ناسخ التواريخ

از تاریخ هایی که در نیمه دوم قرن سیزدهم نوشته شده، مجلدات ناسخ التواریخ است که میرزا تقی سپهر آن را تألیف کرده است .

   میرزا محمد تقی لسان الملک اول، متخلص به سپهر، فرزند میرزا محمد علی از بزرگ زادگان کاشان است. او در سال 1216 هـ .ق، در کاشان متولد شد و تحصیلات خود را در همان شهر کرد .

     گویند سپهر قصیده ای در مدح ملک الشعرای صبا سروده و چون ملک الشعرا طبع او را آماده دید، وی را تشویق کرد دخترش را به او به زنی داد و با پسر خویش به کاشان فرستاد و میرزا محمد تقی تا وفات ملک الشعرا در کاشان بود تا پس از درگذشت او با پسرش، محمد حسین خان عندلیب، به تهران آمد. پس از چندی میانه او با محمد حسین خان به هم خورد و به کاشان بازگشت، به دستگاه شاهزاده محمود میرزا، حاکم نهاوند و مضافات، راه یافت و دیوانی در مدح او به نام محموده القصاید ساخت و آن را در آغاز بهار سال 1241 هـ .ق، ( نیمه شعبان ) به حضور وی تقدیم کرد.

   محمود میرزا در همان سال به حکمفرمانی لرستان، مأمور شد و سپهر نیز با وی به خرم آباد رفت و تا سال 1242 هـ .ق، در آنجا بود. سال بعد محمود میرزا باز به حکومت نهاوند مأمور شد و سپهر نیز با وی به نهاوند رفت و ظاهراً تا سال 1245 هـ .ق، در دستگاه محمود میرزا بود. اما در همان سال، که فتحعلی شاه به خوزستان سفر کرده است، سپهر را در رکاب محمد تقی میرزا حسام السلطنه، برادر محمود میرزا، می بینیم که در شوشتر به حضور فتحعلی شاه رسیده است .

  در سال 1245 هـ .ق، اختلافاتی میان دو برادر ( محمود میرزا و محمد میرزا ) ظاهر شد و کار به جنگ کشید و شاه لرستان را سر جمع کرمانشاهان کرد و حکمرانی آن را به محمد حسن میرزا حشمت الدوله سپرد و محمد تقی میرزا به حکومت لرستان باقی ماند و محمود میرزا در خرم آباد تحت مراقبت قرار گرفت. سپهر به وسایلی از خرم آباد خارج شد و به تهران آمد و ظاهراً از آن به بعد، خدمت محمود میرزا را ترک گفت و در تهران مقیم شد.

  در سال 1248 هـ .ق، یوسف خان سپهدار از طرف فتحعلی شاه برای رسیدگی و حل اختلافی که در میان حسام السلطنه و حشمت الدوله پیدا بود و مأموریت یافت و سپهر در این مأموریت همراه او بود .

  سپهر در سال 1250 هـ .ق، در رکاب فتحعلی شاه به فارس رفت و چون در اصفهان درگذشت، به کاشان بازگشت و در تمام مدتی که زد و خورد در میان موافقان و مخالفان سلطنت درگیر بود، در کاشان اقامت داشت .

   در زمان محمد شاه، سپهر به تهران احضار و منصب استیفا گمارده شد.

   بعد از جلوس ناصرالدین شاه، مأمور کاشان و تا سال 1267 هـ .ق، در آنجا بود تا هنگام مراجعت ناصرالدین شاه از مسافرت عراق و اصفهان، در رکاب شاه به تهران آمد. در دربار ناصرالدین شاه خواندن دستخط های شاه و فرامین او بر شغل سابق وی افزوده شد و در سال 1272 هـ .ق، لقب لسان الملک یافت، و بعدها جزو اعضای مصلحت خانه درآمد. در سال 1291 هـ .ق، که اعتضاد السلطنه ریاست اداره ی « تربیت مجالس تنظیمات حسنه در ولایات ممالک محروسه » را یافت، سپهر مستوفی اول شد و به لقب خانی مفتخر گردید تا آنکه در ربیع الاخر سال 1297 هـ .ق، در تهران درگذشت.

      ناسخ التواریخ کتابی است در تاریخ عمومی عالم که نه جلد آن را میرزا محمدتقی سپهر لسان الملک اول تألیف کرده است.

      مؤلف از سال 1258 هـ .ق، به دستور محمد شاه و تشویق حاجی میرزا آقاسی مأمور تألیف آن شد و کتاب اول را در دو جلد در ظرف مدت پنج سال تدوین کرد و به سال 1263 هـ . ق، به پایان برد. سپس در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به تألیف تاریخ قاجاریه دست زد و در سال 1274 هـ .ق، آن را به انجام رسانید و مورد پسند شاه واقع شد و پس از پایان دادن آن، به نگارش مجلدات کتاب دوم ناسخ التواریخ پرداخت و شش جلد از آن را تألیف کرد. بدین قرار کتاب ناسخ التواریخ تألیف میرزا محمد تقی سپهر، با تاریخ قاجاریه جمعاً 9 جلد است.

  سپهر در تدوین مجلدات ناسخ التواریخ رنج فراوان برده و به گفته کنت گوبینو « دست به کاری زده که در اروپا هیاتی مرکب از چندتن باید بدان اقدام کند.»