام رابفرمایند نبودند جهت این پیشنهاد عدم اجرای آن قانون بوده است
رئیس - حالا گویا مذاکره کافی باشد آقایانی که ماده سوم تصویب می‌کنند قیام نمایند (عده کثیری قیام نمودند)
رئیس – تصویب شد ماده چهارم قرائت می‌شود (بمضمون ذیل قرائت شد )
تبدیل مدرسه سیاسی بمدرسه حقوق وسیاسی برای تهیه مستخدمین لایق برای عدلیه وسایر دوایر دولتی
رئیس – در این ماده ایرادی نیست ؟ گفته شد خیر رای می‌گیریم آقایانی که‌ایم ماده راتصویب می‌نمایند قیام نمایند (عده زیادی قیام نمودند) (ماده پنجم بمضمون ذیل قرائت شد )
دادن اعتبار لازم بتصدیقنامه‌های مدارس دولتی بموجب لایحه که پیشنهاد خواهد شد
رئیس – ملاحظاتی نیست ؟ آقایانی که تصویب می‌فرمایند قیام نمایند (عدهکثیری قیام نمودند)
(مواد راجعه به پست وتلگراف وتجارت بطوریکه ذیلا مندرج است قرائت شد)
پست وتلگراف وتجارت وفواید عامه
اول – تقدیم لوایح قانونی ذیل به مجلس شورای ملی
۱- راجع بقانون پستی ملاحظاتی هست یا نیست ؟
محمد هاشم میرزا - درآن دوره مجلس قانون پستی به مجلی آمده ومطرح شور هم واقع شد مقصود ازاین قانون همان قانون است قانون دیگری است
وزیر پست وتلگراف- بلی بطوریکه فرمودند قانونی برای پست درمجلس ثانی پیشنهاد شد ودر کمیسیون هم مفصلا مذاکره شد ودر مجلس شورای مکلی درشور اول بود لیکن برای مجلس موقع پیدا نشد آنرا تمام کند وبدولت بدهد در این مدت هم همان قانون بموقع اجرا گذاشته شده است ویک نظریات جدیدی که برای دولت حاضره پیدا شده وآن ضمیمه خواهد شد ومجددا بمجلس شورای ملی پیشنهادخواهد شد وبعد ازآنکه از تصویب مجلس گذشت بموقع اجرا گذاشته خواهد شد
رئیس – گویا دیگر ایرادی نیست آقایانی که قبول وتصویب می‌کنند قیام نمایند (عده کثیری قیام نمودند )(وجوز دوم اینطور قرائت شد)
۲- راجع به تشکیلات اداری تجارت
رئیس - در این باب ملاحظاتی هست
سردار معظم خراسانی - ممکن است آقای وزیر پست وتلگراف توضیح بدهند که مقصود از تشکیلات اداری تجارت چیست
وزیر پست وتلگراف - البته خاطر نمایندگان محترم مسبوق است که یکی از ادارات یایکی از وزارت خانه‌ها که خیلی همیشه طرف توجه عموم بوده است وقابل کمال اهمیت است اسما در این مملکت بوده ولی هیچوقت وجود خارجی نداشته بطوریکه که ملاحظه فرموده‌اند گاهی دربعضی کابینه‌ها که بمجلس شورای ملی معرفی می‌شد اسمی از تجارت برده می‌شد گاهی درهیئت‌هایی که بعد می‌آمدند این اسم حذف می‌شد این به نظر هیئت دولن اینطور آمد که اقلا برای اینکه این اداره یک اداره ثابتی بشود یعنی یک اداره شود که همیشه درمملکت رسمیت داشته باشد درمملکت تاسیس شود آن تاسیس معلوم است مستلزم اینست که یک قانون تشکیلات اداری داشته باشد که بواسطه وجود این قانون یک رسمیتی بان داده شود باین جهت که دراینجا نوشته شده است که جهت تشکیلات اداری این وزارتخانه قانونی پیشنهاد می‌شود واز مجلس بگذرد
رئیس- رای می‌گیریم آقایانی که این جزء را تصویب می‌کنند قیام نمایند (عده کثیری قیام نمودند)(فقره دوم تصویب شد وفقره سوم بمضمون ذیل قرائت شد )
۳- راجع بشرکتها واطاقهای تجارتی
محمدهاشم میرزا- دراندوره درقانون شرکتها خیلی زحمتها کشیده شد وآخرش ماند می‌خواستم به بینم مقصود همان قانون است یا قانون دیگر
وزارت پست وتلگراف – البته معلوم است دریک موقعی که زحمت کشیده شده دولت آنرا از دست نمی‌دهد ولی اگر نظریات جدیدی دارد به آن ضمیمه نموده مجلس پیشنهاد می‌کند
رئیس – این قسمت راهم اگر تصویب می‌فرمایند قیام نمایند( عده کثیری قیام نمودند)
دوم – تاسیس اطاق تجارت در مرکز
ناصر الاسلام – می‌خواستم آقای وزیر پست وتلگراف توضیح بدهند که مقصود از تاسیس اطاق تجارت درمرکز چه چیز است ؟
وزیر پست وتلگراف – مقصود این بود که چون پروگرام هیئت دولت حاضره سعی شد که حتی الامکان عملی باشد و مطالبی که بمجلس شورای ملی پیشنهاد می‌کند وتصویب می‌شود بموقع اجرا گذاشته شود باین واسطه نظر هیئت دولت این بود که اطاق تجارتی در مرکز هر چه زودتر تاسیس بشود و بعدها بتدریج در ولایات دایر شود .
میرزا محمد علیخان – در لزوم اطاق تجارت شبهه نیست ولی گویا مقصود آقای ناصر الاسلام این بود که عملیات اطاق تجارت چه خواهد بود فوائد آن چیست و قوانینیکه برای آنجا وضع خواهد شد چه قسم خواهد بود ؟
وزیر پست و تلگراف – در موقع مذاکره پروگرام بنده داخل در جزئیات نمی‌شوم ودر موقعی که لوایح آن بمجلس تقدیم شد و آنوقت توضیحاتی که لازم است عرض خواهد شد
رئیس – گویا مذاکره‌ها کافی باشد – آقایانی که این ماده دوم را تصویب می‌فرمایند قیام نمایند ( عده کثیری قیام نمودند )
رئیس - تصویب شد . پیشنهادی از آقای معتصم السلطنه رسید است قرائت می‌شود ( پیشنهاد مزبور بمضمون ذیل قرائت شد )
این بنده پیشنهاد می‌کنم که این ماده بر پروگرام هیئت وزراء عظام افزوده شود .
ماده – دفاتر و نوشتجات ادارات دولتی را بزبان و خط ملی و مملکتی مرقوم دارند
سردار معظم - بنده بطور کلی می‌خواهم عرض کنم که مسائل خوب دردنیا خیلی زیاد است ولی اگر نمایندگان محترم بخواهند تمام مطالب خوب را در این پروگرام بگنجانند تکلیف دولت خیلی مشکل خواهد شد وچنانچه آقای رئیس فرمودند پروگرام یک چیزی نیست که بشود درآن پیشنهاد کرد
ناصر الاسلام - اولا در باب پیشنهادی که از طرف آقای معتصم السلطنه شده نباید پیشنهاد کرد باید تقاضا نمود زیرا امروزنظر باین است که هر چیزی که صحت وحسن جریان را انتخاب می‌کند هیئت دولت و نمایندگان با هم موافقت نمایند و بنظر بنده یکی از مطالبی که خیلی اهمیت دارد همین تقاضای معتصم السطنه است اگر هیئت دولت موافقت کند این تقاضا موافق تقاضای هیئت ائتلاف است و منتهای آرزوی نمایندگان است و بعلاوه از آن مسائلی نیست که برای دولت تولید اشکالاتی بکند بلکه بحال مملکتی خیلی مفید خواهد بود .
رئیس - هیئت دولت این مطلب را قبول دارد .
رئیس الوزراء - در اجرای این مسئله سعی خواهم کرد ولی گمان می‌کنم نوشتن در پروگرام لازم نباشد .
معتصم السلطنه – بنده تصور می‌کردم که این مطلب بقدری اساسی است که محتاج بمذاکره نخواهد بود زیرا اگر امروز باقصی بلاد ایران حتی بسرخس و مکران و ماکو وغیره برویم خواهم دید که دفاتر مالیه بزبان فرانسه است وبهیچوجه نمی‌توانیم بفهمیم که انها چه می‌کنند و چه ترتیباتی در آنجا موجود است البته در اداراتی که مستشار خارجی دارند ناچار باید یک دفتر شخصی داشته باشند که بزبان فرانسه باشد ولی تمام دفاتر و مکاتبات بزبان اجنبی خیلی از حیثیات ملی دور است چنانچه در وزارت خارجه که تنها وزارتخانه است که تمام روابطش با دول خارجه وبا نمایندگان دول متحابه می‌باشد دفاترش بزبان فارسی است در صورتی که سایر وزارتخانه‌های ما بفرانسه مکاتبه می‌کنند بنده تصور نمی‌کردم که هیچکس در این موضوع مخالفت بکند .
نظام السلطان – بنده این پیشنهاد را با اندازه بموقع میدانم که گمان نمی‌کنم هیئت دولت با آن مخالفت نماید واینکه گفته می‌شود این مسئله را در پروگرام نباید نوشت تعجب می‌کنم .
وزیر داخله - در اینجا هیچ اختلافی بین نظریات آقایان نمایندگان و هیئت دولت نیست ولیکن این مطلب یکی از مطالب اداری است و تا حال در اینباب مراقبتی نشده است و بهمین ترتیب بی رویه امورات جریان داشت همینقدر عرض می‌کنم که آقای رئیس الوزراء که اطمینان دادند در اینباب مراقبت خواهد شد کافی است دیگر لازم نیست که این مطلب را در پروگرام بگنجانند .
سردار معظم – یکی از وکلاء محترم همچو تصور کردند بنده با این مطلب مخالفت دارم هینقدر لازم میدانم عرض کنم غرض بنده مخالفت نبوده بلکه کاملا موافق هستم ودر هر مملکتی زبان آن مملکت باید معمول باشد فقط عرض بنده این بود که این مطلب جایش در پروگرام نیست در قانون مالیه است وقتیکه قوانین تشکیلات مالیه می‌آید ممکن است این پیشنهاد را انجا بفرمایند .
رئیس - در صورتی که دولت اطمینان می‌دهد گمان نمی‌کنم مذاکره لازم باشد .
معتصم السطنه – بنده پیشنهاد خود را پس می‌گیرم وبعد از تقدیم لوایح قانون تشکیلات مالیه پیشنهاد خواهم کرد .
رئیس - در کلیات پروگرام مخالفی هست یا نیست ؟ ( اظهاری نشد ) مخالفی نیست ؛ رای می‌گیریم بکلیه پروگرام هیئت وزراء آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نماید ( اغلب قیام نمودند )
رئیس - تصویب شد . در دستور کار دیگری ندارم اگر آقایان تصویب می‌کنند جلسه بماند برای روز پنجشنبه دوساعت بغروب مانده مخالفی نیست ؟ ( گفته شد خیر )
مجلس دوساعت از شب گذشته ختم شد