مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ امرداد ۱۲۸۶ نشست ۱۳۵
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نخست | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری نخست |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ امرداد ۱۲۸۶ نشست ۱۳۵
مذاکرات روز شنبه سلخ جمادی الثانی دارالشورای ملی برابر با روز پنجشنبه ۳۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۵
خلاصه مذاکرات روز پنجشنبه ۲۸ را آقاسید محمد تقی قرائت کردند.
آقا سید محمد تقی- پریروز بعد از قرائت لایحه نوابان شاهزاده سلیمان میرزا و یحیی میرزا عرض کردم که نظر بدرخواست خود آنها بایست استنطاق شوند تا بقول خود آنها (تا سیه روی شود هر که در او غش باشد) بنده از طرف خود حاضر هستم و از شرف خود نمی‌گذرم.
آقا سید حسین – هیچ ملاحظه نباید کرد.
آقا سید محمد تقی – باید استنطاق شود که اگر فی الواقع یک نفر از میان وکلا مرتشی باشد مدلل شود تا خارج گردد.
آقا میرزا محمود خوانساری – اگر این مطلب داخل در مجلس نشده بود ممکن بود عفو و اغماض شود ولی حالا نمی‌شود مسکوت عنه گذارد.
آقا سید محمد تقی – خوبست از این مسئله یک نتیجه گرفته شود و حاضر شوید که امروز بر خودمان واجب کنیم که نظامنامه داخلی را مجری داریم تنها نظم داخله مجلس را برئیس واگذاردن کار پیشرف نمی‌کند رئیس یکنفر است این تکلیف همه است.
احسن الدوله – این لایحه بهمه برمیخورد حالا که علنی شده اگر فی الواقع چیزی هست باید استنطاق شود.
آقا سید محمد تقی – فی الواقع باید ملت از این نوابان متشکر باشند که اگر خیانتی درخفیه بود اینها ظاهر ساخته‌اند بهر حال اینمطلب را بایست عقب کرد تا معلوم شود.
آقا سید حسین – سه روز است در این خصوص گفتگو میشود تاکنون نتیجه گرفته نشده خوبست نتیجه گرفته و مجلس محاکمه را معلوم نمایند. پریشب خدمت رئیس بعد از ختم مجلس گفتگو شد که در همین جا خدمت حجج اسلامیه محاکمه شود یا در عدلیه بالاخره قرار شد مجلس فوق العاده تشکیل داده شود.
آقا سید حسن تقی زاده – اولا این اشخاص در آن لایحه برائت ذمه خود را حاصل کردند و بعد اظهار داشته‌اند مجلس محاکمه تشکیل شود برای اثبات اینمطلب حالا اگر اثبات این نسبت را می‌توانید چه ضرر دارد محاکمه بشود آنهم باید در عدلیه باشد و من صلاح نمیدانم وقت مجلس صرف این مطلب جزئی بشود.
آقا میرزا محمود خوانساری – بنده عرض می‌نمایم که بیاد حق وزارتخانها بخودشان واگذار شود نه اینکه کارهای آنها را هم از دست آنها گرفت اینکار را باید بعدلیه رجوع نمود.
بحرالعلوم – اگر بعدلیه رجوع شود باید تمام وکلا بعدلیه بروند.
آقا میرزا محمود – حضور تمام وکلا در عدلیه لازم نیست لابد این شخص بیکی دو نفر نسبت خواهد داد آنوقت همان دو سه نفر با هیئتی از وکلاء در آنجا حاضر شوند و محاکمه شود.
وکیل التجار – در لایحه که خود آنها پریروز نوشته بودند از این نسبت برائت جسته بودند از وکلا هم پرسیده شد گفتند ما نشنیدیم فقط اسناد آنرا بروزنامه دادند که در روزنامه اینطور نوشته است مندرجات روزنامه هم در مذاکرات مجامع عمومی منسوب بشخص مخصوصی نیست و سندیت ندارد در اینصورت ببینید دست آویزی دارید یا خیر آنوقت محاکمه را تشکیل بدهید وقتی هم که محاکمه معین شد باید در عدلیه باشد.
آقا سید باقر- مجلس را مشغول نمی‌کنند همیشه در مواقع لازمه وزرا می‌آیند و مجلس فوق العاده تشکیل میشود اینمطلب هم لازم است.
آقا میرزا محمود – بموجب لایحه که قرائت شد بعضی از وکلا میگویند ما شنیده‌ایم و باید اثبات شود.
آقا سید محمد جعفر- سه روز است این مطلب در مجلس مطرح شده روز اول آقا سید محمد تقی لایحه خواندند و اکثریت آراء بر این شد که استنطاق شود روز بعد لایحه از طرف آن دو نفر شاهزاده قرائت شد اکثریت بر این شد که اینها برائت ذمه خود را خواسته‌اند نیابد دنبال شود امروز هم باز مجلس در این باب مذاکره می‌کند و وقت مجلس می‌گذرد و کارهای مهم معوق می‌ماند.
وکیل الرعایا- یکی از پولتیکها که مستبدین بکار می‌برند این است که وقت مجلس را هر روزی که یکطوری باهمال میگذرانند و ما هیچ ملتفت نیستیم چرا این قدر مجلس را باینمطالب جزئی میگذرانند.
فرمانفرما – اولا آمده‌ام از مجلس مرخصی گرفته چاپاری بروم (همگی وکلاء عظام حفظ و حمایت و نصرت ایشان را از خداوند تبارک و تعالی خواستگار شدند) اقداماتیکه در این چند وزه کرده‌ام آقایان وکلاء میدانند یک عده قشونی را مهیا کرده‌ام که بروند بسرحد خودشان فوج خوی و سوار چلیپانلو هم خواهند رفت امرز تلگرافی کردم بر شیدالملک حاکم اردبیل که سردار خان قوچه بیگلو را که خیلی آدم جنگ دیده رزم آزموده است و پانصد سوار از خود حاضر کرده اطلاع بدهد که بمحض رسیدن تلگراف من معجلا بروند سمت ارومی از مراغه هم سه فوج حکم شد بروند بساوجبلاغ حاجی سعید الملک هم که در آنجا بود خواستم که برود او اظهار کراهت کرد و در ازا خشونت از من دید در شرف حرکت است واز من پیشتر می‌رود و او را می‌خواهم سردار اردو نمایم دیروز هم در خاکپای همایونی بودم تلگراف شد بفوج قزوین و خمسه و سایر افواج و مقصود اینست که لااقل ده هزار قشون در آن دو سرحد حاضر باشد آنچه هم فشنگ و توپ و تفنگ وغیره لازم بود صورت آنرا نوشته و بصحه رسیده قرار است پس از حرکت من عاجلا رواتنه نمایند از بابت اقدامات پولتیکی هم امروز رفته بودم بسفارت خانها برسم خداحافظی پاره سئوال و جوابها شد که صلاح نیست گفته شود صورت تلگرافی هم رسیده بود که خیلی موجب امیدواری گردید سفیر کبیر را هم ملاقات کردم خیلی مذاکرات بمیان آمد و عاقبت بصحت و دوستی از هم جدا شدیم واکیداً قرار شد تلگرافی با دولت متبوعه خود مخابره نماید که بزودی این مفاسد اصلاح شود.
احسن الدوله – در آن کمیسیون آن دفعه قرار شده بود که بشاهزاده فرمانفرما سالی هفتادو پنج هزار تومان داده شود ولی این دفعه آن مبلغ را هم گذشت کردند که نمی‌خواهم تا بعد هر چه صلاح دانستند عمل شود.
فرمانفرما –اگر نظمی دادم و ملت دیدند البته ترتیبی خواهند داد اگر هم ندادم بنده هم مثل سایرین (تلگرافاتی که از ارومیه رسیده بود قرائت شد.)
فرمانفرما – در این خصوص جواب گفته میشود که سرباز می‌رود و این تلگراف هم که خوانده میشود یک نکته ایست من تلگراف کردم که آنجایی را که عثمانی تصرف کرده کجا است و تا ارومی و سرحد چقدر مسافت است این جواب آمده است می‌فرستم بوزارت خارجه تا سئوال و جواب شود (تلگراف قرائت شد که:
- چهار فرسخ است تا سرحد و چهار فرسخ است تا ارومی و اهالی آنجا هم مسیحی هستند.
فرمانفرما – پس از این تلگراف تکلیف امروزه ما این است مادامی که سایر دول پا بمیان گذارده‌اند و مشغول مذاکره‌اند ما باید هر جا عثمانی تعدی کند مدافعه کنیم غرض از خواندن این تلگرافات این است که از حال آنجا مسبوق شوید و بدانید مملکت آذربایجان در چه حال است که من می‌روم انشاءالله بفضل‌الله تعالی رفع همه این اغتشاشات خواهد شد و تا جان دارم کوشش خواهم کرد و بعد از فضل خدا باید توجه مجلس عقب سر من باشد.
(دراین موقع قرار شد که از بابت محاکمه و استنطاق نوابان یحیی میرزا و سلیمان میرزا اخذ رای شود.)
آقا میرزا فضلعلی آقا – مسئله رای معین شود می‌خواهیم بدانیم که مدعی هست یا نیست اگر هست رأی گرفته شود والا فلا.
حاج سید نصرالله – گویا می‌خواهند یک ماه اوقات مجلس را تضییع کنند ببینید اگر کاری مهمتر از این دارید که وقت مجلس را صرف آنها کنید مطالب جزئی لایق تعاقب نیست چه قدر بحجج اسلام تهمت زدند آخر شما وکلای ملت باید ملاحظه داشته باشید مطالب را وقتی باید تعاقب کرد که کسی لایحه بنویسد که فلان شخص فلان کار را کرده آن وقت بایست تعاقب کرد نه هر حرف واهی که زده شد وقت مجلس را محض آن تضییع بکنند.
رئیس- با وجود این ترتیبات آیا ببینیم جایز است داخل عمارت بهارستان شوند و این نطقها را بکنند با وجود اینکه کرارا در این باب منع شده.
حاج سید نصرالله – بلی شاهزاده در این خصوص خطا کرده حالا گذشته‌ها گذشته است از حالا قانونی معین کنید که هر کس در عمارت بهارستان نطق کرد ولو تعریف مجلس هم باشد مجازات شود.
آقا سید مهدی – اینکه در تعاقب کردن این مطلب رای ندادند ضرر ندارد و نباید بیش از این وقت مجلس را ضایع کرد شما که در اینجا نشسته‌اید از برای شما مخاطراتی هست آن روز در خصوص خالصه‌جات چه نسبت بوکلا داده‌اند و اینجا در یک فرسنگی طهران همه قسم نسبت بما می‌دهند و چاپ می‌کنند ابدا ما بروی خود نمیاوریم این شخص منکر مشروطیت و ضد مجلس است.
حاج سید نصرالله – عقیده بنده این است نظامنامه داخلی را مجری دارید همه این فتنه‌ها اصلاح میشود در خصوص مجازات اینگونه اشخاص که در داخل عمارت بهارستان نطق می‌نمایند هم باید فکری کرد و رای داد.
آقا سید محمد تقی – ملامحمد حسین که از اجله علمای کرد محله هستند وقتیکه بسفر بیت الله مشرف شده بودند در مراجعت بطهران وکلای استرآباد و قوچان از ایشان استدعا کردند که در باب اسرای قوچان بهر وسیله می‌توانند فکری نموده عده از آنها را خلاص نمایند ایشانهم کمال مجاهدت را نموده یک نفر را مسترد داشته‌اند تلگرافی هم در این باب کرده‌اند بدین مضمون (بتوسط وکلای استرآباد بحمدالله بمحض ورود یکنفر اسیر مسترد و درخانه است تکلیف چیست؟) حال عقیده بنده این است که از طرف مجلس تلگراف امتنانی بشود که اسباب تشویق ایشان و سایرین گردد.
آقا میرزا محمود – بنده میدانم این شخص عالم بزرگواری است تاکنون خدمات نمایان بملت کرده گمانم این است اگر از طرف مجلس تلگراف تشکری بایشان مخابره شود امیدواریم ایشان لااقل ده پانزده نفر را مسترد دارند.
آقا سید حسین – این شخص از علما و خودش سوار کار است آن سالی که ترکمان مسلمانان را اسیر کرده بودند اینمرد خودش سوار شده و رفته بود اسرا را استرداد کرده بود باید ایشان را تشویق کرد و مدد داد
تلگرافی از شیراز رسیده بود قرائت شده قریب باین مضمون:
- حضور حجة الاسلام آقای سید محمد جعفر و سایر وکلا و انجمن جنوبی اشتهار پیدا کرده که آقایان حجتین علیتین آقا سید عبدالله مجتهد و آقا میرزا سید محمد مجتهد تلگراف توصیه در باب دو فرزند قوام الملک فرموده‌اند این مسئله باعث شرارت حاجی آقا نام شریر گردیده بدرب مجلس ملی آمده خیلی هتاکی کرده و بعد رفته در مسجد نشسته که ما مجلس نمی‌خواهیم و کسان قوام پول داده جمعیت کرده و می‌خواهند در بازار بریزند فساد کنند ضمنا معلوم میشود رشته قوام با شیخ فضل الله متصل شده فورا رفع نمایید یا از رشوه گیرها سخت‌گیری کنید و از حکومت اممنیت شهر را بخواهید حکومت از ما جلوگیری دارد.
آقا میرزاسیدعلی نقی – در این تلگراف ایرادی است گویا اجتماع ضدین شده است از آنطرف نوشته است که در باب پسران قوام از طرف حجج اسلام توصیه شده است و از طرف دیگر مینویسند رشته شیخ فضل الله و قوام بهم متصل شده است.
آقا سید محمد تقی – اما توصیه از طرف حجج اسلام شهرت بی اصل است ابدا چنین توصیه از طرف حجج اسلام نشده است
تلگراف دیگر از شیراز قرائت شد قریب باینمضمون:
- بتوسط آقای سید محمد جعفر بعد از رفع ظلم قوام و پسرانش چند نفر بسمت وکالت در انجن دخالت در امور شرعی و عرفی بحدی دارند که نزدیک است مردم بستوه بیایند وحال آنکه ملت شیراز در پیشرفت مشروطیت با تمام قوا حاضرند.
آقا سید محمد جعفر- در این تلگراف که شکایت شده آن اجزا انجمن اسلامی مخابره کرده‌اند ربطی بانجمن ملی ندارد.
فخرالسادات – باید این تلگرافات فرستاده شود بجهت وزارت داخله.
آقا شیخ حسین شهیدی – اولاباید از علمای شیراز استفسار شود که کدام یک از این تلگراف را تصدیق می‌نمایند تا در او دقت شود.
آقا میرزا سید علینقی – باید چیزی از مجلس نوشته شود و این تلگرافات هم فرستاده شود بوزارت داخله مادامیکه ما وزارت داخله را وزارت ملی میدانیم هر چه از این اتفاقات رخ دهد باید از ایشان اصلاح آنرا بخواهیم واگر خدای نخواسته مسامحه یا خلاف قانونی دیدیم آنوقت بموجب قانون عزل او را از پیشگاه همایون بخواهیم.
احسن الدوله – معلوم است نظام السلطنه آدم باکفایتی است و نمره اول رجال است نمیدانم در اینجا چطور شده که اقدامی نمی‌کند.
حاجی معین التجار – کلیه ترتیبی است که جز اینکه بوزارت داخله رجوع شود چاره نیست.
رئیس- جز اینکه بوزارت داخله رجوع شود چاره نیست ولی یک ملاحظه هست و آن اینست که از شیراز از دو طرف تلگراف می‌رسد نباید از یکطرف را قبول و از یک طرف را مطرود قرار داد قوام‌الملک که رفته است و پسرهایش هم یکی اینجا هست ولی آنجا مالی است که می‌خواهند از میان ببرند.
آقا سید محمد جعفر- ما همین قدر شما را بحق خدا قسم می‌دهیم که طوری تحقیق کنید که حق هیچ یک از طرفین ضایع نگردد و رعیت آسوده شوند.
رئیس- مثلا قشقائی بده قوام ریخته‌اند حال این رعیت چه تقصیر دارند برفرض قوام الملک مقصر است اینها که تقصیر ندارند.
حاجی معین التجار – بنده بیک اندازه اطلاعات خارجی دارم از اینکه اتصالا انقلابات مملکت فارس در تزاید است بیچاره رعیت در این میانه تلف میشوندحرکات قشقائی طوری بوده است که نمی‌توان گفت قوه دولتی هم آنجا نیست که واسطه شود باید قوه مجریه بجهت حکومت قرار داد که بتواند حکم کند فارس طوری شده است که هر طرف غالب باشند حکومت هم مجبورا محض حفظ جان خود باید با آنها همراهی کند.
آقا سید محمد جعفر- همینقدر میدانم که فقرا در این میانه پامال می‌شوند و ناصری ندارند.
وکیل الرعایا- خیلی متشکرم که دیدم در این مملکت اسمی از فقرا برده میشود وکیل هم بفکر حفظ آنها می‌افتد و امیدوارم که نتیجه آنرا ببینیم ولی می‌خواهم بدانم که این توپهای بی گلوله را که جمع کردند و سرباز بی جیره را چه باید کرد حقوق اینها را کی خورده این اشخاص را باید شناخت و دست آنها را کوتاه کرد.
آقا سید محمد جعفر- نظام السلطنه تقصیری ندارد.
سید الحکما – باید معالجه شود همین ترتیبات را باید نوشت و با این تلگرافات فرستاد بوزارت داخله.
وکیل التجار – در خصوص معالجه کرارا گفتگو شد که در این باب‌ها معاون وزارتخانها باشند خصوص معاون وزارت داخله تا ببینیم اقدام صحیحی شده یا میشود عمده این است که باید طوری کرد که رفع سوء ظن مردم از این هیئت بشود همینکه این مطلب درست شد همه جا امن خواهد شد درباب طوالش مکرر گفته شده و امروز تلگراف آمده که مشغول قتل وغارت هستند معلوم نیست اقدامی شده باشد.
آقا سید حسین – همچو معلوم میشود که هر جاتغییر حکومت بشود اغتشاش میشود نظام السلطنه شخص کاردانی است که در آنجا است می‌گوید عاجز شده‌ام.
آقا سید حسن تقی زاده – از هر جا صحبت بشود بالاخره علاج آن باین منتهی میشود که به وزارت داخله رجوع شود و فردا هم معاون ایشان میاید ولی باید تکلیف حکام را معلوم کرد که از هر جا صحبت میشود میگویند قوه نظامی نداریم و حال آنکه من بودجه مالیه را نگاه می‌کنم نصف مالیه بیک وزراتخانه داده شده ونصف دیگر بسایر وزارتخانها ولی حالا در موقع لزوم معلوم میشود هیچ از مهمات نداریم و هشت کرور از این مالیات مواجب یک نفر بوده که وزارت جنگ باشد و بدبختانه نمیدانم این نظامنامه ناقص ما مجری میشود یا نه در آنجا نوشته شده اگر از یک وزیر سلب اطمینان شد باید عزل شود و مجلس یک ماه است در خصوص وزارت جنگ رأی داده است پس کو و غرض از این تغییر چه بود مقصود این بود که فورا وزیر جدید آمده این ترتیبات رامجری دارد و حال یک ماه است و هیچ معفوم نیست که چه کرده‌اند.
رئیس – حال آقایان وکلای شیراز این اشخاص را می‌شناسند چه باید کرد.
آقا سید محمد جعفر- باید بوزارت داخله رجوع شود و جدا جواب خواسته شود.
آقا میرزا محمود – بنده عرض می‌نمایم این اظهار آقای تقی زاده را اهمیت بدهید باعتقاد بنده بعد از این شما در همه جا محتاج بقوه نظامی هستید این مطلب عقب بشود.
رئیس- آقایان وکلاء شیراز هر طور باشد بصیرت دارند در خصوص این تلگرافات راهنمایی کنند بهتر است.
آقا سید محمد جعفر- حاکم آنجا بصیرت دارد بوزارت داخله نوشته شود مفسد در هر لباسی است رفع و تبعید شود.
حاج شیخ محمود – در قم اختلاف سختی واقع شده است و مبدء این اختلاف دو چیز است یکی مندرجات بعضی از روزنامه جات ودیگر از لوایح و مکتوباتی که از حضرات آقایان حضرت عبدالعظیم بآنجا فرستاده میشود آنها که خبر ندارند چنین گمان می‌کنند که نعوذ بالله از مجلس محترم خلاف شرعی صادر و ظاهر میشود پس خوبست برای رفع این توهمات و اغتشاشات قانون اساسی خوانده شود و تمام شود.
حاجی معین التجار – بخواندن و تمام شدن قانون اساسی این اغتشاشات رفع نخواهد شد باید از راهش رفع کرد.
وکیل الرعایا- تمام اینمفاسد از آنهایی است که در حضرت عبدالعظیم هستند و باطراف انتشار می‌دهند شما را بخدا قسم اگر ما باید برویم اینقدر زحمت بر خود و دیگران ندهیم اگر آنها باید بروند که فکر آنها را بکنید ببینید از این اختلاف چقدر صدمه برعایای بیچاره وارد آمده است.
آقا شیخ حسین – آنجهادیرا که می‌خواستید
با وزرا بکنید با اینها بکنید.
آقا سید محمد جعفر- من جهاد با آن اشخاص می‌نمایم که بآنها پول داده‌اند رواداشته‌اند باین کار.
آقا میرزا محمود – شما اوقات مجلس را چند روز مشغول کرده بودید بر اینکه حبل المتین یک اعلان خلاف شرعی درج کرده است امروز روزنامه دیدم که آنچه نامربوط بوده نسبت بحجج اسلام و مجلس داده پس چرا از اینها جلوگیری نمی‌شود و هر روزه از حضرت عبدالعظیم می‌آورند بطهران نشر می‌دهند.
حاج سید نصرالله – جواب حاج شیخ محمود چه شد؟
محقق الدوله – مطلب همان است که گفته شد تحریک از طرف حضرات عبداعظیمی هاست تکلیف را باید مجلس معین کند.
آقا سید حسین- سکوت مجلس واعضا دولت این شده که این روزنامها از آنها منتشر میشود اول بتهران می‌رسد بعد بسایر جاها در اینمدت هیچ از طرف دولت و نه از طرف مجلس اقدامی نشده است مردم همه منتظرند که چه ممانعت و جلوگیری ازآنها میشود اگر اقدامی نشود اسباب شبهه برای مردم شده آخر موجب فتنه بزرگی خواهد شد.
حاج سید عبدالحسین شهشهانی – روزنامه نویسی این روزها در اینمملکت رواج داشته و خوب دخل دارد از جمله روزنامه نویسها یکی جناب آقا شیخ فضل الله است و یکی دیگر آخوند رستم آبادی که هر چه می‌خواهند مینویسند آخر بردارید ببینید که چه چیزها نسبت بوکلا مجلس مینویسند نوشتجاتی از نجف رسیده است پیش من است که تمام آنچه در آنجا ظاهر شد همه از آثار این لوایح و نوشتجاتیست که جناب شیخ به آنجا فرستادند آخر تا کی صبر می‌کنید این اشخاص مخرب دین و شریعت و مملکت هستند زودتر معالجه برای این کار باید کرد.
آقا سید حسین – از سایر ولایات بشما ایراد خواهند کرد که ما بشما شکایت می‌کنیم و شما یکفرسخی خود را نمی‌توانید امن نمایید.
آقا شیح عبدالکریم – از یزدنوشته‌اند اخبار موحشه می‌رسد و نسبتهای بد بمجلس می‌دهند چون شما طرف وثوق هستید آنچه بر شما معلوم شده بنویسید.
آقا میرزا محسن – آقایان نجف کمال اطلاع از حرکات و منظورات اینها دارند و مکتوبات زیاد در رد و طرد ایشان نوشتند از این مطلب خاطرجمع باشید که بآنها اشتباه شود ولی خیلی عجب است که قم باین نزدیکی چطور بر آنها امر مشتبه شد شما که وکیل آنجا هستید و طرف اعتماد و اطمینان آنها می‌باشید بنویسید که گوش باین حرفها ندهید.
آقا میرزا محمود- والله قسم است بآن ترتیبی که آنها اجتماعا مشغول کار هستند اگر وکلا اقدام در اصلاح مملکت نموده بودند حالا خیلی کار پیش رفته بود.
حاجی میرزا علی آقا – گفته‌اند
- گرچه تیر از کمان همی گذرد
- از کماندار بیند اهل خرد.
همه اینها که می‌بینید بمنزله تیر است که از کمان خارج میشود ولی در حقیقت از کماندار است نه از کمان مصدر تمام این تیرها اگرچه جسارت است ولی می‌گویم که آن قلب مبارک اعلیحضرت شاه است واقعا اگر قلب مبارک شاه همراه است که مملکت مشروطه باشد باید معلوم شود که هر حاکم و هر آقایی بداند این مسئله را گویا هنوز هیچ کس نمیداند که مشروطه است پس خوب است وکلا یک کاری کنند که اعتقاد قلبی شاه را بفهمند بهر پولتیکی که میدانند اگر واقعا همراه نیستند بیخود ما خود را معطل می‌نماییم باید فکر دیگر کرد آقا شیخ فضل الله هر بطلانی گفت این مطلب پیش همه کس واضح است لازم برد و ایراد ندارد هر مستبدی امروز گمان می‌کند که شاه با او همراه است و هرچه می‌خواهد می‌کند اگر حقیقة ما و آنها بفهمیم که دولت ما مشروطه شده است تکلیف خود را میدانیم و هر کس هم مخالفت کند توپ و تفنگ و قشون همه چیز هم برای رفع او داریم حال باید همین مطلب را فهید که آیا شاه همراه و دولت مشروطه است یا نیست.
رئیس- مطلب همین است که آقا گفتند در اینخصوص مذاکره شد و قرار شد که فردا مجلس غیرعلنی باشد وکلا در این باب مذاکره کنند هیئتی انتخاب شود برای حضور اعلیحضرت و کسب تکلیف شود.
آقا سید حسن تقی زاده – امروز هر کسی مطلبی گفت منهم خواهش می‌نمایم مطلب بنده در خصوص وزارت جنگ مطرح شود تکلیف خود را بدانیم و همچو معلوم میشود که این امضای نظام نامه ما ظاهری بوده وما تا حال امتحان نکرده بودیم.
آقا میرزا سید علینقی – قرار بگذارید که در این باب مذاکره نماییم.
آقا میرزا محمود – انشاءالله قلب مبارک شاه همراه است ولی ما برای دفع دشمن قوه می‌خواهیم توپ می‌خواهیم گلوله می‌خواهیم همه اینها بسته بوجود وزارت جنگ کافیست. باید آن معلوم شود.
آقا شیخ یوسف – بنده می‌خواهم بموجب نظامنامه رفتار کرده باشم تا کسی مشغول نطق است ساکت باشم حال عرض می‌کنم که چون طرفین در شیراز میگویند ما مجلس خواهیم خوبست در این صورت از طرف مجلس تلگراف بحجج اسلام شیراز بشود که طرفین را حاضر کنند اصلاح نمایند.
رئیس- شما مسبوقید بترتیب آنجا صورت تلگرافی بنویسید بدهید بیاورند بعد از ملاحظه بدهیم مخابره کنند چه ضرر دارد.
آقا شیخ یوسف- قدری هم باید بطور تهدید باشد بطرفین که اگر حاضر نشوند مجلس در این باب اقداماتی خواهد کرد.
وکیل التجار – در خصوص وزارت جنگ بدیهی است که تعیین وزراء با اعلیحضرت پادشاه است ولی گاهی میشود که سایر وزرا او را نمی‌خواهند و یا رئیس الوزرا او را نمی‌خواهد یا اینکه مجلس او را نمی‌خواهد و یا اینکه همه اینها او را می‌خواهند ولی اعلیحضرت همایونی باو میل ندارد پس خوب است در این خصوص قراری داده شود که تکلیف همه معلوم باشد اسباب اختلال نشود.
وکیل الرعایا- پادشاه کل ایران که اعلیحضرت همایونیست مشروطه بوده و هست ولی این پادشاهان جزو مشروطه را قبول ندارند و نمی‌گذارند.
رئیس - پس این مطلب وزارت جنگ هم بماند برای فردا مذاکره شود.
آقا سید حسین – دیرور رئیس التجار گفته بودند کسی هست که خالصه را قبول می‌کند حال کمپانی حاضر است که ده ساله اجاره می‌کند امساله را هزار خروار علاوه بر اصل جزو جمع می‌دهد و در دو سال اول چهار هزار و پانصد خروار می‌دهد که پانصد خروار می‌دهد که پانصدخروار علاوه از آن اشخاص می‌دهد و در دو سال بعد پنج هزار خروارمیدهد و درسال پنجم ششهزار خروار و هفتاد هزار تومان هم خرج قنوات و بغل بری کوه و ساختن خانه رعیتی و تعمیر قلعه جات می‌نمایند بعد از رسیدگی اگر وزیر مالیه تصدیق آن مخارج را کردند که باو رد شود والا آن مبلغ را هم می‌دهد و دو سال دیگر هم باز بهمان ششهزار خروار قبول می‌کند که دوازده سال شود ودر این مدت آن دوازده هزار تومان وجه استصوابی مدیر خالصه را هم پیشکش می‌کند.
آقا میرزا محمود – گویا وکلای ما درست از وضع آب و سکنه و ترتیبات خالصه اطلاع ندارند در اینصورت نمی‌شود بدوازده سال اجاره داد.
آقا سید حسین – آنها می‌خواهند کوه را بریده آب وارد نمایند و آبادانی کنند البته مدت لازم دارد.
احسن الدوله – دو ماه است که این مذاکره میشود هیچکس نبود حال که این دو نفر اقدام کرده‌اند کمپانی پیدا شده تا حال کجا بودند.
حاجی معین التجار – ما ایرانیان تا مستاصل نشویم پی کار نمی‌رویم فرداست که راهها مسدود و جنس بشهر نمی‌آید آنوقت باید اهل شهر یک نان راحتی نخورند بیست روز است کمیسیونی در این خصوص تشکیل شده نتیجه چه شد باید فکر نان کرد وقت جنس حالا است.
رئیس- آن لایحه که من درآنجا بودم آوردند در باب جنس از او نمی‌شود کاری کرد زیرا که تا ما ندانیم جنس خالصه چقدر است نمی‌شود قرار صحیحی گذاشت اما در خصوص این لایحه خالصجات تمام اینها با آنچه راکه آن دو نفر قبول نموده‌اند در این چهار سال فی الجمله تفاوتی دارد بعدها را شاید آنها هم بهمین مقدار که گفتند یا بیشتر قبول نمایند و اینکه گفته شد درست اطلاع از ملک خالصه نداریم صحیح است بجهت اینکه این املاک تاکنون یک ممیزی علمی نشده است که میزان صحیحی بدست بیاید تاپنج سال دیگر ممیزی میشودو بیش از اینها عایدی خواهد پیدا کرد پس نباید ما حالا دست خودمان را ببندیم تا ده سال دیگر این لایحه فعلا قابل مذاکره نیست.
آقا سید حسین – اگر همین پنج سال را علاوه از آنها بدهند لایحه قابل مذاکره هست؟
رئیس- من عقیده‌ام این است که این مطلب گذشت و با همان صدیق الدوله و نصرة الممالک باشد.
حاجی معین التجار – آنشب که بنا بود رای گرفته شود بنده گفته بودم که تعجیل نکنید باشد دو روز دیگر گفتند خیر باید همین امشب رای گرفته شود حالا پس از آنکه رای گرفته شد بر فرض که زیاده هم بدهند وفایده داشته باشد نباید رای مجلس تغییر کند.
آقا سید محمد تقی – این تفاوتی است از قیطریه شده است و تفصیلش اینست که پرنس ارفع الدوله تلگرافی بوزیر امور خارجه نموده وهیئت وزرا هم در آنجا حضور داشته‌اند لهذا جناب وزیر مالیه محض آگاهی مجلس مضمون آن تلگراف را تلفن نموده‌اند این است خوانده میشود قرائت شد قریب باینمضمون:
- از اسلامبول ارباب عالی حکم تلگرافی بسرکردگان وان موصل شده که از طرف عساکر عثمانی قدمی تخطی و تجاوز نشود و آنچه از تبعه ایران مال و اسیر برده‌اند رد نمایند و دنباله اقدامات را از دست نداده نتیجه را عرض خواهم کرد.
(مجلس ختم شد).