مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ آبان ۱۲۸۶ نشست ۱۸۸
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نخست | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری نخست |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ آبان ۱۲۸۶ نشست ۱۸۷
مذاکرات روز یکشنبه سوم شوال المکرم ۱۳۲۵ دارالشورای ملی.
خلاصه مذاکرات روز شنبه ۲ شوال ۱۳۲۵ را آقا میرزا طاهر قرائت کردند.
(جناب وثوق الدوله راپورت انجمن مالیه را که در این مدت با زحمات زیاد جمع وخرج را تسویه کرده و محل شش کرور کسر را پر کرده قرائت کردند.)
محقق الدوله – ماها تمام متشکریم از زحمات کمیسیون مالیه.
(همه اظهار تشکر کردند).
وزیر مالیه – شرحی که از طرف کمیسیون مالیه داده شده فی الحقیقة هر چه من ملاحظه کردم بالاتر و بهتر از این نمیشود این مدت شب و روز را زحمت کشیده نهایت وطن پرستی را بخرج دادند خیلی هم باید اظهار تشکر و امتنان از آنها نمود اما تفصیل کتابچه را ایشان مفصلا گفتندمن بطور خلاصه عرض می‌کنم از سی چهل سال قبل مالیات هیچ میزان صحیحی نداشته چنانچه کراراً درخصوص تعدیل علمی عرض کرده‌ام که مالیاتی از روی تعدیل علمی نباشد هیچ فایده ندارد خرج هم همینطور بوده هیچ بنای صحیحی نداشته باین ترتیب که عرض کردم و شالوه ریخته شده همه عالم میدانند که ما بعد از این می‌توانیم ترقی کنیم تمام چشمه‌های ثروت ما زیر خاک است در این مدت ما نمیانستیم چه کنیم و بودجه مملکت مغشوش بود معادن ما تمام زیر خاک بوده و خاک ما از برای زراعت بهتر از هر خاکی است و بواسطه مسامحه وسهل انگاری اینطور شده و حالا همه میدانید که این اول قدمی است که ما در راه ترقی برداشته‌ایم وباین وتیره بهمت وطن پرستان ترقیات عالیه خواهیم نمود این جرح و تعدیل علاج فوری بود که شد.
آقا سید عبدالله – با اینکه این تعدیل در کمیسیون شده آیا طوری هست که همه ملتفت باشند که تعرض بحقوق اهل حقوق نشده چنانچه بعضی شهرتها داده شده بود اگر اینطور است بسیار خوب است.
(گفته شد بلی همینطور است).
مؤتمن الممالک – قریب دوهزار از قلمهای درشت بیشتر کسر و منظور نشده است.
حاج سید نصرالله – از حقوق ضعفا چیزی کسر نشده است بلکه قریب یک کرور که در نظر گرفته‌اند برای مخارج اتفاقیه واهل استحقاق است که در حین لزوم ملاحظه شود.
رئیس- یکی از آن قلمهای درشت قدری کسر شده است ولی از باب استحقاق چیزی کسر نشده است بلکه کمال دقت و ملاحظه شده است.
حاج سید نصرالله – همان طور که عرض شد کمال ملاحظه شده است.
آقا سید عبدالله مجتهد – الحمدالله بسیار خوب شده است کمال رضایت از آقایان حاصل است خداوند جزای خیر بدهد.
وزیر مالیه – اینکه فرمودید رعایت ارباب استحقاق شده است یا نه من هم مطلع بودم که رعایت و ملاحظه اشخاصیکه محتاج باین حقوق هستند شده است وعرض کردم که این اصلاح فوری است ولی وقتیکه اصلاح صحیح و ممیزی شود این عایدی که پانزده کرور باشد چیزی نیست همچو بنظر می‌آید که بنده می‌گویم مالیات باید تعطیل شود ولی اینطور نیست وغیر ممکن است که بر مالیات تحمیل شود بلکه بنده می‌گویم همین مالیاتی که حالیه هست در بعضی از جاها تحمیل شده و زیاد می‌گیرند مالیات باید از روی آب و خاک و کشت و زرع رویهم گرفته شود آنوقت عایدی مملکت چند مقابل شده و همه هم بمیل و رضایت می‌دهند.
آقا سید عبدالله مجتهد – در بدو تأسیس مجلس از زمان مشیرالدوله همیشه مقصود ما این بود که یک ترتیب صحیحی در مالیات داده شود وعشر گرفته شود مثل زکوة در این صورت بکسی هم ضرر نخواهد رسد و چند مقابل حالیه هم خواهد شد.
وزیر مالیه – مقصود بنده هم همین است.
آقا سید عبدالله مجتهد – مقصود این است که بهمان قانون اسلامی برای حفظ حدود و ثغور و منافع عامه مثل زکوة عشر بدهند در این باب زحمت را بر خود هموار نموده یکملاحظه در کلیه مملکت بکنید که هم اضافه از حالا خواهد شد و هم بمیل خواهند داد حالا نمیدانم دراین خصوص اقدامی خواهید کرد یا خیر؟
وزیر مالیه – مقاصد ما همین است همه اقرار داریم که مملکت ما خراب است ومالیات ما هم همینطور مالیه ما نباید اینقدر باشد باید در صدد اصلاح برآییم و چشمه‌های ثروت خودمان را باز کنیم و مالیات را همینطور که فرمودید از روی عدالت بگیریم و در این خصوص همه باید خوشنود شوند که مالیات از روی عدالت گرفته می‌شود و مملکت هم آباد می‌شود و از بابت خرج هم بعدها بدین ترتیب که همیشه وجهی موجود خواهد بود که در هر مورد مجلس تصویب کند بمصرف برسد.
مستشارالدوله – در خصوص کسر حقوق حالا که حضرت حجةالاسلام تشریف دارند می‌خواهیم یک عرضی بکنم با این شش کرور کسر اگر تسویه نمی‌شد سال دیگر هفت کرور می‌شد ودرشش ماه دیگر محتاج بودیم بیک قرض جدید که موجب خرابی مملکت شود و مجبور بودیم که یا بر دخل بیفزاییم یا از خرج کسر نماییم تا اصلاح شود. بدیهی است که درجمع تنها آنطوری که جناب وزیر مالیه فرمودند با حال مالیه مملکت نمی‌شد باین زودی زیاد کنیم ناچار باید در هر دو اصلاح می‌شد لذا در جمع سه فقره اصلاح کردیم و آن جمع تفاوت عمل بر مالیات و موقوفی تسعیرات وتفاوت ممیزی سیستان بود اما در خرج آنچه راجع بحقوق قشون بود چون حالا نمی‌شد کاملا رسیدگی شود ناچار از اشخاصی که هیچ در جزو قشون نبودند کسر شد ودر باب سایر ارباب حقوق عمده نظر کمیسیون بر این بود که اشخاص بزرگ که استطاعت دارند اندکی همراهی و کمک نموده از جزئی حقوق خود صرف نظر نمایند کسر شد از قبیل شاهزادگان و وزرا و با این حال هم باز استحقاق صاحب حقوق و رعایت قدمت هم شده و بهمه جهت از حقوق کلیه نهصد هزار تومان و کسری کم شده واین مبلغ در مقابل دویست هزار نفر ارباب حقوق فی الحقیقه خیلی کم است.
وکیل التجار – بدواً تشکر خودم را باعضای کمیسیون تجدید می‌نمایم خصوصا به جناب وثوق الدوله و انظار اعضای کمیسیون را متوجه می‌کنم در باب تسعیر که تخمیناً ملاحظه کرده‌اند گویا کم ملاحظه شده است فقره دیگر عمل تذکره است آنچه در راپورت بود در حقیقت از یک محل بود وحال آنکه در خارج از تجار مقیمین تقریبا پنجتومان و از عمله‌ها دو تومان می‌گیرند اینها باید ملاحظه شود قریب بیک کرور از تبعه ایران در خارج هستند سابق هم عرضکردم نمیدانم چطور شده که این ملاحظه نشده است.
وثوق الدوله – آنچه را که کمیسیون نوشته خیلی ملاحظه کرده است در باب تسعیر امسال کمتر ملاحظه شده بواسطه این استکه امسال جنس فراوان است و قیمت جنس تفاوت کرد در باب تذکره هم اعضای کمیسیون ملتفت بشوند و باید تحقیق شود و در بودجه بیاید.
آقا سید حسن تقی زاده – در مسئله تذکره بموجب اطلاعاتی که خودم دارم نمی‌توانم تأیید قول وکیل‌التجار را بکنم ولی باید همه بدانند اینکه در کمیسیون منظور شده است بر حسب صورتی استکه از طرف وزارت امور خارجه داده شده است و باید خیلی پیش از این باشد این شصت وهفتاد هزار تومان چیزی نیست اگر بطور صحیح ضبط شود اضعاف آنچه قلم داده‌اند خواهد شد چیزی که هست ترتیب صحیحی در بین نیست مثلا در اسلامبول میگویند چند هزار هستند اما از پنجهزار زیادتر تذکره نمی‌گیرند بعضی از قلم می‌افتد یا اینکه مقیم نیستند با این حال باز هم باید بیش از اینها باشد.
وزیر مالیه – چون بسلامتی این اول بودجه استکه به مجلس آمده است لازم است بعضی نکات توضیح شود واینکه بعضی چیزها کمتر جمع شده همه جا معمول استکه یک اندازه جمع را کمتر برآورد می‌نمایند و خرج را زیادتر می‌نویسند که درآخر سال اسباب زحمت نشود در خصوص جنس بعضی جاها استکه برگشت شده البته تفاوت برگشت منظور خواهد شد ولی در بعضی جاها هم که سابقاً جنس تسعیر شده بواسطه این بود که آنجا جنس کم بوده یا نبوده باید ملاحظه اینها هم بشود اما در باب تذکره همینطور استکه گفته شد بنده هم یک اندازه اطلاع دارم وآن هم یکی از کارهای کلی و چشمه‌های ثروت ما است که انشاءالله باید در تحت قاعده کلی درآید ما هم در صدد اصلاح بودیم با وزیر امور خارجه مذاکره شد که این قدر خیلی کم است وقرار شد که اول مرکز اصلاح شده بعد جاهای دیگر اصلاح شود.
آقا سید محمد جعفر- تسعیر در بعضی جاها استکه اگر بآن میزانی که تسعیر شده است برگردانند تمام آن آب و خاک بآن قیمت نمی‌ارزد.
آقا سیدحسن تقی زاده – باید رأی گرفت در بودجه مملکتی.
آقا میرزا ابوالحسن خان – اول باید رأی گرفت در مخارج سلطنتی.
آقای حاج امام جمعه – اولا در باب تذکره چون ما تعداد نفوس نداریم خیلی اشتباه می‌شود دو جا استکه تبعه ایران در آنجا خیلی هستند یکی اسلامبول و یکی قفقازیه ولی مقیمین کم هستند اکثر می‌روند و باز عودت می‌کنند آنجاهایی که خیلی اقامت می‌کند سه نقطه است یکی عراق عرب ویکی قفقاز و یکی اسلامبول در عراق عرب معمول نیست رویهم رفته عقیده بنده این است که مقیمین دویست هزار بشود این مثلا میزان اشخاصی است که اقامت دارند ولی عابرین فقط در راه آذربایجان لااقل سالی دویست هزار نفر می‌شود از نفری هم دو تومان گرفته شود خیلی می‌شود و این برآورد که شده خیلی کم است در اینکه گفتند رأی گرفته شود بدیهی است که عمده کار مجلس همین است جناب وثوق الدوله این اصلاح را دو قسم کرده یکی آنچه اضافه شده در این حرفی نیست و یکی هم آنچه کسر شده از بابت مخارج سلطنتی آنهم محل حرف نیست زیرا که اگر زیاد نباشد کم هم نیست اما در باب سایر ارباب حقوق اگرچه در این رأی من تنها هستم ولی می‌گویم تا یکی یکی معلوم نشود نمی‌توانم رأی بدهم سابقاً هم گفتم اگر راپورت را روزبروز می‌آوردند گرفته می‌شد بهتر بود و چون حالا هم وقت گذشته است اگر بخواهیم یکی یکی را ملاحظه نموده رأی بگیریم طول خواهد کشید تولید اشکال می‌شود پس امسال همین قدر بطور کلی رأی گرفته شود فقط برای ایشان ولی در سال آتیه باید یکی یکی به مجلس آمده رأی گرفته شود.
آقا میرزا ابوالحسن خان- اگر اعتراض بر کمیسیون مالیه باشد باید اعضای کمیسیون جواب بدهند و در این بین کسی صحبت نکند.
وثوق الدوله – فرمایش آقای حاج امام جمعه خیلی صحیح است الان هم ارائه دادن تمام بودجه هیچ محظوری ندارد الا آنکه وقت گذشته واما اینکه فرمودید رأی برای امسال باشد مسلم است این رأی برای امسال است وازبرای سنوات آتیه یکی بیکی به مجلس خواهد آمد.
آقای حاج امام جمعه – اینکه آقای وثوق الدوله فرمودند صحیح است الان اینکه مقصود این است ما حقوق مردم راهر سال جرح و تعدیل نمی‌کنیم اینکه میگوییم یکی بیکی به مجلس بیاید و رأی گرفته شود برای این است که همیشگی باشد.
آقا سید حسن تقی زاده – بموجب قانون اساسی بودجه هر سال باید جرح و تعدیل شودو رأی گرفته شود آنچه همیشگی است قانون است بودجه هر سال جرح وتعدیل می‌شود.
آقای امام جمعه – گویا شما در گفته من سهو کردید من نگفتم که بودجه هر سال به مجلس نیاید مقصود من این است که اگر مثلا شخصی صد تومان حقوق دارد امسال که پنجاه تومان شد هر ساله تغییر نمی‌کند اگر مطرح شود فقط برای این است که این شخص استحقاق دارد یا خیر بعبارت دیگر مثلا کلیه این دو کرور که کسر شده باید قلم بقلم معلوم شود تا رأی داده شود والبته بودجه مالیه سال بسال باید به مجلس آمده تحت نظر بیاید.
حاج میرزا علی آقا – از وصایای امیرالمؤمنین (ع) است که انظر الی ما قال ولا تنظر الی من قال استدعا است که عرایضم را گوش بدهند غرض از آوردن بودجه به مجلس بنظرم سه چیز است یکی اینکه تسویه خرج ودخل را اعضای کمیسیون بنظر مجلس رسانیده رأی بگیرند یکی دیگر این که راه پیدا کردن دخل وکم کردن خرج را ارائه دهند دیگر اینکه ارباب حقوق از اعلیحضرت گرفته تا ادنی رعیت ببینند و متنبه شوند و بحرف مردم گوش ندهند که قطع حقوق شده و بدانند این مالیات که گرفته می‌شود مثل این که می‌فرمایند مثل زکوة عشر بگیرند اگر ما امروزه بقای این مملکت را بگرفتن این مالیات بدانیم و بخواهیم مالیات را بعنوان زکوة بگیریم زکوة گرفتن باید بشروط زکوة باشد یکی از شروط زکوة حلول حول است در صورتیکه مملکت دارای امنیت باشد کسی نقدینه را نمی‌گذارد تا حلول حول شود و زکوة بر او تعلق بگیرد بمصرف تجارت وکسب میرساند یا ببانک میدهدتا متعلق زکوة نشود یکی از چیزهاییکه زکوة باو تعلق می‌گیرد انعام ثلثه است و شرطش اینست که صائمه باشد در مملکت اما این شرط در اغلب بلاد نیست صاحب گوسفند و گاو و شتر می‌گوید که من سه ماه چهار ماه علوفه دادم و زکوة تعلق نگرفت پس از اینجا هم نمی‌توانیم مالیات اخذ کنیم اما آنکسانیکه صاحب غلاتند اگر از آنها زکوة بر ما واجب نشده بجهة این که ارباب ملک می‌گوید من ملک خودم را اجازه دادم یک پولی گرفتم بر من زکوة نیست آنها که مستاجر و رعیتند میگویند اربابها از ما مخارج فلان و فلان گرفتند اخراج آن مخارجات بشودما باندازه آنکه زکوة بدهیم غله گرفتیم یا این که می‌گوید زکوتم را دادم نمیشود باو گفت نه بیا ثابت کن تو داده غرض این است که اگر اسم زکوة را روی مالیات بگذاریم و بخواهیم با آن مالیات حفظ حدود و ثغور نموده مملکت رانگهداری کنیم نمیشود پس اگر بنا باشد حفظ مملکت محتاج بدادن مالیه باشد خواه باسم زکوة که دهنده آنرا ازبابت زکوة حساب کند یا غیر آن باید پولی بدهند و همه باید بدانند که از بابت مقدمه واجب واجب است که هر کس از مالیه خود در سال یک چیزی بدهد حال اگر علماء بفرمایند همان را از باب زکوة حساب کنند والا این پول را باید بدهند زکوة وسایر وجوهات را هم باید بمحلش ادا کنند اگر غیر از این باشد مالیات بعنوان زکوة خواسته باشید بگیرید باید آب پاکی روی دست حفظ مملکت ریخت غرض اینست این صحبتهایی که دراینجا می‌شود بهمه جای عالم می‌رسد و در قانون اساسی نوشته شد که این مجلس قانون مخالف شرع وضع نمی‌کند پس بارباب حقوق از اعلی و ادنی بشارت باد که این حقوقی را که می‌گیرند از مالیات بنا بفرموده حجةالاسلام که اسمش را مثل زکوة گذاشتند زکوة بمنزله چرک و وسخ است در مال که اخراج آن ابعث تطهیر مال است و چرک و وسخ را شخص سیر وغنی نباید بخورد حق فقرا و مساکین است چنانچه مقرر شده و بر آنها حرام است نباید بگیرند.
آقای سید عبدالله مجتهد – من نگفتم که زکوة داده باشند مقصود من این است که مثل زکوة عشربدهند و این ترتیب از برای همه صلاح است و ازروی رغبت هم داده می‌شود.
حاج میرزا علی آقا – بنده ابداً جسارت نمی‌کنم که اعتراض کرده باشم مقصودبنده این است که ارباب حقوق بدانند که حقوقی را باید از روی استحقاق گرفت این پول مثل پول بیت المال است هر که می‌گیرد از برای خدمت باید بگیرد.
وزیر علوم – درخصوص بودجه عرض می‌کنم این مالیاتی که بعنوان خراج و مقاسمه یا غیر آن داده می‌شود از برای یک مطلب است وآن حفظ امنیت مملکت و خودمردم است در اینصورت که دادن پول از برای تحصیل آن نتیجه است دیگر هیچ کس انکارنخواهد کرد که بدون حق نمی‌توان این پول را گرفت مگر اینکه خدمتی نموده باشد فعلا چیزی که هست این است از اشخاصیکه بدون حق می‌بردند باندازه کسر شده است واین مسئله قابل مباحثه نیست.
آقا سید عبدالله مجتهد – کمال امتنان را مردم از این زحمات دارند وامیدواریم در ظل عنایت حضرت حجة ترقیات فوق العاده حاصل نماییم.
وزیر علوم – مقصود این است که در این مدت نه ماه که بنده هم بوده‌ام در بودجه کمال دقت شده است.
وکیل التجار – اینکه وزیر مالیه فرمودند که سرچشمه‌های ثروت بسته شده است توضیحا عرض می‌نمایم که بعضی از این سرچشمه‌ها باز شده اما از بین راه قطع و بجاهای لم یزرع می‌رود هر چه زودترباید در اصلاح آن اقدام شوددر خصوص تذکره هم مقیمین خارجه همانطور است که گفته شد ولی عابرین زیاد هستند مقصود این است که دقت شود آنچه از این محل گرفته می‌شود عاید بدولت گردد.
آقا میرزاابوالحسن خان – مقصوداین بود که چطور مالیات بگیریم و چطور خرج کنیم از مقصود خارج نشویم حالا میگوییم دخل و خرج مساوی است بلکه یک چیزی هم اضافه است فرمایش آقای حاج امام جمعه هم صحیح است ولی در این وقت اگر قدری بخواهیم تعویق بیندازیم مالیات از میان خواهد رفت اما در باب حقوقی که کسر شده است تمام ملاحظات شده است از ثروت آنها و استحقاق آنها اشخاصیکه خانه خودشان خوابیده وزحمت و خدمتی رامتصدی نبودند همانطور که گفته شد استحقاق اینقدر که منظور شده نداشته‌اند حالا با این حال این جمع وخرج را تصویب می‌کنند و مجلس رأی می‌دهد یا خیر تا ازاین مطلب خارج شویم.
آقا سید حسن تقی زاده – برای این که خاطر وکلای عظام را جلب کنم لازم است که عرض نمایم در خصوص مالیه خیلی عقب افتاده‌ایم حتی در خصوص غله دیشب صنیع الدوله می‌خواستند صورت برداشته شود بعضی نطقهای فصیح هم در موقعش خوب است ولی درموقع رأی دادن مناط نیست مثلا بازدید بنایی را می‌شود گذاشت برای بعد در موقعی که معلوم است که نجات مملکت ما بپول است هیچ چاره نداریم جز اینکه هر چه پیش بیاید قبول نماییم من درعهده دیانت خود می‌گیرم ومسئولیت آنرا پیش خدا قبول می‌کنم که اگر تمام این افراد حقوق بیجا را ببرند ومملکت را نجات بدهند هیچ گناهی نکرده باشند فرضاً امسال دو هزار نفر از گرسنگی بمیرند عقیده بنده بر این است که در مقابل حفظ مملکت نباید اهمیت داد.
حاج میرزا علی آقا – چون آقای تقی زاده یک نکته فرمودند نمیشود فتوی داد که بروند مالیات بگیرند و این مطلب خیلی شهرت دارد و چون من محض رفع شبهه عرض می‌کنم در قواعد شهید می‌فرماید الحاجة العامه تنزل بمنزلة الخاصه یعنی حاجت بر دو قسم است یکی عمومی و یکی خصوصی و مثل می‌زند که من مثلا طبیب هستم اگر نظرم بر زن اجنبی بیفتد حرام است اما همین قدر شخص سلطانی با قوه جبریه بگوید باید این زن را علاج بکنی اینجا ضرر ندارد و مجبور است بنظر کردن همین طور است در باب احتیاجات نوع که طبیب می‌خواهد پس همه اینها لازم است و نمیشود گفت که تو چرا طبیب شدی یا چیز دیگر مملکت اینها را لازم دارد.
خیاط باشی- در مقرری سلطنت در ممالک دیگر از قرار صد و پنجاه و یک و دویست یک الی سی یک داده مشود ولی در جاهایی است که بودجه آنجا زیاد است اما در این مملکت یک کرور کم است.
حاج امام جمعه – گمانم این است اغلب از موضوع خارج می‌شویم در اینکه این مملکت محتاج بپول است هیچ شبهه نیست در این مطلب هم که حفظ مملکت بسته بپول است حرفی نیست ودراینکه بودجه هم تأخیر افتاده حرفی نیست وهمان عذری است که وثوق الدوله آوردند صحیح است در این مطلب هم که جمعی از روی بی استحقاقی می‌بردند حرفی نیست واین که دو کرور کسر شده هم صحیح است کسی حرفی نداردولی من می‌گویم که باید این کسر را قلم بقلم دید شاید من می‌خواهم زیادتر کسرکنم پس چرا اعتراض می‌نمایید و رأی شخص را بجاهای دیگر حمل می‌کنید در این صورت کسی نمی‌تواندرأی صحیح خود را اظهار نماید من از صد هزار تومان دارایی خودم صرف نظر کرده وکالت ملت را قبول کردم که خدمت بملت خود و وطن خود نمایم مقصود این است که امساله چون وقت گذشته است رأی داده شود در سال دیگر باید یک بیک معین شود.
آقا سید عبدالله مجتهد – ماها کمال امتنان را از جناب آقای حاج امام جمعه داریم والحق مقام ایشان بالاتر از اینهاست که فرض می‌شود.
رئیس- البته همین طور است که فرموندید و قدر ایشان هم منظور است.
آقا میرزا ابوالحسن خان – کمیسیون مالیه حاضر است ولی یک روز دو روز تمام نمیشود وکلا بیایند تمام را ببینند.
آقای حاج امام جمعه – خیر در رأی امساله جایزنیست.
حاجی امجدالسلطان – در تمام ممالک رسم است که عمل کمیسیون می‌آید به مجلس دراین مدت خوب بود هفته بهفته بیاید به مجلس در مجلس هم کسی نمی‌تواند بدون اطلاع رأی بدهد.
آقا سید مهدی – چون اینجا مرکز ایران است عرض می‌کنم و مژده می‌دهم تمام ازشاه و گدا و ارباب حقوق که تشفی قلوبشان حاصل شود امروز مملکت مریض ما نجات یافته وجمع و خرج مملکت مساوی شد.
آقا میرزامحمود – اگر بخواهیم امروز جزء جزء بودجه را ببینیم نمیشود و بنده از طرف خودم می‌گویم که هیچ ملتفت نخواهم شد پس باید هر چه زودتر رأی گرفته شود.
آقا شیخ حسین – اعضای این کمیسیون را ما انتخاب کردیم و بآنها هم اطمینان داشتیم و باندازه هم که بایست آنها مداقه کرده‌اند آیا باید بگذرد یا نه؟
آقا سید حسن تقی زاده – این عرض که می‌کنم توضیح است این مطالبی هم که گفتگو شد ایراد و اعتراض نبود آنچه هم که باید ما مداقه بکنیم کرده‌ایم اگر هم دو قلم باقی بماند بیفایده است و نمیشود اخذ رأی نمود ما تمام کردیم واین مسئولیت را بگردن وکلا انداختیم و آنها مسئول هستند که دیگر تأخیر نیفتد و اینکه اغلب بآن عقیده هستند که مال امسال بطور کلی رأی داده شود حرفی نیست واینکه گفته شد که باید قلم بقلم ملاحظه شود بنده عرض می‌کنم که این چهارده هزار فرد است و تقریبا دویست هزار قلم است و ممکن است یکی یکی ملاحظه شود واگر که امشب می‌گذرد نمیشود بعضی راگذاشت.
حاجی معین التجار – قانون اساسی این است که کمیسیونی که منعقد می‌شود کار خود را به مجلس ارائه میدهدمجلس باکثریت آراء حکم می‌کند یا می‌شود کمیسیون بدون مجلس خودش رأی بدهدحالا رأی کمیسیون برای خود کمیسیون است اینکه حاج امام جمعه گفتند صحیح است مجلس بایدیکی یکی را در تحت نظر آورده رأی بدهد پس امساله بهمان رأی کمیسیون اکتفانمود (گفته شد کمیسیون خلاصه عمل خود را به مجلس آورده است.)
آقا میرزا فضلعلی آقا – مجلس حالا رأی فوری می‌دهد ولی باید بتواند که اگر فردا دید یکی زیاد می‌برد کم کند.
بحرالعلوم کرمانی – لاتتهم من ائتمت کسی را که باو اطمینان حاصل کردی متهم نساز ما باین اعضای کمیسیون که در جزووکلا هستند وقسم خورده‌اند اطمینان داریم و دیگر اینکه جناب وزیر مالیه که محل وثوق هستند شرح را بیان کردند باین ترتیب رأی داد.
حاج سید عبدالحسین شهشهانی – اولا زحمت آنها را باید منظور داشت ثانیا آنچه که افزوده شده از تفاوت عمل و تسعیر وتیولات از برای اینها در مجلس رأی گرفته شده فقط چیزی که هست از آنهایی است که کسر کردند و آنرا چنانکه آقایان گفتند باید ملاحظه کرد و چون بغیر استحقاق است بیشتر باید کسر کرد ولی بایدگفت که امسال بیشتر از این فرصت نبود برای بعدها باز ملاحظه خواهد شد وکسر می‌شود.
رئیس- از این بیانات شما چنین معلوم می‌شود که شماها می‌خواهید هر روز حقوق مردم راکسر نمایید نه‌خیر اینطور نیست بلکه مقصود این است این پولی که امروز باین طور گرفته می‌شود باید بمصارف لازمه برسد که خرج قشون و مواجب خدمتگزاران وغیره داده شودو مخارج بیهوده نشودوالبته هر وقت که بر بودجه مملکت افزوده مشود بر مواجب اشخاص که مواجبشان کم است افزوده خواهد شد و فی الحقیقة این مقداری که امسال کسر شده کمکی است بمملکت شده است.
مخبرالملک – این همه گفتگو که شد در حقیقت در سه خصوص است یکی این که سال بسال بودجه تجدید شود و برای امسال رأی گرفته شود این بموجب قانون اساسی است وحرفی نیست
دیگر اینکه مجلس باید بجزئیات برسد این هم گفته شد که امسال چون وقت نیست بطور کلی رأی داده شودو در آتیه البته مجلس بجزئیات خواهد رسید و مختار است در هر موقع که خواست رسیدگی می‌کند دیگر این که امشب باید رأی گرفته شود در اینباب هم همه اتفاق دارید پس نزاع در چیست چرامعطل هستید.
آقای حاج امام جمعه – باز اشتباه می‌شود این که گفتند ممکن نیست چهارده هزار فرد ملاحظه شود عرض کردم امساله را باید امشب رأی داد و اول کسی که رأی بدهدمن هستم تحقیق این کسر شده‌ها هم گفتند دو هزار قلم است این دوهزار قلم در مدت چهار ماه ممکن است رسیدگی شود.
مستشارالدوله – این فرمایشات که شده صحیح است بنده برخلاف قانون یک عرض شخصی می‌کنم و فرمایش آقای حاج امام جمعه و آقای شهشهانی را استثناء می‌کنم و از آن اعتراضاتی که از بعضیها و انجمنها شده است گویا از انجمن اصلاح باشد که گفتند آنهاکه وکیل هستند و مواجب می‌گیرند باید از مواجب آنها هم کسر و کم شود و غرضشان بنده و وثوق الدوله بوده بنده دو هزار تومان مواجب دارم وکسر هم نشده است برخلاف آنچه که گفته اندشش هزار تومان مواجب دارد بنده چهار هزار تومان آنرا بخشیدم باشخاصیکه میگویند غرض این است که با آنهمه زحمات که اول اظهار و بعد این اشتثناها بشود برای چه و گفته شود که اینها نفهمیده کار کردند اگر آنها نفهمیده کار کردند پس کی فهمیده کار کردد.
حاج محمدابراهیم – اگر سؤال شود دو نفر فرضا بالسویه حقوق می‌برند چرا از یک نفر کسرشده از دیگری کسر نشده است چه جواب باید داد؟
رئیس- شما مگر ملتفت نبودید که چه گفته شد آنچه کسر شده از حقوق اشخاصی است که محتاج باین نیستند مخدارتی که حقوقشان زیاد است و شوهر کرده اندیا کسانیکه بدون استحقاق حقوق زیاد می‌برند از آنها هم یکقدری کسر شده است نه اینکه از اهل استحقاق کسر شده باشد.
وثوق الدوله – این عرض بنده در جواب حاجی معین التجار است که خواستند اعتراض قانونی بکنند ولی وارد نیست کمیسیون باید خلاصه مطالب و تحقیقات خود را اظهار دارد اگر بخواهد تمام جزئیات را ارائه بدهد پس نتیجه کمیسیون چیست مثل انجمن عرایض که هزار عریضه می‌آید عده از آن به مجلس می‌آید حالا کمیسیون تکلیف خود رفتار کرد اگر می‌خواهند بجزئیات هم رسیدگی نمایند با خود وکلا است اینکه گفته شد که از دو نفر که هر دو مساوی حقوق می‌برند از یک کدام از آنها قطع شده از دیگری قطع نشده بنده می‌گویم بیایید در کمیسیون بتمام افراد رسیدگی نمایید رأی دادن با مجلس است هر وقت می‌خواهد رسیدگی کند رأی بدهد.
آقا سید محمد جعفر- در اینکه امساله وقت گذشته و باید تکلیف مالیات ولایات و غیره معلوم شود حرفی نیست امشب باید رأی گرفته شود اگر همه عقیده شان همین است صحیح است ولی اگر بخواهید بجزئیات رسیدگی نمایید عمل اشکال است.
آقای حاج امام جمعه – مقصود این که امساله بجهة گذشتن وقت نمیشود بجزئیات رسیدگی کرد باید ورقه رأی منتشر شود.
(در باب بودجه سلطنتی رئیس اظهار داشتند که هر کس رأی دارد بیک کرور نقد وپنج هزار خروار غله و پج هزار خروار کاه ورقه سفید بیندازد و هر کس رأی ندارد و کمتر از آن که سیصد و شصت هزار تومان است ورق آبی بیندازد در حقیقت آنچه دراین باب باید گفتگو شود شده و کمتر از یک کرور نمیشود قرار داد.)
اسدالله میرزا – بلی آنچه در این باب باید گفتگو و مدافعه شود در کمیسیون مالیه شده وخود جناب رئیس دقت زیاد کرده‌اند کمتر از یک کرور نمیشود رأی داد.
احتشام الاطباء – این حقوق سلطنتی تغییرپذیر هست یا خیر و حالا که پانزده کرور مالیه است اگر فردا سی کرور بشود دو کرور داده می‌شود یا خیر میزان همین است؟
(جمعی دیگر هم همین استفسار را کردند).
آقا سید حسن تقی زاده – باید دانست که رأی در خصوص بودجه سلطنتی سال بسال تغییر پذیر است و مثل قانون است و این دفعه سیم است که مذاکره می‌شود و تغییر پذیر است ولی مثل قانون که هر وقت اقتضا کرد تغییر می‌پذیرد.
(رأی گرفته شد برای بودجه سلطنتی که سالی یک کرور باشد هشتادو سه رأی داده شد.)
رئیس- امروز که آقایان وکلا شرفیاب حضور همایونی شده بودند جناب حاج امام جمعه درخصوص تشریف‌فرمایی شاه به مجلس عرض کردند وزیر دربار امروز آمدندکه شاه می‌فرمایند وقت را معین کنید آن روز که صحبت شد بنده عرض کردم اطاق حاضرنیست برای ده پانزده دیگر تمام می‌شود حالا جواب آمده قرائت می‌شود.
آقای حاجی امام جمعه – بنده آنروز که شرفیاب شدم عرض کردم سالی که می‌رفتم به مشهد به روسیه که رسیدم دیدم امپراطور آمد اول رفت به معابد و از آنجا رفت به سربازخانها سرکشی نمود ودلجویی دادمقصود این است که پادشاه این طور سرپرستی رعایا را منظور می‌دارد چه شده است که اعلیحضرت تا حال یک سال است این مجلس منعقد است تشریف نیاوردندفرمودند که خواهم آمد.
رئیس- عرض کردند که بعد از تمام شدن اطاق باشد حال وزیر دربار بجناب رئیس نوشته‌اند قرائت شد که:
- اعلیحضرت فرمودند آمدن ما به مجلس برای زینت نیست برای تکمیل همراهی با ملت و وکلا است ومعین فرمودند که در روز ۳ شنبه ۳ ساعت بغروب مانده تشریف می‌آورند.
رئیس- چون اول بار تشریف فرمایی ایشان است و بعضی ترتیبات لازم است خوب است بجهة پنجشنبه باشد
(اکثر گفتند خیر همان روز ۳ شنبه که معین شده است باشد).
رئیس- پس حالا که اینطور است فردا بطور فوق العاده مجلس تشکیل می‌شود که در ترتیبات مذاکره شود
(گفته شد فردا که برای ترتیبات تشریف فرمایی است خوب است مجلس طرف صبح باشد که بعضی کارهای لازمه بشود.)
(ورقه رأی برای بودجه مملکتی منتشر شد).
رئیس- این رأی برای بودجه مملکتی است که بطوری که کمیسیون اصلاح کرده و راپورت داده است رأی داده شود هر کس رأی دارد ورقه سیاه بیندازد (
در این خصوص بآن طوریکه کمیسیون راپورت داده بود هفتاد و هفت رأی داده شد)
رئیس- مطلبی عنوان می‌شود اعتبارنامه ایست از اصفهان رسیده است در باب وکالت یک نفر چه میگویید؟
(گفته شد که سن ایشان کم است).
اسدالله میرزا – خوب بود این اعتبارنامه را قبل از وقت در کمیسیون قرائت می‌کردند و آنوقت آن شخص را می‌خواستند ببینند شرایط در ایشان موجود است یا خیر؟
رئیس- این شخص مستغنی از توصیف است ولی بپاره ملاحظات که بعضی از قبیل حرفها زده شده است خواستم برأی مجلس باشد هر طور صلاح بدانند رأی بدهند.
آقا سید حسن تقی زاده – پارسال بیک شدت نظارت و دقت تمام اعتبارنامها ملاحظه می‌شد که اعضای مجلس را امیدوار می‌کرد بوکالت یعنی اگر اعتبار صحیح می‌شد محل اطمینان مردم می‌شد واگر آن ماده که در قانون انتخابات است ملاحظه می‌شد هرگز نقصی پیدا نمی‌شد از پارسال چند ماه باین طرف نزدیک بود این مطلب معکوس شود هر کس میامد اینجا ودو روز می‌نشست وکیل می‌شد خوب است بعدها اعتبارنامه در کمیسیون ملاحظه شود و از آنجا بیاید به مجلس که بعدها اسباب تولید زحمت نشود
(مجلس ختم شد).
تشریف فرمایی اعلیحضرت به مجلس شورای ملی.
بر حسب اطلاع رسمی شاهزادگان و وزراء امراء همگی باالبسه رسمی که معمول اعیاد بزرگ است بعد از ظهر روز سه شنبه در عمارت بهارستان حاضر و افواج پیاده و سواره با نظام تمام از درب ارک همایونی تا درب عمارت بهارستان که محل دارالشورای مقدس ملی است صف کشیده و از طرف مجلس مقدس محض تشریفات ملوکانه طاق نصرت بسیار عالی در جلوخان عمارت بهارستان بانهایت زینت و زیب آئین بسته ودر اطاق مخصوص رسمی مجلس تخت باشکوهی برای محل صندلی مرصع و جلوس اعلیحضرت همایونی ترتیب داده درساعت سه بغروب مانده موکب شهریاری باکمال ابهت و شفقت در صورتیکه اکثر شاهزادگان و وجوه چاکران دولت ملتزم رکاب بودند از عمارت سلطنتی برای اکمال مساعدت و مهربانی نسبت بملت خود بمرکز توجه عموم ملت یعنی مجلس مقدس شورای ملی تشریف‌فرما شده در عرض راه درهر چند قدم فاصله دستجات موزیک حین عبور موکب ملوکانه بنوای زنده باد شاه و عموم ملت بصدای زنده وجاوید باد شاهنشاه مشروطه خواه هم آواز گشته ذات مقدس شاهانه درهر چند قدم که بدستجات نظام وسایر ملت برمیخوردند اظهارتلطف و تفقد خسروانه را بتوسط امیربهادر جنگ نسبت بآنها می‌فرمودند و صدای زنده باد شاهنشاه مشروطه خواه از هر سو بفلک می‌رسید قریب دو ساعت ونیم بغروب مانده موکب اعلی بعمارت بهارستان نزول اجلال و باطاق مخصوص رسمی مجلس که عموم وکلاء عظام و از طبقه علماء اعلام حجتین آیتین دامت برکاتهما وآقای امام جمعه و آقای صدرالعلماء و آقای ظهیرالاسلام و از شاهزادگان عظام حضرت اقدس ولیعهد و شاهزاده ظل السلطان و آقای نایب السلطنه و آقای شعاع‌السلطنه و آقای عضدالسلطانوسایر شاهزادگان بزرگ واز اکابرقوم آقای عضدالملک وجناب ناصرالملک رئیس الوزرا و سایر وزراء فخام مسئول و تمامی اسراء عالیمقام و سرداران گرام حضور داشتند ورود فرموده از توپخانهمبارکه که علی‌الرسم معمول است در اعیاد بزرگ دولتی شلیک می‌نماید دراینروز و ساعت سعید هم که فی‌الواقع از اعیاد بزرگ دولتی وملتی بشمار بود شلیک کرده نخصت اعلیحضرت شاهنشاه نطقی در کمال فصاحت وبلاغت مبنی ببذل جهد و همت ملوکانه در تشیید اساس و اکمال مشروطیت واجرای قوانین موضوعه و جاری شدن امور از مجرای خود تقریر فرموده و باین کلمات مسرت‌آمیز ختم کرند. امروز را می‌توان اول روز سعادت این مملکت بدانیم و در حقیقت امروز مشروطیت را بورود خودمان در مجلس شورای ملی تکمیل نمودیم.
آقای آقا سید عبدالله مجتهد شرحی وافی از زحمات وکلاء محترم و خدمات ایشان بدولت وملت واشتغال شان شبانه روز بکار و اینکه اعضاء مفخم مجلس مقدس از چندین صدر اعظم کافی و عاقل بهتر و بالاتر مشغول کارند و خدمت می‌نماید معروض حضور همایونی داشتند اعلیحضرت شاهنشاه اظهار غایت رضایت و خوشوقتی از وکلاء معظم و زحماتشان در جواب فرموده خطابه ذیل که حاوی مقاصد و مکنونات خاطر خطیر همایون اعلی بود به ناصرالملک رئیس الوزراء عطا شده قرائت کردندوحاضرین از صمیم قلب بآواز بلند (زنده باد شاهنشاه ایران) گفتند.
خطابه اعلیحضرت اقدس همایونی
بسی شکر می‌کنم خدای تعالی راکه مقاصد قلبیه و تصورات دقیقه ما در ترقی دولت ایران از بیداری ملت ظاهر و بیمن توجهات امام عصر عجل الله فرجه استحکام مبانی اساس مشروطیت بر دست ما جاری گردید واینک نمایندگان ملت خود را یادآوری می‌کنیم که قلب السلطان بین اصبعی الرحمن همانا این نعمت و سعادت مشروطیت را بخواست خداعنایت و در پیشرفت اساس مقدس دقیقه از مساعدت غفلت نفرموده‌ایم و در این یک سال که مجلس مقدس شورای ملی تأسیس گردیده امنای دولت و وکلای ملت باجرای مکنونات ضمیر منیر شاهانه بذل جهد و رضای خاطر الطاف مظاهر ما را در جریان اصول مشروطیت جلب نمودند لاجرم برای تشویق ملت و تشیید اساس مشروطیت به مجلس شورای ملی خودمان حاضر شده و بدواً از زحمات نمایندگان از وضع قوانین رضای خاطر همایونی را اظهار و جهت مزید افتخارو تربیت فرزندان روحانی خسروانی و حسن جریان اصول مشروطیت و تکمیل مراحم پادشاهی باکمال میل قلبی قسم یاد می‌کنیم که بر طبق اصل سی و نهم ضمیمه قانون اساسی بوظیفه خودمان در این روز مسعود موفق شدیم از خداوند ادعیه خیریه ملوکانه را در ترقی و سعادت دولت وملت مسئلت می‌نماییم.
(در این موقع که قرائت خطابه بآخر رسید اعلیحضرت همایونی من باب تشویق و مزید اطمینان ملت قسم یاد کرده قسم نامه مندرجه ذیل را ادا وکلام الله مجید را زیارت کردند).
صورت قسم نامه
من خداوند قادر متعال را گواه گرفته بکلام الله مجید وبآنچه نزد خدا محترم است قسم یاد می‌کنم که تمام هم خود را مصروف حفظ استقلال ایران نموده حدود مملکت و حقوق ملت را محفوظ و محروس بداریم قانون اساسی مشروطیت ایران را نگاهبان و بر طبق آن قوانین مقرره سلطنت نماییم ودر ترویج مذهب جعفری اثنی عشری سعی و کوشش نماییم ودر تمام اعمال و افعال خداوند عزشأنه را حاضر و ناظر دانسته منظوری جز سعادت و عظمت دولت ایران نداشته باشیم و از خداوند متعال در خدمت ترقی ایران توفیق می‌طلبیم واز ارواح طیبه اولیای اسلام استمداد می‌کنیم.
(سپس آقای حاجی سید نصرالله خطابه ذیل را از طرف مجلس قرائت نمودند).
خطابه مجلس شکر خدای را عز وجل که امروز اعلیحضرت اقدس شاهنشاه اسلامیان پناهی خد الله ملکه و سلطانه در تکمیل مراتب رعیت پروری و مراسم عدالت گستری ساحت مجلس مقدس شورای ملی را بتشریف خسروانه آراسته یعنی روح اجرا بکالبد قانون پیوسته است بحمدالله و المنه امروز ذات خجسته صفات ملوکانه بر اریکه سلطنت حقیقی ایران عز جلوس می‌بخشد تخت کهن سال کیان امروز بخت جوان و عمر جاودان می‌یابد که بر روی دلهای سی کرور ایرانی استوار است صنعتگر ازلی آنرا بارکان اربعه ملی غیرت همت، فتوت و قدرت پایدار بجواهر گرانبهای عدل و علم و آزادی مکلل و مجلل ساخته است اکنون چشم روزگار از دریچه تاریج نگران ومنتظر است که مفاد شرف المکان بالمکین را بار دیگر بمقام تحقیق و تصدیق گذارد پس بر همت قدر رقبت شاهنشاهی موکول است که یادگار این روز فیروز را سرلوله سعادت ایران ساخته حشمت و شوکت این مکان رااز زمین بآسمان ارتقاء دهند هیچیک از سلاطین ایرانرا چنین موقع موفقیت نصیب نگشته و مساعی فوق العاده و فتوحات عظیمه پادشاهان دوره استبداد باستحصال چنین مقاصد عالی هرگز کفایت نداشته است ولی تأییدات غیبیه الهیه و مساعدت اقبال ملت و مقتضیات مشروطیت از پایه سریر اعلی تا اقصی مدارج نیکنامی و شوکت شاهراهی مستقیم آراسته واز خس و خار پیراسته است آن شاهراه متابعت و تایید اجرائیات است با قوانین مقدسه که حاصل نشود مگر آنکه اصل اصیل قوه مجریه بنفس نفیس ملوکانه توجه خاص ومراقبت بالاختصاص مبذول فرمایند که تا قوانین اساسی مملکت بدرجه قصوای اجری برسد و در تسکین انقلابات حال و کفایت احتیاجات استقبال و ضروریات استقلال وطن وحراست حوزه مقدسه اسلام حفظ اساس مشروطیت را فریضه ذات قضا همت خسروانه فرموده ملت ودولت را از حضیض ضعف و ذلت باوج قدرت و سعادت برسانند.
(پس از این ذات اقدس شاهانه با علماء اعلام و شاهزادگان و جمعی از علماء و وکلاء باطاق دیگر برای استراحت و تکمیل فرمیاشات تشریف فرما شده و پس از مختصر توقف با کمال سعادت واقبال بمقر سلطنت عودت فرمودند).
کمیسیون عدلیه:
- حاج سیدنصرالله
- حاج میرزا ابراهیم آقا
- لسان الحکماء
- حاج میرزا علی آقا
- آقا میرزا طاهر
- آقا میرزا محمود اصفهانی
کمیسیون مالیه: اجزاء دائمی:
- میرزا مرتضی قلی خان
- مخبرالملک
- حاج میرزاابراهیم
- آقا حاج میرزا آقا
- آقا میرزا محمودخوانساری
- وکیل الرعایا
اجزاء غیردائمی:
- تقی زاده
- صدیق حضرت
- وثوق الدوله
- مستشارالدوله
- محقق الدوله
- میرزا ابوالحسنخان
کمیسیون اداره مجلس:
- آقا میرزا طاهر
- مقبل لشکر
- حسنعلی خان
- مؤثمن الممالک
- محقق الدوله
- آقا شیخ حسین
- مشاورالملک
کمیسیون عرایض:
- احسن الدوله
- میرزا مرتضی قلیخان
- آقا میرزا هادی اصفهانی
- عمیدالحکما
- شمس الحکما
- حاجی میرزا آقا
- حاج سیدعبدالحسین شهشهانی
- آقا سید مهدی آقا میرزا سید علینقی
- وکیل التجار
- ادیب التجار
کمیسیون داخله:
حاج سید اسمعیل هدایت الله میرزا
آقا شیخ ابراهیم زنجانی مبشرالسلطان
آقا شیخ غلامحسین استرآبادی
احسن الدوله مقبل لشکر
آقا سید جعفر آقا شیخ یوسف
حاج معین التجار حاج محمد اسمعیل آقا
امین التجار رئیس التجار
مؤتمن الممالک میرزامرتضی قلیخان
معظم الملک حسام الاسلام
حاج سیدعبدالحسین شهشهانی
لسان الحکما آقا میرزا حسین طبیب
آقا شیخ محسنخان ثقةالسلطنه
بحرالعلوم کرمانی میرزامحمود خوانساری
وکیل الرعایا آقا سید حسین بروجردی
وزیر علوم – خوب است زودتر شروع فرمایید بقرائت قانون مطبوعات تا وزارت علوم تکلیف خودرا دانسته مدیران جراید هم بر طبق آن رفتار نمایند.
رئیس- انشاءالله از روز شنبه پیش از اینکه بکار دیگر شروع شود قرائت نظامنامه مطبوعات را بر همه چیز مقدم خواهیم داشت.
مستشارالدوله – مقصود از کمیسیون عدلیه این بود که هر چه راجع بآنجا است رجوع نمایید و از کمیسیون لوایح قانونی این استکه هر قانونی از ادارات دولتی بیاید بدواً ملاحظه نماید و تنقیح کنند از آنجا به مجلس بیاید.
اسدالله میرزا – کمیسیون قانونی باین ترتیب در هیچ جا معمول نیست بلکه یک کمیسیون ابتدائی معمولی است که لوایح قانونی را بدواً ملاحظه کرده اگر قابل مجلس است به مجلس میاید والا فلا و آنوقت مجلس یک عده را معین می‌نماید که آن قانون را تنقیح نمایند و کمیسیون قانونی در هیچ جا معمول نیست.
مستشارالدوله – این کمیسیون قانونی که باین ترتیب گفته شد سابق هم بود جناب صینع الدوله اطلاع دارد هر قانونی هم که به مجلس میامد بدواً این کمیسیون ملاحظه می‌کرد و به مجلس میامد.
اسدالله میرزا – اینطور که جناب مستشارالدوله گفتند آن کمیسیون دائمی نبود هر وقت یک قانونی به مجلس می‌آمد یک عده را رئیس معین می‌کرد وآنها آنرا تنقیح می‌کردند شاید اشخاصی عالم تر از این اشخاص که در آن کمیسیون دائمی هستند از برای قانون در مجلس باشند.
مستشارالدوله – چه ضرر دارد یک همچو کمیسیونی رسماً دائمی در مجلس منعقد باشد.
آقا سیدحسن تقی زاده – اینطور که گفته شد جمعش هم ممکن است مثلا هر گاه یک قانون نظامی به مجلس بیاید و شش نفر عالم تر از آن شش نفر از حیث ترتیبات نظامی باشند آنوقت آن شش نفر را برآن عده بیفزاییم.
لسان الحکماء- مرسوم آنچه هست دوکمیسیون است یک کمیسیون قانونی ویکی ابتدائی کمیسیون ابتدائی دائمی است کمیسیون قانونی باقتضای صلاحیت از برای تنقیح آن قانون عده معین می‌شوند.
آقا سید حسن تقی زاده – باز عرض می‌کنم این کمیسیون که هست تا سه ماه دیگر معلوم می‌شود که چه قانونی به مجلس می‌آید آنوقت آن اشخاص را که صلاحیت دارند انتخاب میکنندو برآن عده می‌افزایند.
آقا میرزا ابوالحسن خان – کمیسیون قانونی لازم است اگرچه وضع قوانین با مجلس است ولی ادارات دولتی هم بواسطه تسهیل امر می‌توانند قوانین را نوشته به مجلس بفرستند در این صورت لازم است قبل از آمدن به مجلس آن قوانین تنقیح شود.
اسدالله میرزا – این ترتیب صحیح است ولی بنده می‌گویم هروقت قانونی به مجلس آمد همانوقت باید عده منتخب شده تنقیح نمایند شاید در هر پانزده روزی یک قانونی به مجلس آمد نمیشودهر روز تغیر اشخاص داد.
آقا سید حسن تقی زاده – جمع بین این دو ممکن است همانطور که شاهزاده اسدالله میرزا منیگوید در خارجه کمیسیون قانونی موقتی است ولی اینجا اینطور نیست بلی ممکن است در هر قانونی که آمده به مجلس بملاحظاتی یک عده از برای این قانون تغییر داده شودوعده دیگر افزوده گردد مثلا قانونی راجع بعدلیه رسیده لابدباید عده از اهل علم و خبرت در این کمیسیون باشد حالا هر وقت قانون نظامی آمد یک عده که از قانون نظامی با اطلاعند بجای آنها می‌گذارند.
احسن الدوله – این ترتیب منتج نتیجه نخواهد بود و باز کارها با خود مجلس می‌شود.
آقا سید حسن تقی زاده –ببینیم آیا مجلس سریع السیرتر است یا کمیسیون یک مطلبی که یک ماه در مجلس طول بکشد کمیسیون در فاصله چهار روز آن را تنقیح می‌کند و به مجلس می‌آورد
رئیس- خود این ترتیب کمیسیون اسباب ازدیاد بصیرت و تجربه وکلا می‌شود وکار پیشرفت می‌کند خوب است ملاحظه کنید چقدر کار روی هم ریخته دیشب تا ساعت پنج مشغول کار بوده‌ایم با اینکه روز هم تعطیل بوده مبالغی از عرایض مانده است بترتیب کمیسیون که شد کار پیشرفت می‌کند.
بحرالعلوم کرمانی – خوب است رعایت این نکته بشود که در کمیسیون قانونی از همه گونه اشخاص با اطلاع باشند.
رئیس- چه ضرر دارد اول عده شش نفر است بعد بر آن بیفزاییم.
آقا سید حسن تقی زاده – عقیده بنده این است که در کمیسیون داخله ملاحظه شود اشخاصیکه در سایر کمیسیونها هستند نباشند زیرا که این کمیسیون دائماً باید کار بکنند و درحقیقت در این مدت مجلس کمیسیون داخله بوده است واز این راه است که از کار خود بازمانده یکی هم اگر اجازه بدهید عرض می‌کنم چند کمیسیون دیگر لازم است یکی کمیسیون وزارت جنگ که در بودجه عسکری نظارت داشته باشد یکی هم بجهة اینکه با جناب وزیر علوم همراهی نموده تاسیس مدارس و توسعه معارف بدهد یک کمیسیون دیگر هم بجهة نظارت در بودجه مجلس لازم است که در مصارف مجلس نظارت داشته باشد یک کمیسیون موقتی هم لازم است که مرکب باشد از شش نفر که در سه مطلب رسیدگی نمایند یکی اعتبارنامهای وکلا دیگری احضار بقیه مانده وکلای ولایات یکی هم برای وکلای اینجا که زودتر انتخاب شوند.
رئیس- اینها که فرمودند لازم است اما در باب بودجه مجلس باید این زحمت راخود کمیسیون مالیه قبول کند که مخارج عمده را یک مرتبه ملاحظه نموده مصارف اتفاقی هم چندان نیست که برای آن کمیسیون علیحده لازم باشد.
احتشام الاطباء – بعضی از وکلا داوطلبانه می‌توانند داخل کمیسیون شوند یا نه؟
رئیس- داخل در هر کمیسیون می‌توانندبشوند و البته هر چه هم در کمیسیون مطرح می‌شود تنقیح شده به مجلس خواهد آمد.
آقا میرزا ابوالحسن خان – این که آقای تقی زاده فرمودند لازم است که بکمیسیون وزارت جنگ اهمیت داده شود وهمچنین بکمیسیون بودجه مجلس و لازم است که از وکلای اصناف هم باشند.
آقا میرزا فضلعلی آقا – کمیسیون مالیه از سه ولایت انتخاب شده آذربایجان و شیراز و خراسان از سایر ولایات نیست.
رئیس- چرا آقا میرزا مرتضی قلیخان از وکلای اصفهان هستند و سایرین هم هستند.
صدیق حضرت – کمیسیون اداره مرکب است از رئیس و نایبان رئیس و منشیها دیگر محتاج بتعیین نیست.
رئیس- نایبان رئیس یکی وثوق الدوله است که در این مدت خیلی زحمت کشیده و باید رفع خستگی نماید یکی هم حاجی امین الضرب است کارهای شخصی هم دارد منشیها هم یکی آقا میرزا طاهر است که حاضر است یکی هم آقا میرزا مرتضی قلیخان است که درکمیسیونها مشغول است دیگر هم کسی نیست جناب حاجی سیدنصرالله هم که در کمیسیونهاهستند.
اسدالله میرزا – عقیده بنده اینست که کمیسیون عدلیه خیلی با اهمیت است واین عده کم است خوبست چند نفر دیگر برآنها افزوده شود.
بحرالعلوم کرمانی- در کمیسیون مالیه لازم است اشخاصی که از ولایات اطلاع دارند باشند آقا میرزا حسن وکیل کرمانی مدتی در تحویل خانه کرمان بوده از ترتیبات مالیه آنجا کاملا مستحضر است خوبست اجازه بفرمایید ایشان هم داخل در کمیسیون مالیه باشند.
رئیس- بسیار خوبست چه ضرر دارد ایشان هم دخالت داشته باشند.
حاجی معین التجار – بجهة وزارت تجارت هم خوب است کمیسیونی تشکیل شود که این رشته هم ترتیبی پیدا کند اگر چه ما حال تجارت نداریم ولی لازم است حتی الامکان در توسعه این رشته و فلاحت بکوشیم.
آقاسید حسن تقی زاده – کار این کمیسیون چه خواهد بود؟
حاجی معین التجار – شما میدانید که ثروت حقیقی مملکت از راه تجارت است حالا ما نداریم بعدها پیدا خواهیم نمود این کمیسیون باید نظارت در مال التجارة وارده وصادره داشته ترتیب صحیح بدهد.
آقا میرزا ابوالحسن خان- گفته شدکه سه کمیسیون لازم است یکی برای وزارت جنگ و یکی برای بودجه مجلس ویکی برای وزارت تجارت هر سه آنها لازم است ولی کمیسیون معارف امروزاز همه لازم تر است که توسعه معارف را بدهد بعد از این ما لااقل پنجاه کمیسیون خواهیم داشت باید اشخاص کافی داشته باشیم که بتوانیم تشکیل بدهیم تا کارخانه آدم سازی نداشته باشیم ممکن نخواهد بود.
رئیس- وزیر امور خارجه تشریف آوردنداز برایتصویب کنترات مستخدم فرانسه که از برای مستشاری در عمل بانک و مالیه خواسته شده است خیلی هم دقت فرموده‌اند در کمیسیون مالیه هم خیلی دقت شده است.
وزیر امورخارجه – بنا بر قراردادی که سابقاً دراین جا شده بود که یک نفر مستخدم از برای بانک ومالیه از فرانسه خواسته شود در اینجا هم با سفیر فرانسه مذاکره شده بود در آنجا هم وزیر مختار دولت علیه ایران مذاکرات لازمه نموده و در میان بیست نفر مستخدم این شخص که موسوم به بیزورک است و با لیاقت است انتخاب شده است و فقط معطلی برای تصویب کنترات تصویب شده بپاریس فرستاده شود این است که قرائت می‌شود تا رأی وکلای عظام چه اقتضا کند (صورت کنترات قرائت شد).
آقا میرزا ابوالحسن خان – دراین که در کمیسیون مالیه دقت شده حرفی نیست ولی این نکته باید گفته شود آن روزی که یک نفر خواسته شد فقط برای بانک بود و چون گفتند شاید کار بانک قدری تعویق بیفتد کسی باشد که از عمل مالیه هم اطلاع داشته باشد و تا زمانی که بانک تشکیل نشده است حقوق او را دولت بپردازد ولی افسوس که وزیر امور خارجه سابق بر خلاف مقصود معمول داشته است و مخصوص مالیه خواسته‌اند حالا چون این مذاکرات با سفارت فرانسه شده است ما هم قبول می‌کنیم.
حاجی معین التجار – می‌خواستم این سئوال را بکنم آیا قبل از امضای این کنترات ما مجبور هستیم که قبول کنیم حالا آنها یک شخص محترمی را انتخاب کرده‌اند حرفی نداریم ولی نباید مامجبور باشیم که قبول کنیم.
مستشارالدوله – مقدمات همان بود که جناب آقا میرزا ابوالحسن خان گفتند رقعه هم که از طرف سفارت فرانسه رسیده بود مشعر بر همین بود که فقط در مالیه بوده باشد جوابی هم که از کمیسیون داده شده رفع این مطالب را می‌کند که ما یک همچو شخصی را خواستیم که وزارت مالیه او را بهر کاری وادارد مشغول شود در اینصورت گمانم این است که دیگر محظوری در بین نباشد.
وکیل التجار – مقصود بنده در این استخدام نیست و ما کمال اطمینان را بوزارت خارجه خودمان داریم ولی این مطلب را باید رعایت کنیم که اگر چیزی از طرف مجلس رأی داده شد چند روز بعد از آن که ملتفت می‌شویم برخلاف آن رفتار نشده باشد همچنانکه در این کنترات هم همین قسم شد اگر هم شد باید مجازاتی در بین باشد که اینطور نشود مثلا مسیو نز را مجلس گفت نباشد و آنهم رفت حال می‌بینیم که از اصل پول گمرک ماهی هزار تومان باو می‌دهند این بچه قانونی است.
آقا شیخ حسین – در سابق که این مطلب در مجلس مذاکره شد در در حضور وزیر مالیه قرار شد این شخص برای بانک بیاید حالا در اساس ما درست شد یکی قانون اساسی ودیگری بودجه مملکت واساس سیم بانک ملی است در این صورت اگر این شخص از برای مدیری بانک باشد بعقیده بنده بهتر است.
وزیر امور خارجه – آنروز در کمیسیون گفتگو شد که ما یک همچو شخصی را می‌خواهیم من وزیر مالیه نیستم که مسئول مالیه باشم حال هر طور صلاح میدانند رفتار شود.
بحرالعلوم کرمانی – حالا هم طوری نشده بانک ما هم می‌شود همچون آدمی ما هم لازم داریم خوب است بیاید و ازبرای هردو باشد.
آقا میرزا محمود خوانساری – بعقیده بنده همچو آدمی برای مالیه لازم نداشته باشم ولی از برای بانک لازم است.
آقا سید حسین بروجردی- حالا صورت خوانده شود ببینم ایراد در کجاست (در خصوص مواجب و مخارج آمدنش گفتگو شد بعضی گفتند دوازده هزار تومان زیاد است در صورتیکه وزراء ما مواجبشان شش هزار تومان است این مبلغ زیاد است و بعضی هم تصویب کردند.)
وکیل التجار- نوشته شده که در مالیه هر کاریکه وزارتمالیه رجوع نماید انجام دهد خوب است لفظ استخدام در هر دو قید شود.
صدیق حضرت – خوب است قید شود که در اوقات فراغت روزی دو ساعت بیاید در دارالفنون درس بگوید.
وزیر امور خارجه – میدانید که این شخص از برای عملیات استخدام شده نه از برای علمیات.
لسان الحکما – این نکته را که صدیق حضرت گفتند خیلی اهمیت دارد لابد این شخص در مدرسه این علم راکاملا تحصیل کرده در اینصورت اینجا در زمان فراغت می‌تواند تدریس کند.
وزیر امور خارجه – این تکلیف شافی است یادداشت نمایید تا مذاکره نماییم (گفته شد طوری شود که مثل مسیونوز اقتدار حاصل ننماید.)
اسدالله میرزا – این قید راکه میگویند ابداً دراین کنترات لازم نیست این شخص را برای مشاوره خواسته‌اند اگر وجوداو لازم است با آن دقتی که شده رأی گرفته شود.
فخرالسادات – خوب است نظر توجهی هم بسمت فارس بفرمایید چند وقت است ما از فارس صحبت می‌کنیم و هیچکس گوش نمی‌دهد اگر هر کس بود بخلاف او رسیدگی می‌کردند بالله فارس از دست رفت این تلگرافات را بخوانید چاره از برای آنجا بکنید.
آقا میرزا ابوالحسن خان – فارس دو فرقه شده‌اند یکدیگر را می‌کشند آیا فارس جزو ایران هست یا نه اگر هست که بر دولت لازم است نظم آنجا را بدهد وزیر داخله در تلگرافخانه رفت وحاکم آنجا را معین کردند حالا باید وزیر داخله را خواست که چرا حاکم نمی‌رود.
رئیس- حق دارید باید سؤال کنید امشب گفتگو می‌شود که زودتر حاکم بفرستند.
حاج معین التجار – بنده عرض می‌کنم مالیات امساله بجهة همین ترتیبات از میان رفت از سال آینده هم چیزی وصول نخواهد شد چرا بعلت اینکه الان موقع زراعت است اگر امروز رعیت از زراعت خود باز بماندسال دیگر نخواهد توانست از عهده مالیات برآید چند روز قبل وزیر داخله گفتند که شما تلگراف کنید همین چندروزه حاکم فرستاده می‌شود از قراریکه اطلاع یافتم امروز تلگراف کرده‌اند که هر چه زودتر حاکم بفرستید و یک قدری آذوقه هم از برای اهالی فارس تهیه نمایید در این صورت تعویق در فرستادن حکومت صحیح نخواهد بود.
آقا میرزا ابوالحسن خان- کمیسیون مالیه خیلی زحمت کشیده که محل این شش کرور کسر را پر کرده ولی اگراین طور باشد سال دیگر شما پانزده کرور کسر خواهید داشت.
آقا سید حسن تقی زاده – در مسئله فارس قرار شد که فردا یا پس فردا وزیر داخله خواسته شود و در این باب مذاکره بمیان آید و درحقیقت یک اندازه هم از طرف هیئت وزرا در تامین ولایات مسامحه می‌شود مطلب دیگری داشتم که می‌خواستم عرض کنم از این بودجه که در مجلس آورده شد وقریب هشت کرور اضافه بود و شش کرور در ازای کسری گذارده شد و دو کرور آن علاوه بود نباید ممنون شد بجهة اینکه یک کرور آن از بابت حقوق پارساله داده شد و یک کرور هم از برای مخارج فوق العاده و لاوصولی بودجه است این است که عرض می‌کنم باز هم باید در صدد بود از آن حقوقی که هیچ دست‌نخورده و تومان بتومان داده می‌شود هر ساله تومانی پانزده شاهی می‌گرفتند خوب است امساله هم تومان یک قران کسر شود که مدی شده باشد یکی در باب تذکره که دویست و سی هزار تومان می‌دهند دیگری در باب تلگرافخانه که نود هزار تومان می‌دادند وحالا یکی صد هزار تومان می‌دهد این را هم باید ختم کرد.
رئیس- از برای تذکره یک کسی است که پنجاه هزار تومان علاوه می‌دهد که دویست وهشتاد هزار تومان باشد عمل تلگرافخانه را هم گمان نمی‌کنم دیگر جای تأمل باشد باید ختم کرد.
آقا سیدحسن تقی زاده – مجلس قرار
بدهد که درحضور وزیر مالیه این کار هم ختم شود.
(مجلس ختم شد).