مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ فروردین ۱۲۸۷ نشست ۲۵۸
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نخست | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری نخست |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ فروردین ۱۲۸۷ نشست ۲۵۸
مذاکرات روز سه شنبه پنجم شهر ربیع الاول ۱۳۲۶ دارالشورای ملی
خلاصه مذاکرات روز شنبه دوم ربیع الاول ۱۳۲۶ را آقای میرزا طاهر قرائت کردند.
رئیس- قرار بود که در سر ساعت سه حاضر شویم و حالا ده دقیقه از وقت گذشته خواهش دارم آقایانی که دیر آمده‌اند زودتر بیایند که در سر ساعت مقرر مجلس افتتاح یابد.
(اکثر گفتند که همه قبل از وقت حاضر بودند.)
رئیس- از آن آقایانی که قبل از وقت حاضر شده‌اند بسیار متشکر و از آقایانی هم که قدری دیر تشریف آورده‌اند خواهش می‌نماید که زودتر تشریف بیاورند پس از قرائت خلاصه مذاکرات روز شنبه جناب رئیس اظهار داشتند که هر کس ایرادی بمطالب خلاصه دارد اظهار نماید.
آقا شیخ حسین – بنده دو فقره اخیر خلاصه حرف دارم که به اذن رئیس بنده با بعضی رفته بودیم بعدلیه در باب جان شاه خان که در موقع محاکمه او نظارت داشته باشیم و آن روز را جهان شاه خان آمده از قرار معلوم بعدها دیگر حاضر نشد واز حضور بهمرساندن طفره رفته خوبست در این باب چیزی نوشته شود که در عدلیه حاضر شود تا این که محاکمات او تمام شود اسامی وکلایی که روز یکشنبه غایب بودند قرائت شد جمعی ایراد گرفته که اسامی اشخاصی که مسافرت کرده‌اند جز این اسامی نوشته شده خوبست بعدها دیگر نوشته نشود و مشیرالسلطان و مفتخرالممالک اظهار داشتند که ما عذر خود را نوشته فرستاده بودیم. جناب رئیس جواب دادند که بعدها هرکس عذر خود را نوشته بهیئت رئیسه بفرستند.
رئیس- امروز موضوع مذاکره قانون مجالس تجار است اما قبل از شروع بقرائت آن چند مسئله است که باید عرض کنم در باب اطاق تازه که کمال جد و جهد در اتمام آن می‌شود امیدواریم که تا روز هفدهم که روز عید است افتتاح شود و در باب مسلک وزراء هم که روز شنبه مذاکره شد به هیئت وزراء نوشته شد متقبل شدند که تا سه روز دیگر مسلک خودشان را نوشته بمجلس بفرستند دیگر تلگرافی است که از جانب سپهدار رسیده که وزارت داخله برای اطلاع فرستاده است قرائت شود تلگراف مزبور که مبتنی بود بر استرداد چهار نفر اسیر از تراکمه متمرده و مغلوبیت آنها و استرداد ده نفر از اسرای قوچان که فروخته شده بودند و عزیمت از آن مکان با اردو بسمت گنبد قابوس و کوکلان قرائت شد.
رئیس- خیلی مژده بزرگی است برای وکلا و ملت خوب است که احساسات وکلا و احساسات ملت بتوسط وزارت داخله تقدیم حضور اعلیحضرت بشود و خود جناب وزیر داخله هم جواب این تلگراف را خواهند داد.
احسن الدوله – خوب است به اولیای دولت نوشته شود که قدغن نمایند برده فروشی در ایران موقوف بشود.
رئیس- لایحه دراین باب باید مرقوم دارید تا مطرح شود (
در این موقع شروع بقرائت قانون مجالس تجارتی ایران شد).
وکیل التجار – قبل از شروع بقرائت عرض می‌کنم که این رکلمان است و باعث تضییع اوقات مجلس خواهد شد.
رئیس- چون قبل از وقت موضوع مذاکرات امروز همین قانون معین شده و نیز بدواً گویا این قانون را هیئت رئیسه دیده و بعد راجع بکمیسیون کرده‌اند در این صورت باید قرائت شود حالا هم قرائت اول است نباید بحث وایراد شود. (شروع بقرائت قانون شده پس از ختم قرائت اول مجدداً شروع بمذاکره مطالب دیگر گردید.)
حاج سید عبدالحسین شهشهانی – در باب تلگراف قصر شیرین خوبست جواب داده شود.
رئیس- در کمیسیون رئیسه اقدامات خواهد شد الان خارج از موضوع است واین رقعه ایست از وزارت داخله قرائت می‌شود قرائت شد قریب به این مضمون:
- دو مسئله است که اقدم از همه امور است و بنده این دو مسئله را از همه امور مقدم میدانم و بلکه از واجبات میدانم یکی نظم امور حکومت دارالخلافه و ترتیب پلیس و یکی نظم طرق و شوارع قرارداد هر دو را نوشته فرستادم که هر چه زودتر ملاحظه نموده و تصویب کرده بفرستند ولی بتأخیر افتاده از یک طرف حکومت بی تکلیف است و از یک طرف ملت بطور سختی مطالبه نظم و امنیت می‌نماید لهذا خواهشمند است که دراول وهله این قرار نامه‌ها را ملاحظه و مذاکره و تصویب نموده بفرستند تا بموقع اجرای گذاشته شود.
رئیس- این کاغذیست که وزیر داخله نوشته است واین نظامنامه ایست راجع بپلیس و یکی هم راجع بفراسواران و یکی مسئله راجع بحکومت شهر است و یک لایحه هم در باب بودجه وزارت داخله است که باید اینها زودتر از مجلس بگذرد حال خوانده می‌شود اگر صلاح میدانید راجع بکمیسیون بشود که ملاحظه شده بیاید بمجلس.
آقا سید حسن تقی زاده – من تعجب دارم که چرا پلیس را در نظامنامه اختصاص بدارالخلافه می‌دهند آیا تمام مملکت پلیس نمی‌خواهد پس باید طوری نوشته شود که برای تمام مملکت کافی باشد.
رئیس- صحیح است حالا خوانده می‌شود اگر ملاحظاتی در آن باشد در کمیسیون می‌شود.
(در این موقع شروع بقرائت نظامنامه پلیس شد). پس از قرائت.
رئیس- حالا تصویب می‌نمایید رجوع به کمیسیون شود.
آقا سید حسن تقی زاده – بنده تکرار می‌نمایم مطلب خود را که قانون پلیس هر شهر نباید علیحده نوشته شود و در همین نظامنامه بتغییر و تبدیل چند ماده که نسبت بجمعیت هر شهر بیک عده پلیس ترتیب داده شود ممکنست درست شود دیگر اینکه تمام آنها نصیحت است جزو انتظام نیست خوب است آن مواد هم در حاشیه نوشته شود.
لسان الحکماء- بهر کمیسیون که می‌فرستند خوبست اعضاء ملاحظات خودشان را علیحده بنویسند.
حاج سید نصرالله – کمیسیونیست که جناب دکتر ولی الله خان و جمعی دیگر در آن هستند که خیلی خوبست رجوع بآن کمیسیون بشود.
آقا سید حسن تقی زاده – هر قانونی باید رجوع بکمیسیون مناسب آن بشود اگر نظامنامه جنگ باشد بکمیسیون نظامی و همچنین هر نظامنامه کمیسیون آن باید بمناسبت آن نظامنامه باشد و در این کمیسیون هم باید یکنفر از علما و فقها باشد برای شرعیات آن و اقلا باید این کمیسیون مرکب از شش نفر باشند.
سید الحکما- این نظامنامه قرائت شد و بکمیسیون فرستاده می‌شود خوبست نظامنامه دیگر هم قرائت شود برود بکمیسیون و مهمترین از همه قانونها قانون عدلیه است طوری شود که خیلی زود به مجلس بیاید.
رئیس- حالا معلوم می‌شود که اکثریت آراء بر این استکه این نظامنامه پلیس رجوع به کمیسیون بشود.
(اکثر تصویب نمودند).
آقا سید حسن تقی زاده – یکعرض مختصری دارم که این طور رأی گرفتنهای غیر محسوس هم باید محسوس شود حالا همه میگویند بلی ولی بعد از چند روز دیگر میگویند ما اطلاع نداریم.
حسنعلی خان – چندی قبل در این مجلس کمیسیون داخله تشکیل شده بود و بیک اندازه هم کار می‌کردند و گمانم این است که وزارت داخله این اهمیت را داشته باشد که یک کمیسیون تشکیل شده و این نظامنامه پلیس هم بآنجا رجوع شود.
اسدالله میرزا – این کمیسیونی که آقای حاجی سید نصرالله فرمودند که این نظامنامه راجع شود بسیار خوب است ولی شاید تحصیل بر آن کمیسیون شودزیراکه کار زیاد دارند پس خوب است چند نفری را از وکلا که صلاحیت دارند برای این کار انتخاب نمایند برفرض جزو کمیسیون دیگری باشند مراقبت داشته باشند که چند روزه تمام شده بمجلس بیاید واین مسئله را بنده خیلی اهمیت می‌دهم.
وکیل التجار – عقیده بنده این نظامنامه راجع بکمیسیون جنگ بشود و ربط بآنجا دارد و اینکه آقای تقی‌زاده گفتند از اینکه جمعی بگویند بلی در یک مسئله نمی‌شود آنرا مناط رأی قرار داد گمان بنده این است جمعی که میگویند بلی و یک مطلبی راتصویب می‌نمایند دیگر آنرا بعدها تردید نخواهند کرد و آن مطلب دیگر مخالف ندارد اگر کسی مخالف آن رأی باشد اظهار می‌کند.
آقا سید حسن تقی زاده- باید انشاءالله شروع کنیم وفانمودن بوعده‌هایی که داده شده مطلبی را که وکلا با یک حرارتی اظهار می‌کنند باید آن را دنبال نمایند که آن مطلب از بین نرود چندی قبل یک مسئله را جناب مخبرالملک اظهار کرده بودند که بسیار صحیح ولازم است واز پارسال تا حال این مطلب بایستی مرتب شود وآن یک مجمع قانون نویس و کنگره است که قوانین را نوشته وتنقیح کرده بدهند برای اینکه هر وزارت خانه یک چیزی می‌نویسند وبی مناسبت بوده پر از لغات مختلفه و اصطلاحات متفاوته هستند مثلا در قانون وزارت تجارت که نوشتند قانون مجالس تجارتی این لفظ نباید در آنجا نوشته شود و باید این لفظ از برای شورای ملی علم باشد و دراین موارد الفاظ دیگر مثل لفظ مجمع و غیره استعمال شودغرض این است که از برای تناسب وضع قوانین و ملاحظات لغات متناسبه و برای سهولت کار باید این کمیته تشکیل شود که مشغول نوشتن وملاحظات قوانین باشند حالا مطرح قرارداده این ترتیب را معین می‌کنند یا روز دیگر باید زودتر این کار بشود.
رئیس- این مسئله بسیار خوبست و جناب مخبرالملک هم اظهار کرده بودند بنا بود در این باب لایحه بنویسند خوبست آن لایحه را نوشته آنوقت رأی گرفته بشود.
مخبرالملک – اینکه می‌فرمایید لایحه نوشته شود لایحه برای مطلبی است که قبل از وقت در مجلس مذاکره نشده باشد و این مسئله تاکنون چند مرتبه مذاکره شده و لازم به نوشتن لایحه نیست وعقیده بنده این است که از طرف مجلس بوزرا چیزی نوشته شود که بزودی تشکیل یک همچو هیئتی را بدهند.
رئیس- در این باب نیز باید رأی گرفته شود و حالا باید در باب کمیسیون و انتخاب اعضاء آن برای نظامنامه پلیس گفتگو شود که تکلیف معلوم شود.
مخبرالملک – بنده باوکیل التجار در این باب هم عقیده هستم خوبست بکمیسیون جنگ رجوع شود بیربط هم نیست.
رئیس- چون کمیسیون جنگ خیلی کار دارد خصوص ترتیبات جدیدی که وزیر جنگ نوشته و پیشنهاد کرده اندباید آن را تمام نمایند و اگر این هم راجع شود گمانم این است تا بیست روز دیگر هم تمام نشود واین نظامنامه باید زودتر تمام شود.
امان الله میرزا – ترتیبی را که وزیرجنگ پیشنهاد کرده‌اند در کمیسیون جنگ قریب باتمام است و عنقریب بمجلس آمده و قرائت می‌شود اما در جواب این نظامنامه اگر راجع بکمیسیون جنگ شود این اعضاء کافی نیست و اگر اجازه داده شود اشخاصی که در این باب بصیرت دارند چند نفری از خارج در کمیسیون خواسته شود که زودتر اینکار تمام شود.
آقا سید حسن تقی زاده – بنده رأیم این است که نه بکمیسیون جنگ و نه بکمیسیون تنقیح لوایح رجوع شود بلکه عقیده‌ام این است که باید برای هر قانونی یک کمیسیون جدید انتخاب شود و از خارج هم صحیح نیست اشخاصی بیاورند زیرا که باید نظریات و تغییرات در این قانون بشود واین حق وکلا است زیرا که ملت باید اطمینان داشته باشند به اشخاصی که وضع قانونی می‌نمایند.
وکیل التجار – این اشخاص برای معاونت است بلکه برای اینست که اطلاعات خودشان اظهار کنند و تحصیل اطلاعی از آنها بشود.
رئیس- خارج از موضوع نشویم مذاکره دراینست که باید کمیسیون جنگ رجوع شود یا کمیسیون جدید انتخاب شود.
آقا میرزا محمود – عقیده بنده اینست که بکمیسیون جنگ رجوع شود ولی از خارج لازم نیست اشخاص داخل شوند.
اسدالله میرزا – بنده با آقای تقی زاده هم عقیده‌ام و باید کمیسیون دیگر انتخاب شود و این نظامنامه چندان اهمیت ندارد و لازم نیست بکمیسیون جنگ رجوع شود.
حاج سید نصرالله – همان طور که گفتند وکلا امین هستند نه غیر و غیر نمی‌تواند تصرفات بنماید ولی چه ضرر دارد برای کسب اطلاع چند نفری را داخل کند و در اینکار مداقه نماید و زود تمام کند ونباید دایره را مضیق نمود.
حسام الاسلام – علم ادارات یا حسی است یا علمی و این مسئله پلیس که تازه اختراع نشده و قانونی است که نوشته شده است ولی باید ملاحظه اقتضای مملکت را نموده و قوانین را اصلاح نمایند واین را تمام وکلا می‌توانندو بنده رأی نمی‌دهم کسی را از خارج داخل کنند.
امان الله میرزا – این که میگویند این مسئله چندان اهمیت ندارد بنده عقیده بعکس این است زیرا که پلیس اول قدرت مملکت است برای اینکه باید از تمام افرادمملکت مطابق قانون جلوگیری نماید واین قدرت را کسی می‌تواند به پلیس بدهد که عالم بعلم حقوق و قانون باشد دراین موقع در خصوص این که نظامنامه پلیس راجع بکمیسیون جنگ شود یا کمیسیون جدیدی انتخاب شود رأی گرفته شد باکثریت آراء تصویب شد که کمیسیون جدید انتخاب شود.
رئیس- از اکثریت آراء معلوم شد که باید کمیسیون جدیدی انتخاب شده و نظامنامه پلیس بآنجا رجوع شود و حالا باید اعضاء این کمیسیون را انتخاب نمایند ورقه برای انتخاب اعضاء کمیسیون منتشر شد (در این موقع ده دقیقه برای تنفس قرار داده ورفتند باطاق دیگر و پس از ده دقیقه مجلس مجدداً منعقد شد)
رئیس- خیلی متشکرم از آقایان که پس از ده دقیقه که مدت تنفس بود حاضر شدند و مرا هم اطلاع دادند و امیدوارم این ترتیبات را همیشه مراب باشند روز پنجشنبه سه ساعت بغروب مانده بطور قرارداد مجسل منعقد خواهد شد اولا آقایان وکلائی که تازه انتخاب شده‌اند و قسم یاد نکرده‌اند قسم یاد خواهند نمود و بعد هم قانون تجارت دفعه دوم قرائت و مباحثه خواهد شد ضمناً بعضی کاغذهایی که از وزارت داخله فرستاده شده باید خوانده شود و نیز بعضی احکام است که از حجج اسلام عتبات عالیات رسیده محض اطلاع قرائت خواهد شد.
وکیل التجار – تمام اینها که نوشته شده و دستورالعمل داخلی مجلس تجارت است و قانون نیست.
حسنعلی خان – آقای وکیل التجار اشتباه کرده‌اند و این گود است و از گودها ترجمه شده و باید از مجلس بگذرد و آنچه راجع بنظامنامه داخلی اطاقها است باید خودشان ترتیب بدهند.
آقا سید حسن تقی زاده – اینکه گفتند بعضی کاغذها است که وزارت داخله نوشته باید وکلا اطلاع پیدا کنند خوب است یک لوحه در راه رو مجلس قرار داده شده تا تاریخ ورود و خروج آنها نوشته شود که از این ترتیب نیز وکلا اطلاع پیدا کنند.
وکیل التجار – این مطلب راجع بکمیسیون عرایض است که کلیه کاغذجات وارد آنجا می‌شود و باید در آنجا صورت برداشته شود ولی بواسطه اینکه دو نفر از وکلا که اعضای این کمیسیون بودند استعفا دادند و بعضی هم حاضر نمی‌شوند الان کمیسیون عرایض ناقص است و تاکنون نتوانسته اداره خود را منظم نماید پس از تکمیل عده و دستورالعمل که داده شد کمیسیون با کمال خوبی از عهده کارهای خود برآمده و خلاصه کلیه صادرات وواردات را اطلاع خواهد داد.
آقا میرزا سید علینقی – ما یک ترتیبی در زمان ریاست احسن الدوله در کمیسیون عرایض داشتیم که عرایض بکمیسیون میامد و از آنجا بدفتر می‌رفت و دوباره از دفتر بکمیسیون میامد حالا هم اگر آن ترتیب باشد کمیسیون عرایض می‌تواند کاری بکند والا نمی‌تواند زیرا که کمیسیون عرایض اطمینان ندارد که از دفتر طوری که میخواهند نوشته می‌شود.
وکیل الرعایا – در قسم یاد نمودن باقی وکلا که ناقص مانده است علاوه در سایر ادارات هم شروع شد و ناقص مانده است در همه جا معمول است که در دوره مشروطیت باید تمام اعضاء اداره قسم یاد نمایند و باید در تمام ولایات این مطلب را معمول بدارند که در نقطه مقدس حاضر شده وقسم یاد کنند در صورتی که شخص پادشاه برای این مطلب حاضر شود باید تمام مردم از روی رغبت برای این کار حاضر شوند و خوب است اعلان شود بتمام ولایات که این مطلب معمول شود.
سید الحکما- بنده عقیده‌ام این است که این فرمایشات خلاف ترتیب است روز یکشنبه دو مسئله پیشنهاد شد یکی قرائت همین قانون و یکی هم مذاکره تخم نوغان حال نمیدانم مسئله تخم نوغان از نظر هیئت رئیسه گذشته است یا نه.
رئیس- این مسئله دو مرتبه در مجلس مطرح شده گویا قرارشده بود یک کمیسیونی تشکیل شده دراین باب مداقه نمایند و روز یکشنبه گفتند که همچو قراری نشده و بعد گفته شد که رجوع بصورت مذاکرات آن روز شود البته هیئت رئیسه رجوع کرده و ترتیب آن را خواهند داد یک مسئله دیگر هست که عرض می‌نمایم و آن این است که آنچه تا حال فهمیده شده چهار نفر منشی برای مجلس کم است حال اگر وکلا تصویب می‌نمایند دو نفر دیگر انتخاب شودند که در این موقع بتوانند بکارها برسند.
آقا سید حسن تقی زاده – خوب است که در نظامنامه اگر ماده برای این مطلب نوشته می‌شود باسم منشی نوشته نشود دو نفر معاون انتخاب بشوند که در غیبت آنها کمک کنند دراین صورت چهار نفر کافی است بجهت اینکه منشی معنیش چیزنویسی و ثباتی نیست بلکه شغلی که از برای او معین شده در هیئت رئیسه باید مشغول باشد نویسنده نوشتجات و ثبات را محرر میگویند.
مخبرالملک – برای آن کاریکه منشی مجلس باید مشغول شود چهار نفر کافی است و کم نیست چون آنها بواسطه آن کارهاییکه دارند حاضر نمی‌شوند اینست که کارها نمی‌گذرد و باید منشیها کسانی باشند که حاضر بشوند و دیگر آنکه منشی نباید رقعه بنویسد برای آن کاریکه منشی باید بکند چهار نفر کافی است.
رئیس- این که بنده عرض می‌کردم که چهار نفر منشی کم است وبایددو نفر دیگر انتخاب بشوند بجهة این است که یکنفر باید مشغول قرائت لوایح مجلس بشودو یکی هم باید اسامی اشخاص که اذن نطق میخواهند بنویسند و دو نفر هم در کمیسیون رئسیه مشغول کار هستند و بعضی اوقات هم کسالت عارضشان می‌شود کار مجلس بتعویق می‌افتد مثل اینکه امروز ممکن نشد حاضر و غایب نوشته شود.
آقا سید حسن تقی زاده – بنده جواب این مسئله را می‌دهم که اولا زمان انعقاد مجلس منشیها در اطاق رئیس دیگر نباید مشغول کار باشند واگر نقاهتی یا کسالتی بآنها عارض شود معاونین بجای آنها مشغول کار می‌شوند.
مخبرالملک – بنده هم همینطور می‌خواستم عرض کنم اگر منشیها بوظیفه خود عمل نمایند به گمان بنده باید چهار نفر کافی باشند منجمله از منشیها یکی آقای مستشارالدوله هستند که اغلب کار خارجی دارند و مثلا امروز رفته‌اند تلگرافخانه برای مخابره با انجمن تبریز.
اسدالله میرزا – از مطالبی که بمجلس آمده و لازم بود که جواب داده شود و تاکنون نداده‌اند یک لایحه و عریضه بمجلس (واگراد) رئیس کل ارامنه از اصفهان نوشته که یک نفر یا دو نفر وکیل از ارامنه برای مجلس انتخاب شود آیا این جواب داده شد یا نه اگر نداده‌اند باید داده شود و لازم است.
آقای حاجی سید نصرالله – جوابی نوشته شده که داده بشود باین مضمون که چون این دوره حق خودشان را واگذار کرده‌اند و نیز این دوره نزدیک باختتام است باشد انشاءالله برای دوره دیگر.
ادیب التجار – جواب خلیفه این است که باید آنها وکیل از میان خودشان انتخاب کرده به انجمن ولایتی بفرستند همین طور هم در سابق جواب داده است.
حاج سید عبدالحسین شهشهانی – باید معلوم شود که یهود و ارامنه باید هر یک، یک وکیل داشته باشند یا مخصوص به ارامنه است مثلا یهودیهای اصفهان آنها هم یک محله هستند آنها هم حق دارند که یکنفر وکیل انتخاب نمایند یا نه باید این مسئله معلوم شود.
بحرالعلوم کرمانی – تمام اینها حق دارند که وکیل انتخاب کنند مخصوصا ارامنه که ملت قدیمه ایران هستند حق دارند که وکیل انتخاب کنند ولی چیزی که بود این است که در اول انتخاب آنها رأی خودشان و حق خودشان را تفویض نمودند والا حق داشته‌اند که وکیل انتخاب نمایند.
مخبرالملک – این مذاکرات بواسطه این می‌شود که از نظامنامه انتخابات غفلت کرده‌اند انتخابات بر دو قسم است یکی از روی عده نفوس که اقل آن از صد هزار نفر یک نفر حق انتخاب دارد یا پنجاه هزار نفر یک نفر و گمانم این است که در تمام ایران پنجاه هزار نفر ارمنی بیشتر نباشد در این صورت باید تمام ارامنه تهران و سایر جاها بیک نفر رأی بدهند و این فعلا محل اشکال است اما در نظامنامه ما ابداً در مذهب فرق نگذاشته هر طبقه از هر مذهبی که هست باید رأی بدهند در انتخاب وکیل مثلا ارامنه تجار ایران در طبقه تجار اگر رأی می‌دادند و حق رأی خود را واگذار نمی‌کردند شاید اکثریت آراء به آنها افتاده و یکنفر از ده نفر وکلای تجار از آنهامیشد.
اسدالله میرزا – مقصود از این اظهار خلیفه محترم این بود که محله جلفا تنها وکیل از برای خود خواسته بودند و جمعیت ارامنه هم در ایران دور نیست که بصد هزار یا هشتاد هزار نفر برسند و اگر انتخاب از روی عده نفوس بود که اینها هم حق یکی دو نفر وکیل را داشته‌اند ولی چون این دوره انتخاب از روی طبقات است اینها هم یک طبقه محسوب می‌شوند و این عده حق انتخاب وکیل دارند ولی نمی‌گویم که حالا امروز به آنها حق انتخاب داده شود و این جماعت هم هیچوقت از تجارت و سایر کارهای مملکتی کوتاهی نداشته و در همه قسم خدمت به مملکت و وطن حاضر بوده آنچه را که عرض می‌کنم اینست که باید جواب صحیحی از طرف مجلس بآنها داده شود که آسوده خاطر باشند.
آقا میرزا محمود – این اظهاری را که نواب والا فرمودند محتاج باین اندازه از مذاکره نبوده و جواب همانست که جناب حاجی سید نصرالله داده‌اند چون این دوره حق خود را تفویض نمودند دیگر حق انتخاب ندارند.
آقا سید حسن تقی زاده – عقیده بنده همان است که جناب اسدالله میرزا اظهار نمودند این اظهار خلیفه کل ارامنه باستثنای مملکت آذربایجان اظهار صحیح و بجا است چون ارامنه آذربایجان در تحت ریاست خلیفه دیگری هستند ولی سایر ارامنه ایران به انضمام هندوستان با این خلیفه بزرگ است و همان نحو که در قانون نوشته شده است آنهاهم جزو ملت اران و صاحب رأی و انتخاب هستند و بلکه بترتیب طبقاتی بیشتر نسبت به آنها اظهار اتحاد شده که داخل در مذهب رسمی ایران می‌باشند و باید امروزه جوابی که مناسب قانون مملکتی و سیاسی است بآنها داده شود و چون این دوره که انتخاب از روی تعداد نفوس نبوده لهذا بآنها حق انتخاب وکیل داده نشده و علاوه در این ایام هم یک کاغذی از جماعت ارامنه و نصارای مهاجرین ایران ساکن در مملکت اتازونی بمجلس نوشته بودند که مضمون آنرا عرض می‌کنم و هرگاه هیئت رئیسه تجویز کردند خود آن کاغذ در مجلس محض اطلاع وکلا محترم خوانده شود و مضمون آن کاغذ مبتنی بر همراهی و اظهار وطن‌دوستی بوده که ما جماعت ارامنه حاضریم هزار نفر با دوازده عراده توپ با لباس نظام اتازونی که درهریک از سرحدات ایران لازم شود حاضر گشته جان‌فشانی نماییم با این اظهارات و همراهی جای آن است که در این دوره حق انتخاب وکیل بآنها داده شود.
حاج سید نصرالله – بلی مضمون آن کاغذ همین است که گفتند و در واقع خیلی اظهار همراهی کرده‌اند اگر چه بحمدالله هنوز محتاج نشده‌ایم ولی خیلی موجب مسرت گردید.
حسنعلی خان – بنده می‌خواهم عرض کنم که قدری مخالف قانون در مجلس صحبت شد ما قرار گذاشته و مکلف شدیم که هر چه کاغذ و لایحه بمجلس بیاید باید بتصویب هیئت رئیسه بمجلس آمده و مطرح شود حالا مشاهده می‌شود در باب کاغذی که چندی قبل آمده و بعد هم گفته شد کاغذ در این جا حاضر است مضمون آن اظهار شود خوب بود آن کاغذ از طرف هیئت رئیسه بمجلس آمده و قانوناً مطرح می‌شد.
مخبرالملک – از اظهاری که بنده کردم مقصود این نبود که سلب حق انتخاب از طایفه ارامنه نموده باشم بنده عرض کردم که انتخاب دو قسم است درانتخاب طبقاتی که فعلا ما معمول داشته‌ایم در این صورت نمی‌شود تشخیص مذهب داد هر کس از هر مذهب از هر طبقه که هست رأی می‌دهد اما انیکه بعضی گفتند که تمام ارامنه بلدان ایران صد هزار نفر هستند و حق انتخاب دو نفر وکیل به آنها داده شود بنده عرض کردم اشکال دارد بواسطه این که در این صورت باید تمام ارامنه ایران اتفاق نموده و یک قراری بگذارند مثلا تماماً راضی شوند که یک نفر یا دو نفر را خلیفه آنها انتخاب نمایند ولی در صورت طبقاتی همین است که عرض شد و معمول هر جا که انتخاب وکیل طبقاتی است همین طور است.
خیاط باشی- در باب وکلای ایلات مدتی در مجلس مذاکره شد و خوب است خواسته شوند.
رئیس- حالا باید این مسئله که مطرح شده تمام شود بعد باین مطلب اقدام خواهد شد.
وکیل الرعایا – در موقع انتخاب خودطایفه ارامنه مسامحه کردند وانگهی حق انتخاب خود را واگذار کردند ودر آتیه البته آنها هم حق انتخاب و رأی دارند بعضی آنها هم می‌توانند در جزو طبقات داخل شده و رأی بدهند بعلاوه حالا هم ممکن است که درمیان خودشان یک نفر وکیل انتخاب کرده و روانه دارند.
ادیب التجار – ما زمانی که خواستیم وکلای طبقات را انتخاب کنیم مخصوصا اعلان داریم و طبقات هم یا روحانیین هستند یا ملاک هستند یا تجار یا کسبه و آنها هم جزو این طبقات هستند ولی خودشان حاضر نشدند اما چون خلیفه در زمان مشروطه خیلی زحمت کشیده‌اند چه ضرر دارد حق انتخاب یکنفر وکیل به آنها داده شود.
حاج معین التجار- اگر حق یک نفر وکیل مخصوص بآنها داده شود تقریبا یک نوع مغایرت ملی پیدا می‌شود باین معنی که سایرین هم خواهند گفت ما هم حق انتخاب وکیل داریم و انتخاب طبقاتی را برای این قرار دادند که هر کس که در هر طبقه هست حاضر شده و رأی بدهد دیگر این که اینها حق انتخاب را واگذار کردند اما این یکنفر وکیل که از اصفهان باقی است ضرر ندارد آنها هم حاضر شده رأی بدهند و اگر اکثریت با آنها شد وکیلی را که معین کرده‌اند روانه بدارند ولی از اختصاص یک نوع مغایرت ملی پیدا می‌شود.
وکیل التجار – در حقوق مدنی و مملکتی هیچ تفاوتی گذارده نشده و این مذاکره فعلا بی نتیجه است اگر برای آتیه است که حالا فایده ندارد و اگر برای حالیه است که در چند جا مثل طهران و غیره به آنها اطلاع داده شد و حق رأی خود را واگذار کردند در این صورت مذاکره حالیه فایده ندارد ودر آتیه هم هر طور که نظامنامه انتخابات نوشته شود معمول خواهد شد.
اسدالله میرزا – در این جا مذاکره از سه مسئله شد اولا این که حاجی معین التجار گفتند که اگر اختصاص وکیل بآنها داده شود معایب دارد بنده عرض می‌کنم که این حسن کار وموجب اتحاد است زیرا که تمام افراد این آب و خاک هستند و با هم متحد می‌شوند در صورتی که از اهل تسنن وارامنه و یهود در اینجا باشند و دیگر این که آقای حسنعلی خان گفتند که خلاف قانون شده بنده عرض می‌کنم که اگر هم خلاف ترتیبی واقع شده از طرف هیئت رئیسه بوده من بر حسب وکالت خودم یک کاغذی که چنین شخص بزرگ وطن دوستی نوشته است دیدم مدتی است بلاجواب مانده گفتم لااقل در یک مجلس مطرح مذاکره شود دیگر اینکه گفته شد انتخاب نمودن وکیل آنها اسباب اشکال است از قرار اطلاعاتی که دارم گویا آنها وکیل خودرا معلوم کرده باشند وگمانم این است که اگر امروز اجازه داده شود فردا وکیل آنها در این جا حاضر خواهد شد.
آقا سید حسین – ارباب جمشید در جزو طبقات اصنافی انتخاب شده نه مذهبی و جواب آنها هم همین است که داخل در طبقات شونداگر اکثریت با آنها شد البته حاضر شوند بعلاوه در رشت و جاهای دیگر بآنها اعلان دادند و حاضر نشدند و حالا هم وقت گذشته در آتیه هم اگر انتخاب طبقاتی شد که داخل در طبقات میشوندواگر هم بعده نفوس باشد که تکلیف معلوم می‌شود.
حاج معین التجار- گویا نواب والا اسدالله میرزا اشتباه فرمودند عرض من این نیست که آنها حق انتخاب و رأی ندارند بلکه مقصود این بود اگر طایفه باشند طوایف بسیارند واین اسباب مغایرت و کدورت می‌شود و اگر طبقاتی است که آنها هم داخل در طبقات بودند واگر بنا باشد حالا دوباره حق انتخاب بآنها داده شود باید لایحه قانونی نوشته بمجلس بیاید ودراین باب رأی گرفته شود.
رئیس- خوبست این مسئله بماند برای روز پنجشنبه و تمام شود و اشخاصی که برای کمیسیون نظامنامه پلیس انتخاب شده‌اند اسامی آنها قرائت می‌شود.
اسامی آنها قرائت شد واشخاص ذیل باکثریت آراء انتخاب شده بودند:
- مخبرالملک
- امان الله میرزا
- اسدالله میرزا
- دکتر ولی الله خان
- لسان الحکما
- آقا شیخ حسین
رئیس- از این آقایان خواهش می‌شود که هر قدر بتوانند زودتر این کار را ترتیب داده بمجلس آمده و از مجلس بگذرد بهتر است.
(مجلس ختم شد.)