سفر اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر و علیاحضرت شهبانو فرح پهلوی به شوروی ۲۹-۱۸ مهر ماه ۱۳۵۱
| دیدار رسمی سران دیگر کشورها از ایران | تصمیم‌های مجلس | درگاه محمدرضا شاه پهلوی |
آغاز سفر اعلیحضرتین به شوروی ۱۸ مهر ماه
سفر اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر و علیاحضرت شهبانو فرح پهلوی به شوروی ۲۹-۱۸ مهر ماه ۱۳۵۱
رهبران شوروی و مردم مسکو پس از نیمروز ۱۸ مهر ماه هنگام ورود شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو به پایتخت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در آستانه یک سفر رسمی دوازده روزه پیشباز باشکوهی کردند. در فرودگاه « ونو کووای » شهر مسکو که فرودگاه تشریفاتی پایتخت به شمار می‌آید، نیکلای پادگورنی صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد شوروی، الکسی کاسیگین رییس شورای وزیران ( نخست وزیر) ، آندره گرومیکو وزیر خارجه، مارشال گرچگو وزیر دفاع، هموندان هیات رییسه شورای عالی اتحاد شوروی، معاون صدر هیات رییس معاونان، نخست وزیر و چند تن از وزیران شوروی و نمایندگان زن و مرد اصناف و اتحادیه‌های کارگری شوروی از اعلیحضرتین به گرمی پیشباز کردند. در فرودگاه تشریفاتی مسکو پرچم‌های ایران و شوروی در اهتزاز بود. در آیین پیشباز سفیر و هموندان سفارت شاهنشاهی ایران نیز حضور داشتند. هواپیمای جت بویینگ ۷۰۷ هواپیمایی ملی ایران با پرچم‌های ایران و درفش شاهنشاهی در جلوی آن، ساعت ۱۴ و پانزده دقیقه به هنگام تهران بر باند فرودگاه بر زمین نشست و به آرامی میان میدان فرودگاه و جایگاه پیشبازکنندگان بازایستاد. محمدرضا امیر تیمور سفیر ایران در مسکو و بانو برای پیشباز به درون هواپیما رفتند و پس از کوتاه زمانی، اعلیحضرتین از هواپیما پیاده شدند. در پای پلکان هواپیما پادگورنی و کاسیگین و دیگر پایوران شوروی از میهمانان والای شوروی به گرمی پیشباز کردند. آیین پیشباز از اعلیحضرتین از تلویزیون مسکو پخش شد و میلیون‌ها تن از مردم شوروی ورود شاهنشاه و شهبانوی ایران را تماشا کردند. پیشبازی که از اعلیحضرتین شد، پیشبازی بود بی همتا که تا به امروز از یک رهبر کشور خارجی در شوروی انجام یافته بود.
پس از آیین معرفی و آشنایی شاهنشاه آریامهر در سخنان کوتاهی به پادگورنی از سفر دوباره به شوروی ابراز خوشوقتی کردند و فرمودند که به نظر معظم له این چنین دیدارها در گسترش پیوندهای دوستانه دو کشور نقش به سزایی خواهد داشت و به ویژه آن که این دیدار میان رهبران کشورهایی صورت می‌گیرد که کشورهایشان همسایه یکدیگرند.
پادگورنی در پاسخ به شاهنشاه آریامهر گفت: این چنین دیدارها نه تنها خوبست بلکه لازم است و تجربه‌های گذشته نشان داده که این دیدارها تا چه اندازه در گسترش پیوندهای دو کشور ثمربخش خواهد بود. ما هم می‌توانیم بگوییم که بازدیدهای ما هم از کشور شما همین ثمرات را دربرداشته و دارد. شاهنشاه فرمودند: همین طور است به ویژه که فاصله دید و بازدیدهای ما خیلی طولانی نیست.
آیین پیشباز سی دقیقه به درازا کشید و در پایان شاهنشاه آریامهر و پادگورنی در یک خودرو و علیاحضرت شهبانو و همسر پادگورنی و دختر کاسیگین و همسر گرومیکو در خودروی دیگر از فرودگاه رهسپار کاخ پذیرایی کرملین شدند. در راستای جاده از فرودگاه تا کرملین با پرچم‌های دو کشور آذین بسته شده بود و آرنگ‌های بزرگ و مختلفی به زبان پارسی و روسی، چون « استوار باد دوستی میان اتحاد شوروی و ایران » و نیز « استوار باد پیوندهای حسن هم جواری و همکاری ثمربخش میان ملل اتحاد شوروی و ایران » در سراسر راه اعلیحضرتین دیده می‌شد.
نخستین دور گفتگوهای شاهنشاه
نخستین دور گفتگوهای شاهنشاه آریامهر و سه طراح عمده و اصلی سیاست کرملین دو ساعت پیش از ورود اعلیحضرتین به مسکو آغاز شد و نود دقیقه به درازا کشید. رهبری هیات شوروی را لیونید برژنف دبیر اول حزب کمونیست و مرد شماره یک کرملین به عهده داشت. نیکلای پادگورنی و الکسی کاسیگین و آندره گرومیکو مهره‌ها و طراحان دیگر کرملین، برژنف را یاری می‌کردند. در کنار شاهنشاه آریامهر، عباس خلعتبری وزیر خارجه، محمدرضا امیر تیمور سفیر ایران در مسکو، جعفر ندیم و امیر ارسلان مفخم صنیعی سرپرست اداره دوم سیاسی وزارت خارجه به گفتگو با رهبران شوروی نشستند.
نخستین دور گفتگوها با بیانات شاهنشاه آریامهر آغاز شد. فضای گفتگوها بسیار دوستانه بود و هر دو سو دیدگاه‌های خویش را نسبت به مسایل هر دو کشور ابراز داشتند و سپس به گفتگو پیرامون چگونگی پایدار ساختن پیوندها و همکاری‌های خود به سود مردم دو کشور پرداختند. مسایل وابسته به عراق نیز به گفتمان گزارده شد و رهبران شوروی برای عادی ساختن روابط بغداد کوشش خود را به کار خواهد گرفت.
در پایان گفتگوها، تاس خبرگزاری رسمی شوروی اعلام کرد که در این گفتگوها هر دو طرف گرایش مشترک را به ادامه کوشش‌های رهبران دو کشور در راستای پایداری پیوندهای دوستانه برای توسعه بیشتر همکاری‌های ثمربخش میان ایران و شوروی و به سود مردم دو کشور و استوار ساختن صلح بین المللی دوباره تاکید کردند.
میهمانی شام کرملین سه شنبه ۱۸ مهر
شامگاهان میهمانی شامی به سرفرازی ورود شاهنشاه و شهبانوی ایران در کاخ کرملین برگزار شد. در این میهمانی پرژنف، کاسیگین، گرومیکو، مارشال گرچکو وزیر دفاع و بسیاری از پایوران شوروی و هم چنین خانم « والنتیناتروشکووا » نخستین زن فضانورد شوروی حضور داشتند. همراه با اعلیحضرتین عباس خلعتبری وزیر خارجه و سایر همراهان رسمی اعلیحضرتین در سفر شوروی در این میهمانی شرکت داشتند. برژنف، پادگورنی و کاسیگین و دیگر پایوران شوروی، چند دقیقه پیش از ورود شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو به تالار پذیرایی، در تالار « یکاترین » گرد آمدند. در ساعت ۱۹ و سی دقیقه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو به تالار « گرانرویتا یاپالاتا » وارد شدند، در این هنگام پادگورنی، هموندان کادر رهبر اتحاد شوروی و دیگر بزرگان شرکت کننده در میهمانی را به پیشگاه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو معرفی کرد. سپس شاهنشاه و شهبانو به همراه صدر هیات رییس اتحاد جماهیر شوروی، نخست وزیر و دبیرکل حزب کمونیست به تالار پذیرایی وارد شدند.
پس از شام، پادگورنی به نمایندگی از سوی شورای عالی و دولت شوروی سخنانی به سرفرازی ورود اعلیحضرتین ایراد کرد.
آنگاه شاهنشاه آریامهر درپاسخ به سخنان پادگورنی بیاناتی ایراد فرمودند:[۱]
حضرت صدر هیئت رئیسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی
از بیانات محبت آمیز آن حضرت نسبت به شهبانو و من و نسبت به کشورم صمیمانه تشکر می‌کنم. خوشوقتم که بار دیگر خودم را در کشور بزرگ و میهمان نوازی شما می‌یابم که خوشبختانه اکنون بیش از هر وقت دیگر در تاریخ دو کشور، روابط ما با آن بر پایه دوستی و حسن تفاهم و همکاری نزدیک استوار است. بطوری که می‌توان این رابطه را سرمشقی از حسن همجواری دو کشور و دو ملت در دنیای امروز دانست. بر اثر این روح تفاهم و واقع بینی متقابل، اکنون مرزهای دو کشور ما به صورت مرزهای صلح و دوستی درآمده است، و این وضع نه تنها به سود هر دو مملکت ما است، بلکه در عین حال به نفع تحکیم و آرامش بین‌المللی است. سال گذشته در چنین روزهائی کشور من در آستانه برگزاری جشن دوهزاروپانصدمین سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران بود که شرکت آن حضرت در آن یکی از بهترین خاطرات ما از این جشن بزرگ تاریخ ایران است.
تذکر این نکته برای من مایه خوشوقتی است که به همین مناسبت ما شاهد انجام یکی از وسیع‌ترین فعالیت‌های فرهنگی و هنری در زمینه این بزرگداشت در کشور شما بودیم، و من مایلم در این فرصت مراتب تقدیر و امتنان ملت ایران را از دانشمندان عالیقدر عضو کنگره بین‌المللی ایرانشناسی لنینگراد و ترتیب دهندگان نمایشگاه بزرگ هنر ایران در موزه دولتی ارمیتاژ و نمایشگاه پرارزش کتابخانه دولتی لنین و کلیه دانشمندان دیگری که در مراسم متعدد علمی و هنری در آکادمی‌ها و دانشگاه‌ها و موزه‌ها و کتابخانه‌های جمهوری‌های مختلف اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در این بزرگداشت شرکت جستند و ما قسمتی از بهترین تحقیقات بین‌المللی سال گذشته را درباره تاریخ و تمدن و فرهنگ کشور خویش بدان‌ها مدیون هستیم ابراز دارم.
مسلم است که این همکاری ثمربخش علمی و فرهنگی با برنامه پنج ساله مبادلات فرهنگی دو کشور که در سفر کنونی به امضاء خواهد رسید باز هم گسترش بیشتری خواهد یافت، ولی این حسن رابطه وسیع فرهنگی تنها یکی از جنبه‌های همکاری کنونی کشورهای ما است که همکاری‌های اقتصادی و صنعتی در رشته‌های مختلف از مهمترین آنها بشمار می‌رود. بطوری که می‌دانیم در سایه اشتراک مساعی متقابل حجم مبادلات کالا بین اتحاد شوروی در ظرف پنج سال اخیر بیش از پنج برابر افزایش یافته است و قرارداد توسعه همکاری‌های اقتصادی و فنی پانزده ساله آینده که بزودی بین دو کشور ما به امضاء خواهد رسید حجم این مبادلات را باز هم بیشتر خواهد کرد.
از طرف دیگر ما با خوشوقتی شاهد پایان یافتن مراحل مقدماتی ساختمان واحدهای مهم صنعتی ذوب آهن و ماشین سازی اراک هستیم که توسط مهندسان و کارشناسان اتحاد شوروی آماده کار شده‌اند. رقم صدور گاز طبیعی از کشور ما به اتحاد شوروی تنها در یک سال گذشته ۶۲ درصد افزایش یافته است.
ساختمان سد ارس کاملاً به پایان رسیده و طرفین علاوه بر استفاده از نیروی برق آن با استفاده از آب ذخیره شده در این سد سرزمین‌های وسیعی را به زیر کشت درآورده‌اند. امسال مشغول مطالعه درباره ایجاد سد دومی بر روی رودخانه ارس هستیم و بطوری که متخصصین می‌گویند امکان استفاده از آبشارهای متعدد دیگری در این رودخانه وجود دارد که دارای قدرت تولید برق قابل توجهی است.
در اجرای طرح تکثیر ماهی شیلات شمال اکنون کارشناسان شوروی با کارشناسان ما همکاری نزدیک دارند، از طرف دیگر با ایجاد شرکت مختلط حمل و نقل ایران و اتحاد شوروی در سال گذشته امکانات وسیعی برای حمل و نقل کالا به صورت ترانزیت از خاک دو کشور فراهم شده است.
برای من مایه خوشوقتی است که در سفر کنونی خود با قسمتی دیگر از مراکز مهم صنعتی کشور شما که در سفرهای گذشته فرصت بازدید از آنها را نیافته‌ام آشنا خواهم شد و بار دیگر امکان آن را خواهم یافت که شاهد موفقیت‌های عظیم مملکت شما در پیشرفته‌ترین زمینه‌های علمی و صنعتی عصر حاضر باشم.
ما در کشور خویش این تلاش و کوشش موفقیت آمیز را با دیده ستایش و خوشوقتی می‌نگریم و پیشرفت روزافزون ملل اتحاد شوروی را در پرتو این کوشش‌های همه جانبه صمیمانه آرزو می‌کنم.
امروز بعد از ظهر با کمال خوشوقتی اولین دور مذاکرات بین شما و ما شروع شد. با محبت جناب آقای برژنف و بر طبق عادتی که شما دارید که اول به همسایه فرصت صحبت می‌دهید من امکان آن را یافتم که درباره مملکت خودم با شما صحبت کنم، چون اشاره به اوضاع بین‌المللی شد لازم می‌دانم متذکر شوم که ما نیز با هر چه آثار کلونیالیزم هست مخالف هستیم و عقیده داریم که ملل جنوب شرقی آسیا بخصوص مللی که نام بردید و مخصوصاً ملت ویتنام حق انتخاب آزادانه سرنوشت خود را دارند. همچنین در مورد منطقه خاورمیانه ما از روز اول گفته‌ایم که با انضمام خاک دیگران از راه زور مخالف هستیم و بدیهی است که در این مورد خواستار اجرای قطعنامه ۲۲ نوامبر ۱۹۶۷ سازمان ملل متحد می‌باشیم.
از طرف دیگر همانطور که در اروپا پایه‌های امنیت اروپایی گذاشته می‌شود و با کمال خوشوقتی می‌بینیم که در این مورد قدم‌های مهمی از قبیل امضای قرارداد بین جمهوری فدرال آلمان با دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت لهستان برداشته شده است شاید در آینده بشود برای آسیا هم فکری از این نوع کرد. بخصوص آرزوی ما آن است که هر چه زودتر اختلافات همسایه بلافاصله ما پاکستان و همسایه نزدیک مان هند از میان برود.
البته قرارداد منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای که بین دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و دولت ایالات متحده آمریکا امضاء شده است گام بزرگی است و امیدوارم این قدم اول در راه نیل به هدف‌های نهایی یعنی خلع سلاح کامل و عمومی باشد. توسعه و تحکیم هر چه بیشتر دوستی و همکاری دو کشور، سلامتی و شادکامی جناب آقای برژنف دبیر کل کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و جناب آقای پادگورنی صدر هیئت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و جناب آقای کاسیگین رئیس شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، و ترقی و رفاه روزافزون ملل اتحاد شوروی و تقویت و استحکام صلح و تفاهم بین‌المللی را آرزومندیم.
چهارشنبه ۱۹ مهر ماه
بامدادان اعلیحضرتین تاج گلی باشکوهی بر آرامگاه لنین که در پشت دیوار بلند کاخ کرملین و در ضلع جنوبی میدان سرخ مسکو قراردارد، نهادند. اعلیحضرتین پس از نهادن تاج گل، به درون آرامگاه لنین رفتند و از آرامگاه دیگر رهبران پیشین شوروی چون ژوزف استالین، مارشال ورشیلوف و هم چنین جایگاه‌های خاکستر جسد فضانوردان جان باخته شوروی که در دیوار کاخ کرملین قرار دارد، بازدید کردند. اعلیحضرتین سپس بر آرامگاه سرباز گمنام تاج گلی نهادند. پس از این آیین شاهنشاه آریامهر برای انجام دومین دور گفتگوها با رهبران شوروی به کاخ کرملین رفتند و گفتگوها ساعت یازده و نیم آغاز شد.
دیده وران سیاسی بدین باورند که توافق‌های مسکو اثرات مهمی بر پیوندهای ایران و شوروی و اوضاع منطقه خواهد داشت. در گفتگوهای کاخ کرملین لیونید برژنف دبیر اول حزب کمونیست شوروی و طراح اصلی سیاست کرملین، رهبری هیات شوروی در گفتگوها را به گردن داشت. نیکلای پادگورنی صدر هیات رییسه و الکسی کاسیگین رییس شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی، آندره گرومیکو وزیر خارجه و ولادیمیر یروفیف سفیر شوروی در تهران در کنار برژنف قرارداشتند. طراحی سیاست کرملین در سال‌های گذشته در دست برژنف، کاسیگین و پادگورنی افتاده است و این سه مهره اصلی، وظیفه رهبری مناسبات مسکو با کشورهای مختلف جهان را میان خود تقسیم کرده‌اند، در جایی که برژنف مرد شماره یک در صدر رهبری گروهی کرملین قراردارد، هم چنین همه مسایل وابسته به پیوندهای مسکو با دیگر کشورهای جهان از جمله کشورهای آمریکای لاتین است. گفتگوهای رهبران ایران و شوروی در زمینه سیاست بین المللی و منطقه‌ای، بحران‌های جنوب شرقی آسیا، خاورمیانه ، دگرگونی‌های شبه قاره هند و دریاهای پیرامون، امنیت اروپا و روابط شرق و غرب دور می‌زد.
همزمان با گفتگوهای شاهنشاه آریامهر در کرملین، علیاحضرت شهبانو از انجمن مرکزی فرهنگی نابینایان مسکو بازدید فرمودند. دخنران نیکلای پادگورنی همراهان علیاحضرت شهبانو بودند و هنگام ورود آقای کارالو رییس انجمن و دیگر کارکنان مرکز به پیشباز علیاحضرت آمدند و دسته گل زیبابی به معظم له فرا داشته شد. در اتاق مدیریت معاون این مرکز که خود نابینا است گفت که مایه کمال خوش وقتی است که شهبانوی ایران به مرکز فرهنگی نابینایان ما آمده‌اند و این موضوع که شما ریاست عالیه انجمن نابینایان ایران را دارید شادی ما را دو چندان می‌کند. علیاحضرت شهبانو با ابراز سپاسگزاری، درباره سازمان و تشکیلات اداری و روش اداره این مرکز پرسش فرمودند. معاون انجمن پاسخ داد: برای اینکه ویژگی‌های ملت‌ها در نظر گرفته شود، در هر یک از جمهوری‌های پانزده گانه که مرکز فرهنگی نابینایان وجود دارد. در این انجمن ۱۸ هزار نابینا هموند می‌باشند و به ابتکار نابینایان و با کمک دولت ۴۷ سال پیش بنیاد نهاده شده است. نزدیک به ۱۴۸ باشگاه و مرکز فرهنگی در اختیار ماست، شبکه‌ای از کتابخانه‌ها نیز در اختیار داریم. در پایان علیاحضرت شهبانو دفتر یادبود انجمن را توشیح نمودند و فرمودند: « درود نابینایان ایران را به نابینایان خودتان برسانید و مطمین هستم که با نزدیکی میان دو کشور، سازمان جوان ما می‌تواند از تجربیات شما استفاده کند. سپس علیاحضرت شهبانو از مرکز دست افشانی کودکانی که پدر و مادرشان نابینا هستند و مرکز ضبط صوت برای آموزش نابینانان از راه شنیداری بازدید کردند.
علیاحضرت دفتریادبود انجمن را دستینه می فرمایند
در بخش آموزش از راه شنیداری
پس از نیمروز علیاحضرت در میهمانی چای که به افتخار معظم لها در کاخ کرملین بر پا گردیده بود، شرکت جستند. در این میهمانی دختر پادگورنی صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی، همسر آندره گرومیکو وزیر امور خارجه شوروی، همسر یروفیف سفیر شوروی در دربار شاهنشاهی و بانو نینا تراوشکوا رییس انجمن زنان شوروی و همسر سفیر ایران در شوروی و هموندان سفارت شاهنشاهی در مسکو نیز بودند.
در پایان میهمانی چای و دور دوم گفتگوهای رهبران ایران و شوروی، اعلیحضرتین روسای هیات‌های سیاسی مقیم مسکو را به پیشگاه شاهانه پذیرفتند. باریابی سفیران و رییس‌های هیات‌های سیاسی در سفرهای رسمی رهبران کشورها، همواره بخشی از برنامه‌های رسمی به شمار می‌رود، در تهران نیز این برنامه هنگام دیدارهای رسمی سران دیگر کشورها انجام می‌پذیرید. در این آیین که در کاخ وزارت خارجه شوروی برگزار شد، رییس تشریفات دولت شوروی، سفیران و رییس‌های هیات‌های سیاسی در مسکو را یک به یک به پیشگاه اعلیحضرتین شناساند. شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو هنگام گذشتن از برابر صف بلند هیات‌های سیاسی با آنان دست دادند و برخی به گفتگو پرداختند.
شامگاهان اعلیحضرتین به دیدن باله فندق شکن اثر چایکوفسکی در بولشوی [۲] تاتر مسکو رفتند.
پنجشنبه ۲۰ مهر ماه دستینه شدن قرارداد همکاری اقتصادی و فنی میان دو کشور دیدار از شهرک فضانوردان
در روز ۲۰ مهر ماه ۱۳۵۱ برابر با ۲۱ اکتبر ۱۹۷۲ در مسکو عهدنامه راجع به توسعه همکاری اقتصادی و فنی میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی دربرگیرنده یک مقدمه و هشت ماده از سوی وزیران خارجه دو دولت دستینه شد. این عهدنامه در روز دوشنبه ۲۱ اسفند ماه ۱۳۵۱ به تصویب مجلس سنا رسید و در روز ششم اردیبهشت ماه ۱۳۵۲ ۱۳۵۲ خورشیدی از مجلس شورای ملی به ریاست عبداله ریاضی گذشت.[۳]
پس از دستینه شدن عهدنامه ها و بستن همکاری های سنگین فنی، شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو دنباله روز پنجشنبه ۲۰ مهر ماه را میهمان فضانوردان شوروی بودند. اعلیحضرتین همراه با پادگورنی صدر هیات رییسه اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به دیدار شهرک فضانوردان در پیرامون مسکو در میان جنگلی زیبا پرداختند. این نخستین بار بود که رهبر یک کشور خارج از بلوک شرق با تشریفات رسمی از این شهرک دیدن می‌کرد. مارشال «گرچکو » وزیر دفاع شوروی، فضانوردان برجسته شوروی و چند تن از عالی‌ترین پایوران کشوری و لشکری شوروی به پیشباز اعلیحضرتین آمدند. فضانوردان برجسته شوروی خانم والنتینا تراشکوا و همسرش آندره نیکلای و هم چنین « شالاتاف » نخستین فضانوردی که در فضا پرواز آزاد انجام داد و هم چنین سایر فضانوردان و « بروگووی» و « گورباتکو » و دیگران راهنمایی و پذیرایی از شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو را عهده دار بودند.
شهرک فضانوردان جایی است که فضانوردان شوروی در آن آموزش می‌بینند. هم چنین، جای زندگی آنان و سایر کارمندان و کارکنان پروژه‌های فضایی شوروی است. اعلیحضرتین در بخش‌های گوناگون شهرک فضانوردان، نمونه‌هایی از سفینه‌های سایوز شوروی، مدل ایستگاه خودکار سالوت و هم چنین چگونگی سیستم‌های کنترل برنامه ریزی و محاسبات فضایی بازدید فرمودند. در این دیدار شاهنشاه آریامهر درون مدل سفینه سایوز رفتند و خود کیفیت عملیات در اتاقک فرماندهی سفینه‌های سایوز را آزمایش نمودند. اعلیحضرتین هم چنین از موزه شهر فضانوردان بازدید کردند، بخشی از این موزه برای اشیا، پوشاک و یادگارهای فضانوردی «یوری گاگارین » نخستین انسان فضانورد ویژه شده است. در این بازدید سرتیپ برگووی رییس فضانوردان اتحاد جماهیر شوروی در سخنانی به اعلیحضرتین خوش آمد گفت و گزارشی رسا درباره شهرک و سفینه‌های سایوز و فضانوردان به آگاهی همایونی رسانید.
سپس شاهنشاه آریامهر در بیاناتی کوشش‌های فضانوردان شوروی را ستودند و فرمودند: [۴]
- از اولین روزی که نخستین فضانورد شوروی از کشور شما به فضا سفر کرد و انظار مردم جهان را متوجه خود ساخت، من و مردم کشورم با کمال علاقه و کنجکاوی و حس احترام نسبت به شخصیت و زندگی فضانوردان شوروی توجه داشتیم. البته نخستین قهرمان شما نه فقط یک چهره ملی بود بلکه جنبه جهانی داشت، اکنون نیز کارهایی که شما می‌کنید، اکتشافات شما، اطلاعاتی که با خود می‌آورید به نفع نسل‌های آینده است و به کشف امور کائنات کمک زیاد می‌کند. از صمیم قلب سلامت و موفقیت شما فضانوردان فعلی و فضانوردان دیگری را که در آینده به شما خواهند پیوست و موفقیت‌های بعدی شما را که مسلماً در تحکیم صلح و همکاری و تفاهم بین‌المللی مؤثر خواهد بود آرزو می‌کنیم و موفقیت‌های شما را تبریک می‌گویم و به نوبه خود سلامت شخص حضرت صدر هیئت رئیسه شورایعالی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و فضانوردان و کسانی را که در این شهر مشغول هستند و همچنین دوستی خلل ناپذیر ملت‌های ایران و شوروی و نیز دوستی و تفاهم کلیه ملل جهان را آرزومندم.
به هنگام بازگشت از شهرک فضانوردان در راستای راه انبوهی از مردم مسکو گرد آمده بودند و به شاهنشاه و شهبانوی ایران ابراز شور و احساسات می‌کردند. پس از نیمروز علیاحضرت شهبانو از کتابخانه لنین دیدن نمودند.
میهمانی اعلیحضرتین به افتخار پادگورنی
شبانگاه از سوی شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو یک میهمانی باشکوه به افتخار پادگورنی در کاخ پذیرایی‌ها در تپه‌های لنین برگزار شد. افزون بر پایوران برجسته شوروی، همه سفیران و روسای هیات‌های سیاسی در مسکو و همراهان شاهنشاه و هموندان سفارت شاهنشاهی ایران و هم چنین دانشمندان شوروی و بانوانشان شرکت داشتند. اعلیحضرتین در ساعت ۱۹ و سی دقیقه به هنگام تهران ، به همراه پادگورنی، مارشال گرچکو وزیر دفاع، عباس خلعتبری وزیر امور خارجه ایران، و دیگر همراهان به تالار پذیرایی‌ها که در آن بیش از پانصد تن از نمایندگان سیاسی خارجی با بانوانشان و دیگر پایوران شوروی گرد آمده بودند، وارد شدند. در تالار دسته موزیک نخست سرود ملی اتحاد شوروی و سپس سرود شاهنشاهی ایران را نواخت، در این هنگام باشندگان برای اعلیحضرتین پیوسته کف زدند و اعلیحضرتین با تکان دادن سر به آنان پاسخ دادند و به سر میز شام رفتند.
بر سر میز شام شاهنشاه در بیاناتی کوتاه، برای ملت شوروی آرزوی پیروزی کردند و دوستی خلل ناپذیر دو کشور را خواستار شدند و آرزو کردند که همه ملل جهان در صلح و تفاهم زندگی کنند.
پس از بیانات آریامهر شاهنشاه ایران، پادگورنی صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی سخنانی ایراد کردند و گفتند:[۵]
- اعلیحضرت شاهنشاهی
- علیاحضرت شهبانو
- در این مدت در گفتگوهای مفصلی که به عمل آمد، اوضاع کنونی جهان و هم چینی روابط اتحاد شوروی و ایران مورد بررسی و تبادل نظر قرارگرفت. افزون بر آن، دورنمای توسعه هر چه بیشتر این روابط ترسیم گردید.
- اعلیحضرت شاهنشاهی
- علیاحضرت شهبانو
- پروانه دهید، از این فرصت استفاده کنم و مراتب سپاسگزاری و خوشوقتی خود را از بازدید رسمی اعلیحضرتین ابراز نماین و هم چنین به خود اجازه دهم که سلامت و خوشبختی اعلیحضرتین را آرزو نمایم. مسلما اقامت اعلیحضرتین در اتحاد شوروی و دیدار از برخی از جمهوری‌های اتحاد شوروی و شهرها برای توسعه همکاری‌های دو جانبه در زمینه‌های اقتصادی و بازرگانی و فرهنگی و سایر رشته‌ها بسیار موثر خواهد بود.
- برای شاهنشاه ایران و شهبانوی ایران تندرستی و دوستی و همکاری روزافزون میان اتحاد شوروی و ایران را آرزو می‌کنم.
آدینه ۲۱ و شنبه ۲۲ مهر ماه بازدید از تالین پایتخت استونی
شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو پیش از نیمروز با آیین پسواز رسمی رهبران اتحاد شوروی، از مسکو به شهر زیبای و توریستی « تالین » مرکز جمهوری استونی پرواز کردند. در فرودگاه مسکو آیین پسواز با بودن پادگورنی صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی، کاسیگین نخست وزیر شوروی، آندره گرومیکو وزیر امور خارجه، مارشال گرچکو وزیر دفاع و همه فرنشینانی که هنگام ورود اعلیحضرتین در فرودگاه مسکو بودند، انجام یافت. اعلیحضرتین که از سوی روبن صدر هیات رییسه شورای عالی « لیتوانی » همراهی می‌شدند، پس از پایان آیین پسواز با یک جت روسی از مسکو به سوی تالین پرواز کردند. هواپیمای اعلیحضرتین ساعت ۱۲ و پنج دقیقه به هنگام تهران در فرودگاه تالین بر زمین نشست. در پای پلکان هواپیما آقای آرتوروادر صدر هیات رییس شورای عالی جمهوری استونی و بانو ،آقای والتر کلاوسون رییس شورای وزیران، آرنولد گرین و وزیران جمهوری استونی، وزیران جمهوری استونی، رییس‌های اداری و شماری از زنان و مردان و کودکان شهر تالین که پرچم‌های ایران و شوروی و تالین را در دست داشتند به پیشباز شاهنشاه و شهبانوی ایران آمدند.
صدر هیات رییسه شورای عالی استونی ورود اعلیحضرتین را خوش آمد گفت و پس از انجام آیین شناساندن فرنشینان استونی، چند دختر با پوشاک محلی پیش دویدند و شاخه گل‌هایی فراداشتند. آنگاه اعلیحضرتین در برابر صف مردم که پرچم‌های ایران و شوروی و جمهوری استونی در دست داشتند و از شادی و شور روی پا بند نبودند، به آنان گفتند بسیار خوشوقتم که به سرزمین زیبای شما سفر می‌کنم و برای شما آرزوی تندرستی و پیروزی دارم. مردم با شنیدن این جمله شاهنشاه برای آریامهر کف زدند. آنگاه اعلیحضرتین با خودرو رهسپار شهر « تالین » و اقامتگاه ویژه شدند.
نخستین دور گفتگوهای شاهنشاه آریامهر و رهبران جمهوری استونی در مقر صدر هیات رییسه جمهوری استونی انجام یافت. در این گفتگوها که ۴۰ دقیقه به درازا کشید، شاهنشاه و صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری استونی پیرامون جستارهای مورد علاقه گفت و گو کردند.
علیاحضرت شهبانو از یک کودکستان و یک کلخوز یا مزرعه اشتراکی در تالین دیدن کردند. در این بازدید رییس کلخوز یکی از سازهای موسیقی محلی استونی به نام « کانل » را به علیاحضرت شهبانو پیشکش کرد. شهبانو فرمودند ما در ایران نیز چنین سازی داریم که « سنتور » نامیده می شودو آن را با مضراب می‌نوازند.
شهبانو پس از دستینه کردن، دفتر کلخوز، از کودکستان رهسپار کارخانه شیرنی پزی « کارول » در تالین شدند. هنگام ورود علیاحضرت و همراهان به کارخانه، معاون وزارت صنایع گازی جمهوری استونی خوش آمد گفت و مدیر و کارکنان کارخانه مقدم علیاحضرت شهبانو را گرامی داشتند و شهبانو از بخش‌های گوناگون کارخانه چون شکلات سازی دیدن کردند. علیاحضرت شهبانو در این بازدید فرمودند از این که در کارخانه خود از مواد اولیه کشور ما به کار می‌برید بسیار شادمانم، شادمانم که ما هم سهمی در موفقیت کارخانه شما داریم، هم چنین ما کارخانه‌های زیادی در تولید شیرینی، شکلات و بیسکویت در ایران داریم و بخشی از آن را نیز صادر می‌نماییم. البته این کارخانه‌ها وابسته به بخش خصوصی است، اما کارخانه‌های بزرگ ما دولتی هستند. معاون وزارت صنایع گازی ابراز داشت که به افتخار علیاحضرت شهبانو یک گونه شیرینی جدید خواهیم ساخت و یک جعبه از نمونه همه فرآورده‌های کارخانه را به پیشگاه علیاحضرت شهبانو فرا خواهیم داشت.
علیاحضرت شهبانو سپاسگزاری کردند و فرمودند بازدید بسیار جالب و شیرینی بود و نام‌های آرزو، پیک ، دریا، و ترانه که برای تولیداتتان برگزیده‌اید بسیار زیباست. من در ایران سپارش خواهم کرد که از چنین نام‌هایی نیز برای تولیدات کارخانه‌های شکلات و بیسکویت به کار گرفته شود. در این دو بازدید همسر صدر هیات رییسه شورای عالی استونی، تیمسار تدین، شجاع الدین شفا، دکتر ایادی و مالک و بانو خزیمه علم نیز بودند.
آدینه شب هنگام از سوی صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد شوروی میهمانی به افتخار شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو برگزار شد. در این میهمانی صدر هیات رییسه به اعلیحضرتین خوش آمد گفت و در باره دوستی ایران و اتحاد جماهیر شوروی بیاناتی ابراز داشت و گفت:
- جمهوری استونی در ۳۲ سال گذشته گام‌های وسیعی در راه پیشرفت اقتصاد، فرهنگ و بالا بردن رفاه مردم برداشته، به طوری که اکنون در این جمهوری میزان محصولاتی که تنها در درازای دو هفته پیش تولید می‌شود، پیش از جنگ جهانی دوم در درازای یک سال تولید می‌شد. کوشش‌های مردم استونی در زمینه‌های گوناگون به صلح جهانی کمک می‌کند. مردم شوروی با خرسندی توجه دارند که پیوندهای دوستی و حسن هم جواری این کشور و ایران پیوسته در حال گسترش است و این امر با منافع اساسی ملل ما مطابقت دارد. بی گمان، بازدید اعلیحضرتین از انحاد جماهیر شوروی به پایداری صلح جهانی و توسعه همکاری‌های همه سویه دو کشور دوست و همسایه کمک موثری خواهد کرد. امیدواریم که اعلیحضرتین به ویژه از بازدید جمهوری استونی خاطره خوبی با خود به همراه ببرند. تندرستی و شادکامی شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو و تقویت روزافزون دوستی ایران و اتحاد جماهیر شوروی آرزوی ماست.
در پاسخ صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری استونی سخنانی ایراد کردند و از دیدار از استونی ابراز خوشوقتی فرمودند:[۶]
- حضرت صدر هیئت رئیسه شورایعالی جمهوری سوسیالیستی استونی
- این اولین بار است که به شهبانو و من فرصت داده شده است که به این قسمت از جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی کشور دوست و همسایه خود سفر کنیم و طبعاً می‌توانید تصور کنید که ما برای مشاهدات خود در این سرزمین چقدر اهمیت قائلیم. اضافه بر ارقام جالب توجهی که درباره ترقیات سی ساله این جمهوری ذکر کردید ما زیبائی‌های کشور شما را همراه با زیبائی‌های مردم آن به چشم دیدیم. فردا نیز قسمت دیگری از زندگی و فعالیت ملت شما را خواهیم دید و از هم اکنون یقین دارم که یادگار بسیار خوبی از این سفر با خود به ارمغان خواهیم برد.
- خوشوقتیم که می‌بینیم جمهوری شما در روابط دوستی و حسن همجواری و روابط اقتصادی بین مملکت ما و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نقش شایسته‌ای ایفا می‌کند و چون روابط ما و اتحاد شوروی با قراردادهائی که امضاء کرده‌ایم در آینده توسعه باز هم بیشتری خواهد یافت یقیناً در این مورد نیز جمهوری شما سهم مؤثری خواهد داشت.
- در این فرصت برای ملت نجیب استونی و برای تشکیلات شما و همچنین برای همکاری و دوستی و حسن تفاهم روزافزون ملل ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و برای شخص شما و بانو بهترین آرزوهای خود را ابراز می‌دارم.
زادروز علیاحضرت شهبانو فرح پهلوی ۲۲ مهر ماه
در دومین روز دیدار از تالین ۲۲ مهر ماه اعلیحضرتین از جاهای تاریخی و دیدنی این شهر زیبا دیدن کردند. دیدارها از ساعت ده بامداد آغاز شد. اعلیحضرتین نخست از یک موزه روستایی در شهر تالین دیدن کردند، در این موزه، خانه‌های روستایی، و کاچال روستاییان از یک قرن پیش تاکنون نگاهداری می‌شود. در این موزه گروهی از دختران شهر تالین با پوشاک محلی برنامه‌های پایکوبی و دست افشانی در پیشگاه اعلیحضرتین اجرا کردند. پس از دیدار از این موزه روستایی، کلیسای قدیمی شهر تالین نیز مورد بازدید اعلیحضرتین قرار گرفت. سپس شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو در برج کهن شهر تالین برنامه‌های گروه کر مجلسی شهر تالین را تماشا کردند. این کر که در سراسر جهان پرآوازه شده است، قطعه‌هایی از آوازهای محلی استونی و هم چنین موسیقی کلیسایی را برای اعلیحضرتین اجرا کرد. شاهنشاه و شهبانوی ایران هنگام گشت در شهر تالین از جای برگزاری فستیوال‌های آواز در هوای آزاد دیدن فرمودند. پس از آن، از بلندترین جای شهر، شهر تالین و بندرگاه آن را تماشا کردند و پاسی از نیم روز گذشته به اقامتگاه ویژه بازگشتند.
شاهنشاه آریامهر پس از نیمروز به همراه صدر هیات رییسه شورای عالی استونی از یک کارخانه ابزار و تجهیزات الکتریکی در شهر تالین دیدن کردند. رییس کارخانه در این بازدید خوش آمد گفت و گزارشی به آگاهی همایونی رسانید. پس از گزارش رییس کارخانه، شاهنشاه و صدر هیات رییسه استونی و همراهان از کارخانه دیدن کردند و دختران و زنان کارخانه که ۸۰٪ کارگران را تشکیل می‌دادند، شاخه گل‌هایی به شاهنشاه فراداشتند و درخواست کردند که نیمی از گل‌ها به مناسبت زادروز علیاحضرت شهبانو فرح پهلوی به معظم لها بدهند. هنگام این بازدید گروه زیادی از کارگران با کف زدن‌های پیوسته به شاهنشاه ایران ابراز احساسات کردند. در پایان این بازدید شاهنشاه به مدری کارخانه فرمودند به شما برای اداره و فعالیت چنین کارخانه آخرین سیستم و تمیزی تهنیت می‌گویم و مطمین هستم که همه هدف‌هایی را که دارید به خوبی انجام خواهید داد.
پس از نیمروز، شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو زیر ریزش باران از یک ساوخوز که گونه‌ای کلخوز یا مزرعه اشتراکی دیدن فرمودند. نخست اعلیحضرتین از انستیتوی پژوهش‌های علمی و کشاورزی تد در شهر تالین بازدید کردند. رییس انستیتو گزارشی به آگاهی همایونی رسانید و گفت در جمهوری استونی یک میلیون و پانصد هزار هکتار زمین کشاورزی زیر کشت است. این بدان چم است که برای هر یک شهروند از یک میلیون و پانصد هزار تن جمعیت یک هکتار زمین کشاورزی وجود دارد. اعلیضرتین به دیگر بخش‌های این انستیتو بدون آنکه ریزش باران مانع بازدید همایونی شود رفتند و پرسش‌هایی از پژوهشگران و کارکنان انستیتو فرمودند. اعلیحضرتین از دامداری نمونه و نمایشگاه نیز دیدن فرمودند، در هر یک از دو گاوداری ۲۲۰ گاو نژاده نگاهداری می‌شد. نمایشگاه فرآورده‌های ساوخوز را به نمایش گزارده بودند. در پایان این بازدید دسته موزیک جوانان ساوخوز، چند قطعه موسیقی شنیدنی را در پیشگاه اعلیحضرتین اجرا کردند. اعلیحضرتین هنگام ترک ساوخوز در دفتر یادبود برای کارکنان آن پیروزی‌های بیشتری را آرزو کردند.
اعلیحضرتین در انستیتوی پژوهش‌های علمی و کشاورزی
شبانگاه در خانه بسیار زیبا و ساده‌ای که در تالین و پیرامون این شهر در کنار جنگل، جایی که اعلیحضرتین اقامت داشتند، سالگشت زادروز علیاحضرت شهبانو جشن گرفته شد. به مناسبت سالگشت زادروز شهبانو صدها تلگرام تهنیت از سوی رهبران کشورها و بزرگان کشور به تالین سرازیر شد. صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری استونی برگزار کننده این جشن ساده اما باشکوه بودند. در این آیین اعلیحضرتین و علیاحضرت و همراهان اعلیحضرتین شرکت داشتند. بر سر میز شام صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری استونی زادروز علیاحضرت شهبانوی ایران را تهنیت گفت و برای شهبانو و اعلیحضرت همایونی تندرستی و خوشبختی آرزو کرد. در پاسخ سخنان ایشان آریامهر شاهنشاه ایران نیز بیاناتی ایراد فرمودند: [۷]
حضرت صدر هیئت رئیسه شورایعالی جمهوری سوسیالیستی استونی
به زحمت می‌توانم از پذیرائی گرمی که در این دو روز از من و همراهانم به عمل آوردید آنطور که باید تشکر کنم. از موقع فرود آمدن از هواپیما تا این لحظه من غیر از کمال محبت و علاقه و نیک اندیشی چیزی ندیدم، ولی بخصوص پذیرایی امشب در من و طبعاً در شهبانو تأثیر عمیقی داشت. این تصادف جالبی است که ما سال گذشته نیز سالروز تولد شهبانو را با دوستان شوروی خود گذراندیم، زیرا در آن هنگام حضرت پادگورنی برای شرکت در جشن دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی ایران به کشور ما آمده بودند و امسال در عوض ما این سالروز را در کشور ایشان در چند هزار کیلومتری سرزمین خود در تالین پایتخت زیبای شما می‌گذرانیم. این تصادف منعکس کننده روابط صمیمانه‌ای است که بین دو مملکت ما وجود دارد و من توسعه و تقویت آن را به نفع حسن تفاهم و دوستی خودمان و به نفع صلح جهانی آرزو می‌کنم.
برنامه بازدید دو روزه اعلیحضرتین از تالین پایان یافت و شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو روز یکشنبه ۲۳ مهر ماه از پایتخت استونی کوچکترین جمهوری فدراتیو شوروی به شهر صنتعتی وارانژ پرواز خواهند کرد. این دیدار نیز دو روز به درازا خواهد کشید.
یکشنبه ۲۳ مهرماه بازدید از وارونژ
اعلیحضرتین و همراهان ساعت ۱۳ در پایان یک دیدار دو روزه از تالین پایتخت استونی وارد وارونژ گردیدند و با پیشباز بس پر شکوه مردم و پایوران شهر روبرو شدند. در فرودگاه وارونژ از اعلیحضرتین آیین پیشباز رسمی انجام یافت. اعلیحضرتین پس از آیین پیشباز به سوی صف زنان و مردان و کودکانی که از ساعت‌ها پیش به پیشباز آمده بودند، رفتند. شاهنشاه در برابر این گروه که با چهره‌های خندان پرچم‌های دو کشور را تکان می‌دادند در بیاناتی کوتاه پیشرفت و پیروزی مردم ایالت وارونژ را آرزو کردند. سپس اعلیحضرتین سوار بر خودرو با صفی از خودروهای پیشبازکنندگان که بیش از یک کیلومتر رهسپار شهر شدند. در میان راه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو از خودرو پیاده شدند و تاج گلی بر پای پیکره یادبود پدافندکنندگان جان باخته شهر قراردادند. در اینجا آیین ویژه‌ای برگزار شد. دسته موزیک نخست سرود ملی ایران و سپس سرود اتحاد شوروی را نواخت. آنگاه گارد احترام در برابر اعلیحضرتین و رییس کمیته اجرایی این ایالت رژه رفتند و پس از آن اعلیحضرتین وارد شهر شدند، مردم شهر باشکوهترین و بهترین پیشباز ممکن را از اعلیحضرتین نمودند. هزاران تن از مردم وارونژ همگی در صف‌های فشرده از چند کیلومتری ورودی شهر تا اقامتگاه اعلیحضرتین در پیاده روها، میدان‌ها، بالکن‌ها، پنجره‌ها گرد آمده بودند و با تکان دادن پرچم‌های ایران و شوروی ابراز شادمانی می‌کردند. پیشباز شهر وارونژ از اعلیحضرتین بزرگترین رخدادی بود که این شهر تاکنون به خود دیده بود. شهر وارونز به سبب پدافند قهرمانانه خود در برابر یورش نازی‌ها در سال‌های جنگ جهانی دوم شهر قهرمان شناخته شد. در جنگ جهانی دوم این شهر مورد حمله بسیار سخت نیروهای آلمان قرار گرفت و هفت ماه جنگ کوچه به کوچه و خانه به خانه ادامه داشت. وارونژ یکی از مرکزهای صنعتی، اقتصادی و بازرگانی روسیه است. ناهار را اعلیحضرتین خصوصی در اقامتگاه ویژه خوردند.
پس از نیمروز اعلیحضرتین از کارخانه هواپیماسازی این شهر دیدن کردند. در این بازدید هیات رییسه شورای عالی جمهوری سوسیالیستی لیتونی و نیز رییس کمیته اجرایی ایالت وارونژ در رکاب اعلیحضرتین بودند.
از ساعت ۱۹ و سی دقیقه در تاتر اپرای شهر وارونژیک، برنامه آواز و موسیقی محلی و کمسرت از سوی هنرمندان برگزیده شهر در پیشگاه شاهنشاه و شهبانو اجرا شد. این برنامه در دوازده بخش دربرگیرنده دست افشانی‌های محلی جمهوری روسیه، آوازهای محلی و فولکلوریک از سنفونی چهارم چایکوفسکی بود. برنامه هنرمندان شهر وارونژ را اعلیحضرتین ستودند. در پایان برنامه‌ها اعلیحضرتین به اقامتگاه بازگشتند.
بازدید شاهنشاه از نیروگاه اتمی وارونژ
در روز ۲۴ مهر ماه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو در وارونژ استراحت کردند. بر پایه برنامه، قرار بود اعلیحضرتین از کارخانه برق اتمی « نووارونژ » در حومه وارونژ دیدن فرمایند اما به سبب سرماخوردگی شاهنشاه، پس از نیمروز عباس خلعتبری و دیگر همراهان آریامهر شاهنشاه ایران، از نیروگاه برق اتمی « نوووارونژ » دیدن کردند. این نیروگاه بزرگترین مرکز اتمی شوروی و جهان است و گنجایش تولید سالانه آن یک میلیارد کیلووات است. در این نیروگاه سه راکتور اتمی کار می‌کنند، و راکتور چهارم به زودی کار خود را آغاز خواهد کرد. نیروگاه برق اتمی نووارونژ در سال ۱۹۶۴ آغاز به کار کرد و گنجایش تولید آن در آغاز ۲۱۰ هزار کیلووات ساعت بود. به هنگام دیدار عباس خلعتبری و هموندان هیات ایران، رییس نیروگاه اطلاعات نیازین را درباره چگونگی کار مرکز، گنجایش تولید و شمار کارگران و کارمندان در اختیار بازدیدکنندگان نهاد. در پایان این دیدار از سوی نیروگاه اتمی برق « نووارونژ » پیشکشی به عباس خلعتبری برای فراداشت به پیشگاه شاهنشاه آریامهر داده شد. این دیدار بیش از یک ساعت به درازا کشید.
پس از نیم روز علیاحضرت شهبانو از یک گردایه ورزشی ژیمناستیک دختران در شهر وارونژ دیدن فرمودند. در این دیدار دختران هفت سال به بالا برنامه جالب ژیمناستیک اجرا کردند. علیاحضرت شهبانو به همراه رییس کمیته اجرایی شورای کارگران منطقه وارونژ و بانو از اقامتگاه اختصاصی به مدرسه ژیمناستیک رفتند. در برابر در ورودی این مدرسه مدیر و مربیان به پیشباز علیاحضرت شهبانو آمدند. آنگاه علیاحضرت شهبانو در میان کف زدن‌های دختران ژیمناستیک که با پوشاک ورزشی چشم به راه علیاحضرت شهبانو بودند به سالن ورزشی وارد شدند. در اینجا دوشیزه بوردا قهرمان ژیمناستیک سال ۱۹۷۲ مونیخ به شهبانو خوش آمد گفت و برای کودکان ایرانی آرزوی موفقیت کرد. علیاحضرت شهبانو یک ساعت در سالن مدرسه به تماشای ژیمناستیک دختران پرداختند. این مدرسه جای آموزش ژیمناست‌های برجسته شوروی است، در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم بنیاد نهاده شد و هم اکنون چهارصد دختر هفت تا بیست و دو ساله در آنجا به فراگرفتن فنون ژیمناستیک سرگرمند. در پایان نمایش دختران، علیاحضرت شهبانو دوشیزه بوردا را ستودند و برای دختران ژیمناست و مربیان مدرسه آرزوی موفقیت کردند.
علیاحضرت شهبانو پس از این بازدید در میهمانی شامی که از سوی شورای عالی جمهوری فدراتیو روسیه برگزار شده بود، شرکت فرمودند.
شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو و همراهان اعلیحضرتین پس از دو روز در شهر صنعتی و کشاورزی وارونژاین، از این شهر با هواپیما برای دیداری از شهر آلمااتا پایتخت قزاقستان شوروی پرواز کردند. ساعت ده بامداد به هنگام تهران در فرودگاه وارونژ آقای یفسکی نیف، نیکلای الکساندرروویج رییس کمیته اجرایی ایالت وارونژ و همسرش رییس شورای شهر وارونژ دبیر این شورا و رییس‌ها و مسولان شهر اعلیحضرتین را پسواز نمودند.
سه شنبه ۲۵ مهر ماه بازدید از آلماتی پایتخت قزاقستان
سه شنبه ۲۵ مهر ماه در هشتمین روز سفر رسمی به شوروی، هواپیمای آورنده اعلیحضرتین ساعت ۱۴ و سی دقیقه به زمان تهران در فرودگاه آلمااتا پایتخت قزاقستان بر زمین نشست.[۸] در پای پلکان هواپیما سبیرنیازبکف صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری قزاقستان شوروی و بانو، آقای بابکن اشتموف رییس شورای وزیران این جمهوری، وزیران و معاونان نخست وزیر و روسای کمیته‌های گوناگون، شهردار و شماری دیگر از فرنشینان شهر آلمااتا از اعلیحضرتین پیشباز کردند. صدر هیات رییسه شورای عالی قزاقستان ورود اعلیحضرتین را خوش آمد گفت و پیشبازکنندگان را به پیشگاه اعلیحضرتین شناساند. پس از آن چند دختر خردسال با پوشاک زیبای محلی پیش دویدند و دسته گل‌هایی زیبا به شاهنشاه و شهبانو و همراهان فراداشتند. هنگام ورود اعلیحضرتین به فرودگاه شهر آلماآتا با وجود سرمای دو درجه زیر صفر، گروهی از نمایندگان کارگران شهر از زن و مرد با پرچم‌های ایران و شوروی در دست، به هنگام دیدن شاهنشاه و شهبانو پرچم‌ها را تکان می‌دادند و غریو شادی برآوردند. در فرودگاه به زبان‌های پارسی و روسی روی پارچه سرخ رنگ بزرگی آرنگ « خوش آمدید اعلیحضرت شاهنشاه و علیاحضرت شهبانو » نوشته شده بود.
اعلیحضرتین سپس با خورو از فرودگاه رهسپار اقامتگاه ویژه شدند. اعلیحضرتین چهل و هشت ساعت در جمهوری قزاقستان که از شمال شرق دریای کاسپین تا میانه سیبری و آسیای مرکزی را در بر می‌گیرد خواهند ماند. اجرای برنامه‌های بازدید اعلیحضرتین در قزاقستان بستگی به بهبود سرماخوردگی شاهنشاه خواهد داشت. برای دور روز در آلماآتا دیدار از آکادمی علوم این جمهوری، تشکیلات ورزش‌های کوهستانی در « مدیو » و مرکزهای دیگر صنعتی پیش بینی شده است. اجرای اپرا و باله و میهمانی شام رسمی هیات رییس شورای عالی و دولت جمهوری قزاقستان به سرفرازی ورود اعلیحضرتین در برنامه بازدید پیش بینی شده است.
آلمااتا پایتخت این جمهوری است که نام آن ترکی و به چم « پدر سیب » می‌باشد. شهر آلمااتا و پیرامون درارای باغ‌های سیب فراوانی است و از زیباترین شهرهای شوروی می‌باشد. قزاقستان پس از جمهوری روسیه بزرگتر جمهوری از جمهوری‌های ۱۵ گانه اتحاد جماهیر شوروی است و دو برابر پهنه ایران است. مرز غربی قزاقستان دریای کاسپین و مرز جنوبی آن جمهوری‌های قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان است. بخشی از خاک این جمهوری هم مرز با چین است. در این سرزمین چهار هزار دریاچه وجود دارد. رودخانه نامی « سیحون » از قزاقستان سرچشمه می‌گیرد.
بازدید شاهنشاه از انستیتو پژوهشی فیزیک اتمی آلمااتا
در روز ۲۶ مهر ماه شاهنشاه آریامهر از انستیتو پژوهشی فیزیک اتمی آلمااتا بازدید فرمودند،[۹] شاهنشاه آریامهر پس از نیمروز به همراه عباس خلعتبری از انستیتو پژوهشی فیزک دیدن کردند. دانشمندان، کارمندان، پژوهشگران، و پیشاهنگان دختر و پسر اما به گونه روسی به پیشباز شاهنشاه آریامهر در پهنه انستیتو آمده بودند و مقدم آریامهر را گرامی داشتند. دانشمندان این انستیتو، و نیروگاه اتمی را خود طراحی کردند و ساختند و در سال ۱۹۶۷ از این نیروگاه بهره برداری شد. انستیتو پژوهش های فیزیک اتمی آلمااتا بزرگترین مرکز توجه و بازدید میهمانان قزاقستان می باشد.
اعلیحضرتین شبانگاه در تاتر دولتی « آلمااتا » از یک برنامه کنسرت و باله دیدن فرمودند. برنامه کنسرت دربرگیرنده ۲۲ بخش بود و در آن گروهی از برگزیده‌ترین هنرمندان قزاقستان شرکت داشتند. برخی از این هنرمندان در سراسر اتحاد جماهیر شوروی پرآوازه هستند، در این کنسرت قطعه‌هایی از موسیقی محلی قزاقی و هم چنین قطعه‌هایی از اپراهای « مادام باترفلای » و « دون کیشوت » ، « آرایشگر سویل » و « لابوهم » اجرا شد.
ساعت ده و نیم بامداد چهارشنبه ۲۶ مهر ماه به هنگام قزاقستان و هشت بامداد تهران، گفتگوها میان شاهنشاه آریامهر و رهبران جمهوری قزاقستان انجام یافت. در این گفتگوها که سرشار از احترام به شاهنشاه بود و یک ساعت به درازا کشید، در زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی و علاقه‌های دو سرزمین گفته شد. گفتگوها در کاخ هیات رییسه جمهوری قزاقستان برگزار شد. این گفتگوها می‌تواند سبب همکاری بیشتر و ارزنده‌ای میان دو کشور گردد.هم چنین پیرامون کتاب‌ها، به ویژه گنجینه کتاب‌های خطی به زبان پارسی که برخی از آنها نسخه‌های تک و بی همتا در جهان است گفتگو شد. آلماآتا از روی مرکزی غنی است و در اینجا کتاب‌های بسیار معتبری، چون کتاب فارسی خفتایی دیده می‌شود. بخش دیگری از گفتگوها پیرامون مسایل اقتصادی و جستارهای مورد علاقه دو کشور دور می‌زد.
پس از نیم روز شاهنشاه آریامهر از مرکز بازی‌های زمستانی در نزدیکی شهر آلمااتا بازدید کردند. شهر آلمااتا مانند تهران در دامنه کوه‌های سر به فلک کشیده قرار گرفته است و کوه‌های پوشیده شده از برف، گویای آن است که به زودی ورزش‌های زمستانی در این ناحیه آغاز خواهد شد. جایی که شاهنشاه آریامهر از آن بازدید کردند، مرکز بازی‌های زمستانی و پاتیناژ است که قهرمانان از سراسر شوروی در این مرکز به تمرین می‌پردازند. شاهنشاه به بلندترین نقطه این مرکز رفتند و از فراز آن از پیست‌های اسکی و ورزش‌های زمستانی را تماشا فرمودند.
ایوار شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو از نمایشگاه پیشرفت‌های اقتصادی ملی قزاقستان در شهر آلمااتی دیدن فرمودند. در این بازدید گروهی از پایوران برجسته جمهوری قزافستان در رکاب اعلیحضرتین بودند. نمایشگاه فرآورده‌های اقتصادی قزاقستان در زمینی به پهنه ۷۵ هکتار ساخته شده است و نخستین بار در سال ۱۹۶۱ به مناسبت چهلمین سالگشت بنیاد نهادن جمهوری قزاقستان ایجاد گردید. هدف اصلی این نمایشگاه آن است که فرآورده‌ها و محصولات گوناگون جمهوری قزاقستان شناسانده شود و بدین روی، گونه‌های تولیدات حوزه‌های گوناگون اقتصادی در این نمایشگاه به نمایش گزارده می‌شود.
پس از این بازدید، اعلیحضرتین و همراهان از آکادمی علوم قزاقستان و موزه زمین شناسی این آکادمی در شهر آلمااتا دیدن کردند. رییس آکادمی و گروهی از دانشمندان و پژوهشگران آکادمی از اعلیحضرتین و همراهان پیشباز گرمی نمودند. در یکی از سالن‌های آکادمی برجای مانده‌های کند و کاو هزاران سال پیش مورد بازدید اعلیحضرتین قرار گرفت. در سالن اجتماعات فرهنگستان علوم، رییس آکادمی درباره فعالیت و تاریخچه آکادمی گزارشی به آگاهی همایونی رساند. این آکادمی یکی از مراکز علمی بزرگ کشور شوروی است و ۲۶ سال از بنیاد نهادن آن می‌گذرد. این آکادمی در رشته‌های گوناگون چون زمین شناسی، جامعه شناسی، ریاضیات، نجوم، فیزیک و علوم انسانی پژوهش و بررسی می‌نماید. از سوی آکادمی علوم قزاقستان پیشک‌هایی که از سنگ‌های رنگارنگ قزاقستان ساخته شده بود به پیشگاه اعلیحضرتین فراداشته شد. شاهنشاه آریامهر آرزو کردند که آکادمی علوم قزاقستان در راه تحقق آرمان‌های علمی و پژوهشی خود پیروز باشند. آنگاه اعلیحضرتین از بخش‌های گوناگون موزه زمین شناسی آکادمی بازدید فرمودند. در این موزه نمونه‌هایی از سنگ‌های گوناگون بیرون کشیده شده از دل زمین قزاقستان که به دوره‌های مختلف تاریخ تعلق دارد، مورد توجه اعلیحضرتین قرار گرفت.
میهمانی شام در قزاقستان
شبانگاه یک میهنانی شام به سرفرازی شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانوی ایران در شهر آلمااتا برگزار شد. عباسعلی خلعتبری وزیر خارجه، امیر تیمور سفیر شاهنشاه آریامهر در اتحاد شوروی و دیگر پایوران ایرانی از باشندگان در این میهمانی بودند. صبیر نیازیکوف رییس شورای عالی جمهوری قزاقستان، بایکن اشیموف رییس شورای وزیران، ولادیمیر یرویف سفیر شوروی در ایران و گروهی از فرنشینان قزاقستان در این میهمانی شرکت داشتند.
بر سر میز شام صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری قزاقستان در سخنرانی گرمی ورود اعلیحضرتین را خوش آمد گفت.
شاهنشاه آریامهر نیز در بیاناتی که در پاسخ ایراد فرمودند گفتند: [۱۰]
حضرت صدر هیئت رئیسه شورایعالی جمهوری شوروی سوسیالیستی قزاقستان
قبل از هر چیز مایلم از طرف شهبانو و خودم و همراهانم از پذیرایی گرم و صمیمانه‌ای که از بدو ورود ما تابحال به عمل آورده‌اید تشکر نمایم. برای من سفر به این جمهوری بسیار آموزنده بود. ما با فعالیت‌های دائمی شما آشنائی پیدا کردیم و از نتایج بزرگی که به دست آورده‌اید خوشحال شدیم، همچنین مطمئن هستیم که آینده‌ای باز هم درخشان تر و موفق تر در پیش خواهید داشت. در قراردادهائی که چند روز پیش در مسکو به امضاء رسید، قرارداد اقتصادی آن شاید بی نظیر باشد، چون برای مدت پانزده سال پیش بینی شده است. اجرای این قراردادها باعث خواهد شد که در آینده امکانات وسیعی در زمینه مبادلات میان جمهوری شما و کشور ما پیدا شود، گو اینکه دو مملکت ما از بسیاری جهات بهم شبیه هستند و منابع طبیعی شما چه در زیر زمین و چه روی زمین شباهت زیادی به ایران دارد، ولی این مانع مبادلات تجارتی نمی‌تواند باشد، بلکه در آینده اگر راه آهن شرقی ایران به اتحاد جماهیر شوروی وصل شود، مسافت‌ها دیگر بین شما و ما مسئله‌ای نخواهد بود. راجع به گذشته باید متذکر شوم که ارتباط فرهنگی بین ملل ما و شما وجود داشته است، در عصر حاضر نیز بسیاری از آثار شعرای بزرگ ما مانند سعدی، فردوسی، خیام به زبان شما به بهترین وجهی ترجمه شده است.
احساسات محبت آمیزی که از طرف ملت و دولت شما در مدت اقامت در این جا نسبت به ما نشان داده شد ما را کاملاً تحت تأثیر قرار داده است. تأسف ما فقط این است که نتوانستیم به علت نداشتن فرصت کافی مستقیماً با مردم شما بیشتر تماس بگیریم و از آنها تشکر کنیم. سلامت و شادکامی‌رهبران اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و صدر هیئت رئیسه جمهوری شوروی سوسیالیستی قزاقستان و دولت این جمهوری و همچنین دوستی روزافزون دو ملت همسایه را آرزومندم.
بامداد ۲۷ مهر ماه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو در میان آیین پسواز گرم رهبران جمهوری قزاقستان برای یک بازدید دو روزه به کناره‌های دریای سیاه پرواز کردند. بر پایه برنامه اعلیحضرتین تا روز شنبه در « سوچی » کناره دریای سیاه خواهند ماند و روز شنبه خاک شوروی را پس از یازده روز بازدید و گفتگوهای پیروزمندانه به سوی تهران ترک خواهند گفت.
اعلیحضرتین در سوچی کناره دریای سیاه ۲۷ مهر ماه
شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو در یازدهمین روز در اتحاد جماهیر شوروی از یک آسایشگاه و یک مرکز درمان با آب معدنی و هم چنین از یک انستیتوی پرورش نباتات گرمسیر در شهر سوچی دیدن کردند. در این انستیتو آریامهر به درخت دوستی که ۱۳۸ تن از شخصیت‌های برجسته جهان به آن پیوند زده بودند، پیوند زدند و از سوی انستیتوی پرورش نباتات گرمسیر « دیپلم پیوندزنی » به اعلیحضرت فراداشته شد. در این بازدیدها صدرهایت رییس شورای عالی جمهوری شوروی سوسیالیستی لیتونی، شهردار و پایوران شهر سوچی و همراهان اعلیحضرتین در رکاب آریامهر و شهبانو بودند.
آسایشگاه سوچی که نخستین اعلیحضرتین از آن بازدید کردند، در کنار دریای سیاه و در باغ پر درختی ساخته شده است و وابسته به وزارت بهداری اتحاد شوروی است. هنگام ورود اعلیحضرتین به این آسایشگاه رییس و شماری از زنان و مردانی که در آسایشگاه بستری بودند به پیشباز آمده بودند. اعلیحضرتین از چند اتاق دیدن کردند و از بیمارپرسی فرمودند. شهبانو هنگام گفتگو با بانویی روسی که در آسایشگاه بستری بود، برایش آرزوی تندرستی فرمودند. آنگاه اعلیحضرتین از بخش‌های دندانپزشکی، تشخیص بیماری‌ها و حمام درمانی، ماساژ و استخر شنا و فیزیوتراپی، ورزش‌های درمانی بازدید کردند.
شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو سپس با خودرو از خیبان‌های شهر چون خیبان « ماکسیم گورکی » در برابر ایستگاه راه آهن گذشتند و به آسایشگاه ماتسستا که از یکی از بزرگترین آسایشگاه‌هایی است که بیماران را با آب گوگرددار و مواد معدنی درمان می‌کند، تشریف فرما شدند. رییس و متحصصان این آسایشگاه در برابر در ورودی به پیشباز اعلیحضرتین آمده بودند، رییس آسایشگاه گفت: برای من و همه کارمندان جای بسی افتخار است که در اعلیحضرتین از این آسایشگاه بازدید می‌فرمایند. با آرزوی تندرستی برای اعلیحضرتین امیدوارم در فرصتی دیگر از این جا بازدید بفریمایید زیرا که دوستی ما شکل سنت به خود گرفته و امیدوارم بیش از پیش استوارتر شود. اعلیحضرتین سپس به بازدید از بخش‌های آسایشگاه چون درمان مفصل‌ها، وان‌های آب معدنی و دستگاه‌های دیگر پرداختند. در این بخش گفته شد که آب این آسایشگاه از نهر ماتسستا گرفته شود و آب در لوله‌های آسایشگاه روان می‌شود. آب استفاده شده وارد دریای سیاه می‌گردد. با اینکه این آب دارای گوگرد و دیگر نمک‌های معدنی است، اما این میزان گوگرد این آب بیش از هر آب گوگرد داری در سراسر دنیا می‌باشد، بدین روی سالانه هزاران بیمار از سراسر جهان برای درمان بیماری‌های قلب و رگ‌ها، فشار خون، درد مفاصل، پوست، رمایتسم، فلج کودکان و برخی نیز برای بیماری‌های زنان به این آسایشگاه می‌آیند. رییس آسایشگاه افزود که آب ماتسستا اثر بدی بر روی فلزها دارد و رنگ آن را دگرگون می‌سازد، بدین روی بیشتر لوله‌ها از پلاستیک ساخته شده‌اند. این آب سبب باز شده رگ‌ها می‌شود و رگ‌ها سرخ رنگ می‌شوند.
شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو پس از بازدید از آسایشگاه رهسپار انستیتوی ویژه پرورش نباتات گرمسیر و گل‌های تازه شدند. ای انستیتو در باغ پر درختی که دارای هزار و ۴۰۰ هکتار است قرار دارد. بانویی که سرپرست پرورش یک گونه درخت پیوندی را داشت، درختی را که پیوندهای مختلف از مرکبات گوناگون به آن زده شده بود نشان داد و گفت باغ نباتات گرمسیری در شمالی‌ترین نقطه جهان قراردارد و پس از آن هیچ گونه نبات دیگری روییده نمی‌شود. در زمستان درجه سرما به ۱۲ درجه زیر صفر می‌رسد که برای مرکبات زیان آور است. از سال ۱۹۳۳ کارشناسان مرکباتی را پرورش داده‌اند که در برابر سرما مقاوم باشند. میوه این درخت هم اکنون ۴۵ گونه مرکبات مانند پرتقال، نارنگی، دارابی، لیمو، و دیگر مرکبات می‌باشد. پیوندهایی که به این درخت زده شده از سوی یوری گاگارین، سرهنگ کاماروف فضانورد شوروی، هوشی مین پرزیدنت پیشین ویتنام شمالی بوده است. در زیر این درخت خاک‌هایی که از کشورهای دیگر فرستاده شده است نیز نگاهداری می‌شود. از شاهنشاه آریامهر خواسته شد که به این درخت پیوند تازه‌ای بزنند، و گفته شد که این پیوند اگر بگیرد دو هفته دیگر برگ خواهد داد و سال دیگر میوه خواهد داد. سپس به سبب نزدیک بودن زادروز شاهنشاه آریامهر یک دوربین اسلاید به شاهنشاه فراداشته شد و گفته شد که شاهنشاه در این دوره ویژه پیوند زنی نمره عالی به دست آورده‌اند و مدیر انستیتو دیپلم افتخاری پیوند زنی را به شاهنشاه آریامهر پیشکش کرد. به علیاحضرت شهبانو به سبب کوشش‌هایی که در راه فراهم ساختن آسایش و تشویق مردم و به ویژه پرورش دهندگان گل ابراز می‌فرمایند، گل‌های میخک سرخ و سپید با سافه‌های سبز داده شد. در پایان این آیین شاهنشاه آریامهر دفتر یادبود انستیو را توشیح فرمودند و علیاحضرت شهبانو نیز پس از دستینه نمودن دفتر یادبود، چامه حافظ شیرازی را افزودند و نوشتند:
درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد
- نهال دشمنی بر کن که رنج بی شمار آرد
بر سر میز شام، اعلیحضرت همایونی پس از شنیدن سخنان رییس شورای اجرایی شهر سوچی در بیاناتی فرمودند: [۱۱]
بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در میهمانی شام رسمی در پاسخ سخنان رییس شورای اجرایی شهر سوچی ۲۹ مهر ماه ۱۳۵۱
جناب آقای رییس شورای اجرایی شهر سوچی
آخرین صحبت من پس از پذیرائی گرم و صمیمانه دولت مرکزی و جمهوری‌های مختلفی که در این سفر از آنها بازدید کردیم، البته صحبتی مشکل تر و در عین حال صمیمانه تر است.
بعد از کارهای مهمی که در مسکو انجام گرفت و انعقاد پیمان همکاری فعالانه‌ای برای آتیه دراز مدتی که حداقل آن پانزده سال خواهد بود، ما به جمهوری‌های مختلف کشور پهناور شما مسافرت کردیم و در هر جا خصوصیات بسیار نیک و زیبائی دیدیم. چه در جمهوری استونی، چه در شهر ورونژ، چه در جمهوری قزاقستان و بالاخره در شهر زیبای شما، برای من که در سال ۱۹۵۶ شهر شما را از نزدیک دیده بودم ترقیاتی که در این مدت حاصل شده است بسیار جالبتر بود. شما می‌توانید حقیقتاً افتخار کنید که شهر زیبای شما نه فقط یکی از عروس‌های شهرهای دنیا است، بلکه زیبایی طبیعت در آن با زیبایی ساختمان‌ها و زیبائی طرز تفکر مردم توأم شده است که ما نمونه زنده آن را امروز در باغ معروف شما نزدیک درخت دوستی مشاهده کردیم. من هم به نوبه خود سلامت رؤسای کشور اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، پیشرفت و موفقیت و نیک بختی دایم‌التزاید ملل اتحاد جماهیر شوروی و همکاری‌های ثمربخش دو مملکت را آرزو دارم.
بازگشت اعلیحضرتین به تهران
سفر دوازده روزه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو پایان گرفت و پس از نیم روز ۲۹ مهر ماه به تهران بازگشتند. در فرودگاه مهرآباد خاندان شاهنشاهی ایران و پایوران کشوری از اعلیحضرتین پیشباز کردند. هواپیمای اعلیحضرتین ساعت ۱۳ و ۳۰ دقیقه در برابر کوشک شاهنشاهی بازایستاد. والاحضرت‌ها، شاهپور غلامرضا پهلوی، شاهپور احمدرضا به همراه همسرانشان و والاحضرت شاهدخت فاطمه برای پیشباز به درون هواپیما رفتند و سپس اعلیحضرتین از هواپیما پایین آمدند. علیاحضرت شهبانو پوشاکی از پارچه ابریشمی صنایع دستی ایران پوشیده بودند.
شهردار پایتخت در پای پلکان هواپیما بازگشت اعلیحضرتین به میهن را از سوی مردم شهر تهران خوش آمد گفت. سرکار علیه بانو فریده دیبا، هویدا نخست وزیر، روسای مجلس سنا و شورای ملی، وزیر دربار شاهنشاهی و بانو، رییس سازمان بازرسی شاهنشاهی و بانو، وزیر دارایی و بانو پای پلکان هواپیما از اعلیحضرتین پیشباز کردند. آنگاه شاهنشاه آریامهر به جایگاه مخصوص تشریف فرما شدند و سرود شاهنشاهی ایران نواخته شد و گارد احترام آیین احترام نظامی را به جای آورد. در این هنگام ۲۱ توپ شلیک شد و یک اسکادران جت نیروی هوایی شاهنشاهی که هواپیمای اعلیحضرتین را از مرز ایران اسکورت کرده بودند بر فراز فرودگاه به پرواز درآمدند. آنگاه اعلیحضرتین در برابر صف پیشبازکنندگان رییس ستاد بزرگ ارتشتاران و هیات دولت، فرماندهان نیروی سه گانه، فرمانده ژاندارمری کل کشور و رییس شهربانی را مورد مهر همایونی قرار دادند. آنگاه شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو از نمایشگاه فرتورها و بریده روزنامه‌های درون و برون مرزی که از سوی وزارت اطلاعات تهیه شده بود دیدن کردند. در این بازدید حمید رهنما وزیر اطلاعات سرافرازی بودن داشت و درباره فرتورها به اعلیحضرتین توضیح‌های رسایی داد.
اعلامیه مشترک ایران و شوروی
ساعت ۱۴ روز ۲۹ مهر ماه به مناسبت پایان سفر پیروزمندانه آریامهر شاهنشاه ایران و علیاحضرت شهبانو اعلامیه مشترک ایران و شوروی در تهران و مسکو به چاپ رسید. این اعلامیه از دیدگاه جهانی و به ویژه خاورمیانه دربرگیرنده جستارهای سودمند است و در آن افزون بر موارد همکاری مشترک دو دولت همه بحران‌های جهانی و مسایل خلع سلام عمومی نیز مورد گفتگو قرار گرفته است. این اعلامیه نمونه بارزی از همزیستی مسالمت آمیز دو کشور با روش‌های گوناگون اجتماعی است و به عنوان یک سند تاریخی صلح در مناسبتات دو کشور بر جای خواهد ماند.
اعلامیه مشترک ایران و شوروی
به دعوت هیات رییسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و دولت شوروی اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران و علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران از تاریخ دهم تا بیست و یکم اکتبر ۱۹۷۲ برابر با ۱۸-۲۹ مهر ماه ۱۳۵۱ از اتحاد شوروی دیدار رسمی نمودند.
بن‌مایه‌ها
- ↑ بیانات اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در میهمانی شام در پاسخ سخنان صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی در مسکو ۱۹ مهر ۱۳۵۱
- ↑ Bolshoi Theatre Moscow
- ↑ قانون عهدنامه راجع به توسعه همکاری اقتصادی و فنی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی
- ↑ بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در پاسخ سخنان سرتیپ برگووی رییس فضانوردان اتحاد جماهیر شوروی در مسکو ۲۰ مهر ماه ۱۳۵۱
- ↑ سخنان پادگورنی صدر هیات رییسه شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی در پاسخ به بیانات آریامهر شاهنشاه ایران در میهمانی اعلیحضرتین ۲۰ مهر ماه ۱۳۵۱
- ↑ بیانات اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در پاسخ سخنان صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری استونی در میهمانی شاهنشاه در تالین ۲۳ مهر ماه ۱۳۵۱
- ↑ بیانات اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در پاسخ سخنان صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری استونی در آیین زادروز شهبانو ۲۳ مهر ماه ۱۳۵۱
- ↑ Almaty, capital of Kazakhstan 1929 - 1997
- ↑ Institute for Nuclear Physics (INP) - Almaty - a department of Academy of Sciences Kazakhstan
- ↑ بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در میهمانی شام رسمی در پاسخ سخنان صدر هیات رییسه شورای عالی جمهوری قزاقستان ۲۷ مهر ۱۳۵۱
- ↑ بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در میهمانی شام رسمی در پاسخ سخنان رییس شورای اجرایی شهر سوچی ۲۹ مهر ماه ۱۳۵۱