مذاکرات مجلس شورای ملی ۹ اردیبهشت ۱۲۸۷ نشست ۲۶۹
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نخست | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری نخست |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۹ اردیبهشت ۱۲۸۷ نشست ۲۶۹
مذاکرات روز شنبه غره شهر ربیع الثانی ۱۳۲۶ دارالشورای ملی
خلاصه مذاکرات روز ۵شنبه ۱۸ ربیع الثانی ۱۳۲۶ را آقامیرزا طاهر قرائت کردند.
(اسامی غائبین روز ۵شنبه از قرار ذیل خوانده شد.):
حاجی سید نصرالله، آقا سید مصطفی، رئیس التجار، ثقة الاسلام، امین الرعایا، قوام‌دیوان، حاجی آقا بابا، آقا شیخ اسمعیل، آقا شیخ محسن خان.
رئیس- رقعه از طرف وزیر داخله رسیده قرائت می‌شود.
قرائت شد مشعر بود بر اینکه:
- امروزه که غره است هیئت کابینه وزراء استعفای خودشان را تقدیم خاک پای مبارک اعلیحضرت همایونی نموده‌اند و موقع قبول یافته است لهذا اطلاعاً بجناب عالی زحمت داده بمجلس مقدس اطلاع بدهید.
رئیس- معلوم می‌شود که هیئت کابینه وزراء استعفا داده‌اند و هنوز معلوم نشده است که علت استعفای ایشان چه بوده البته تحقیق خواهد شد این لایحه ایست که جناب صنیع الدوله پیشنهاد نموده بودند و روز پنجشنبه هم قرار شد که امروز مطرح شود مطرح می‌شود.
مستشارالدوله – مستغنی از عرض استکه در تمام شعب امور محتاج باصلاحات هستیم یعنی اسد احتیاج را باصلاحات داریم بطوریکه آقای وزیر مالیه در این لایحه توضیح فرموده‌اند در ممالک دیگر هم برای رفع ضروریات و حوائج فوق العاده گاهی محتاج استقراق می‌شوند از خارج یا از داخل و اگر در ایران استقراض مشکلاتی نداشت شاید اقدام باستقراض می‌شد ولی این فقره خالی از مشکلات نیست و در هر صورت استقراض هم تحمیلی است بر ملت که باید بالاخره اصل وفرع آن را بپرازد پس باید برای استحصال اصلاحات لازمه اهالی ایران باید متحمل مالیاتی علاوه بر آنچه هست بشوند یعنی از یک دست آنچه می‌دهند از دست دیگر چند برابر می‌گیرند در حقیقت هر مالیاتی که علاوه بر سابق تحمیل ملت شود بذری است که ملت افشانده و چند برابر آن را حاصل می‌کند تبادل وتعاطی دخل وخرج بمنزله برکتی است که بچرخ مالیه مملکت داده می‌شود قوای مالیه مملکت که در حال سکون است با تبادل دخل و خرج بحرکت افتاده فواید منظوره را ظاهر می‌سازد و اگر درست ملاحظه شود مالیاتی را که رعایای ایران می‌دهند که جناب وزیرمالیه در لایحه توضیح فرموده‌اند این جزئی تفاوت که بر قند و چایی منظور می‌شود هیچ اهمیتی ندارد چون این مال التجاره بیشتر از روس وانگلیس وارد ایران می‌شود تا اندازه رضایت آنها لازم است نظر بروابط همجواری و مناسبات یک جهتی که از سالیان دراز بین دولت ایران ودولتین مزبورتین برقرار است گمان نمی‌کنم در این مورد از این مختصر مساعده مضایقه داشته باشند شاید تصور بشود که با افزایش منی ده شاهی در قندو یک قران در گرو آنکه چایی کسر ونقصی بر مقدار قندو چایی حاصل شود ولی بتجربه دیده‌ایم که با این مختصر مالیات ابداً در مقدار این مال التجاره تفاوتی حاصل نمی‌شود چنانکه دو سه سال قبل قیمت قند از چهارپنج هزار بهفت هشت بلکه در آذربایجان به نه هزار رسید معهذا در صرفیات تفاوتی ظاهر نگشت امادرهر کاری که اقدام شود یک جدوافی وسعی کافی لازم است تاماباعزم راسخ متوجه آبادی و تعمیر خانه خود نباشیم از دیگران هم نباید توقع مساعده داشته باشیم باز هم تکرار می‌کنم که گمان ندارم دولتین روس و انگلیس در این موقع این مختصر مساعده را مضایقه کنند فرضا اگر نتوانیم بآنها بقبولانیم که این مختصر تفاوت قیمت در مقدار مال التجاره کسر و نقصی حاصل نخواهد کرد لابدیم در همین فقره یعنی در ماده قند و چایی از راه دیگری استفاده کنیم بدون اینکه محتاج بمساعده آنها باشیم.
آقا میرزا ابوالحسن خان – در این لایحه که جناب وزیر مالیه داده وخوانده شده و در محسنات آنهم آقای مستشارالدوله بیاناتی فرمودند بهیچوجه جای انکار نیست ولی قرار بود که لایحه مزبوره در کمیسیون خوانده و ملاحظه شود بعد بیاید بمجلس و گمان نمی‌کنم که کسی در این مورد با رأی جناب مستشارالدوله مخالف باشد البته ما باید از برای آبادی مملکت همه قسم اقدامات و همراهی را داشته باشیم و بجهت ما امکان دارد که اگر دو اشهی بهای یک فنجان چای می‌دهیم می‌توانیم بملاحظه یک شاهی بیشتر بدهیم خاصه وقتیکه آن تفاوت هم بمصارف لازمه آبادی مملکت برسد ولی چیزیکه می‌خواهم عرض کنم بجناب مستشارالدوله و جناب صنیع الدوله این است که مسئله قند و چای مسئله تجارتی است و تجارت هم در همه جای دنیا آزاد است همینطور که می‌فرمایند باید در این موقع مساعدت از دولتین انگلیس وروس بشود آیا با سایر دول هم این مذاکرات می‌شود یا نه.
آقاسید حسن تقی زاده – اجازه بدهید که جواب آقا میرزا ابوالحسن خان را در باب مساعدت دولتین عرض کنم رضایت دولتین بواسطه فصول عهدنامه تجارتی و تعرفه گمرکی است که بسته شده عهدنامه تجارتی دولت روس به موجب عهدنامه ترکمان چای است که از قرار صد پنج بود بعد از آنکه تغییر در تعرفه گمرک داده شد با هر دو دولتین قراری داده شد البته با دول کامل الوداد هر معامله که با این دو دولت می‌شود با آنها هم همان معامله را خواهند نمود ولی گمان می‌کنم در این مورد سختی کار این است که موکلین ماایراد می‌نمایند که بر آنها تحمیلات زیاد نشود اما این مسئله حالاتا یک اندازه اشکال گذشته است بجهت آنکه فهمانیدن این مطلب بملت نهایت صعوبت را داشته حالا دیگر رفع آن مشکلات شده زیرا که ملت آسایش و راحتی خود را در تحمل این گونه تحمیلات میداند پس از آنکه این ترتیب پیش آمده دیگر یک جزء مختصری از اشکال می‌ماند که آن رضایت دولتین است و خوشبختانه این تحمیل را بصدای بلند بتمام ملت القاء کرده و می‌قبولانیم برای اینکه از صد جزء ده جزء از زحمت این کار پیشرفت کرده و آن قبولاندن ملت است وبعد از آن همه مساعدت دولتین البته آنها هم بوظیفه ایران دوستی که لازمه مساعدت است و میل باطنی آنها بترقی ایران است در این باب همراهی خواهند کرد واگر ما بخواهیم تمام عهدنامه را موبمو ملاحظه نموده و مساعدت را رعایت ننماییم دیگر آن دوستی نمی‌شود حالا وقت دوستی ومساعدت است و این موقع یک آئینه خوبی است بجهة دوستی زیرا که اکثر اهل این مملکت صاحب حس هستند اکثر میگویند که همسایه‌های ما ترقی ایران را می‌خواهند و بعضی هم سوء ظن دارند و میگویند هیچ وقت همسایه‌ها تقی ایران را طالب نیستند پس این مسئله یک امتحان بزرگی خواهد بود از برای دوستی دول همجوار و ترقی ایران و سعادت ملیت آن بسته است بگشایش مالی اگر از این راه گشایش نشود از راه دیگر گشایش خواهد شد که آنوقت تمام ملت فرداً فرد میدانند که ایشان مساعدت ندرند و آنوقت راضی می‌شوند بتحمیلهای زیاد مثل اینکه دولت فرانسه در آن منتهادرجه شدت وکلاء شان رأی دادند که یک ربع مالیه خود را بدولت بدهند و آنها هم با نهایت میل دارند البته رعیت ایران هم می‌تواند که نجابت چندین هزار ساله خود را تجدید کند چطور که در مسئله دخانیه ملت ایران قدرت ملیت خودرا بروز دادند یعنی یک اتفاق واتحادکامل از این ملت بروز و ظهر و کرد در این موقع هم مساعدت مالی می‌نمایند و آن جوهری که رویش زنگ گرفته بود یک دفعه از زیر زنگ بیرون آمده استعداد ذاتی خود را آشکار می‌نماید.
حاجی محمد اسمعیل آقا – مطلب همین است که فرمودند و گمان نمی‌رود که حسیات اهل دین مملکت و ملت ما نقصانی پیدا کرده باشد و در این لایحه جناب صنیع الدوله اگر درست دقت شود صرفه و نفع آن کسانی است که ملاحظه آنها را می‌نماییم معلوم استکه قند و چای فعلا منی دو هزار کرایه برمیدارد وقتیکه راه باشد منی دهشاهی که می‌خواهند بدهند از تفاوت کرایه بیرون می‌آید و ارزانتر وارد می‌شود و بیشتر هم صرف می‌شود. پس در حقیقت صرفه بحال دولتین همسایه است و خودشان هم این مطلب را میدانندولی بنده می‌گویم چه ضرر دارد که ما این مخارج را از گردن خود برداریم واین قند وچای از لوازمات ضروریات زندگانی ما نیستکه اگر یک روز نخوریم شب از گرسنگی نخوابیمپس بهتر این استکه ما بکلی این قند و چای را نخوریم و پول آنرا بمصرف آبادی این مملکت بدهیم پس این ملاحظه که وزیر مالیه در این لایحه کرده‌اند در حقیقت صرفه دولتین مجاورین را ملاحظه نموده و اگر در این مقام اظهار مساعدت را ننمایند حسیات ملت باندازه هست که راهی دیگر پیش بگیرندو از آن راه بهتر تدارک این فایده را بنمایند.
وکیل التجار- بنده می‌خواهم توضیحی در این باب عرض کنم این مسئله نه تحمیلی بر ملت می‌شود و نه از توسعه مال التجاره کاسته می‌شود زیرا که اگر نظر باکونومی بنماییم می‌بینیم بهمان میزانی که آقای حاج محمد اسمعیل آقا گفتند بر فرض یکی دو سال یکمن ده شاهی بهیم بعد از دو سال که راه ساخته شد کرایه حمل ارزان می‌شود و این هم باعث توسعه تجارت میشودو هم باعث تنزل قیمت مال التجاره زیرا که امروز کرایه بعضی اجناس را بواسطه نبودن راه آهن می‌بینیم برابر است با قیمت آن جنس پس وقتی که راه‌آهن دایر شود لابد هم باعث توسعه مال اتجاره هم باعث ارزانی آن در داخله خواهد شد و در این صورت این فقره نه تحمیل بر رعیت خواهد بود نه از رواج مال التجاره کاسته خواهد شد.
لسان الحکماء- فرمایشات صحیح می‌شنوم و تأیید می‌کنم آن فرمایشات را اما لفظ تحمیل که گفته می‌شود بدیهی است که اسباب حفظ نظام مملکت صندوق مملکت است اما نه صندوقی که ملت وجه آنرا بدهد ومثل دوره استبداد ببعضی مصارف برسد امروزه اختیارنظام مملکت و صندوق مالیه بامجلس است والبته هر چه بملت تکلیف شود خواهندداد چنانچه دولت آلمان سیصد هزار قشون منظم زیر اسلحه دارد و کرورها مصارف آن می‌شود پس ما چگونه می‌توانیم با پانزده کرور که داریم تمام آن رامخارج قشون نماییم و حفظ اسلام و حدود و ثغور مملکت خود را بنماییم و در صورتیکه صندوق خود را اصلاح ننماییم همه روزه همین طور می‌شنویم که در فلان سرحد چه می‌شود پس ملت همانطور که آقای تقی زاده گفتند فداکاری خواهند نمود مثل این که ملت فرانسه در آنموقع صد وبیست هزار کرور بتدریج فداکاری نمود و مملکت خود را حفظ کرد.
آقا شیخ محمد علی- این مسئله راجع بدو چیز است یکی قبول ملت است ویکی قبول ومساعدت دولتین اما قبول ملت البته وقتی که مجلس این تکلیف را بنماید از روی وطن پرستی خواهند داد پس این مسئله اشکالی ندارد اما قبول دولتین هم البته باید ملاحظه بنمایند که اگر مملکت ما ثروت نداشته باشد و خراب باشد از تجارت آنها کاسته می‌شود ولی در صورتیکه در مملکت ثروت باشد راه آهن باشد در تجارت آنها توسعه پیدا خواهد شد و منافعی که باید ببرند بیشتر خواهند برد پس گمان نمی‌کنم آنها هم از مساعدت خوددریغ نمایند.
حاج امام جمعه – بنده گمان می‌کنم تمام علمای دنیا که از مذاهب وتدین اهالی کره اطلاع دارند میدانند دو چیز در ملت اسلام است که در سایر ادیان ملل دنیا نیست یکی اینکه دین پاک اسلام همانطورکه اخلاق و عادات مردم را تهذیب نموده اغلب بلکه همه امور سیاسیه را نیز متکفل بود یعنی سیاسیات جزء دیانت اسلام است دوم اینکه هیچیک ازملل عالم بقدر مسلمین التزام بجزئیات و لوازم دین خود ندارند و ملت اسلام بیشتر از تمام ملل در حفظ جزئیات دین ثبات و جد دارند واین قدری که امروزه حیات ما منوط و مربوط باصلاح مالیه بود اگر مسامحه در این باب بشود بکلی حیات پلتیکی مملکت دچار مشکلات خواهد شد پس امر مابین حیات و ممات دایر است دراین صورت دولتین همجوار باقتضای خیرخواهی در باره نوع بشر که دارند در این وقع که ما ملت ایران اول قدم بجاده ترقی وتمدن می‌گذاریم کمال مساعدت را باید با ماها بنمایند و اگر از آنها در این مورد مساعدتی نشود معلوم می‌شود مانع از ترقی ما بوده حیات ملی ما را نمی‌خواهند در این صورت بنده که یکی از روحانیین این مملکت هستم گمان می‌کنم تمام اهالی از استعمال این جنس که خارج از ماکل و مشرب بوده است باقتضاء دیانت ممنوع شوند وکلیه روحانیین در این باب با بنده همعقیده باشند.
رئیس- امروز در این ماده دیگر باندازه مذاکره شده است حالا بماند و آن لایحه دیگر رابخوانند.
(لایحه دیگر جناب صنیع الدوله وزیر مالیه در خصوص مالیات بلدی قرائت شد.)
رئیس- در این باب حرفی دارید یا نه اگر حرفی نیست رجوع بکمیسیون بشود.
(قرار شد راجع بکمیسیون گردد.)
احسن الدوله – همه میدانند که در دول متمدنه قرض کردن موجب اعتبار دولت است و تحمیل بملت هم نیست هر کس مال وجان خود را بخواهد بایدمالیات بدهد اما در باب خانه‌ها که نوشته‌اند سالی ذرعی صد دینار بدهند این فقره باید تفاوتی بین اشخاص متمول که خانه پنجاه هزار ذرعی دارند با آنهایی که خانه صد ذرعی و دویست ذرعی خشت و گلی دارند گذاشته شود.
رئیس- کاغذی ایست که از وزارت مالیه نوشته‌اند در باب وظایف قرائت شود
(قریب بمضمون ذیل قرائت شد.)
- در باب قانون متوفیات که از مجلس مقدس گذشته و مدت آنرا از اول مشروطیت قرار داده‌اند این مطلب قدری باعث اشکال گردید زیرا بعضی اشخاص در اول سال حقوق خودراگرفته و فوت کرده‌اند مؤید قول بنده هم کاغذی است که وزارت داخله نوشته‌اند خوب است قراری در این مسئله داده شود که تولید بعضی اشکالات نشود کاغذ وزیر داخله قرائت شد که میرزا علی خان وقایع نگار مازندرانی مواجب خود را در اول سال گرفته وفوت کرده نظام السلطان آن وجه را از ورثه مطالبه می‌نماید و ورثه هم در پرداخت آن ابا دارند خوب است اولا قرار داده شود که از ورثه متوفیات مطالبه ننمایند و ثانیاً تکلیفی در این باب معین نمایند.
وکیل التجار- اولا در مسئله متوفیات رأی داده شد از این تاریخ ببعد از آن قرار رفتار نمایندو ثانیاً بنده که در کمیسیون مالیه بودم آنچه که اطلاع حاصل کردم این است که مستوفی‌ها قبوض متوفیات را امضا نمی‌کردند بر فرض که چند نفر هم بطور استثناء گرفته باشند باید از امسال در حق آنها همانطورمعمول شود و اینکه نوشته اکثری حقوق خود را در اول سال گرفته‌اند میدانید که دستورالعملی کی تمام شد و نباید در اول سال گرفته باشند.
آقا میرزا محمود – بنده نمی‌توانم راضی بشوم باینکه بنوشتن وزارت مالیه که این کار تولید اشکال می‌نماید از یک قانون وضع شده صرف نظر کرد قانون استثناء ندارد باید بطور کلی مجرا شود.
آقا میرزامرتضی قلیخان – آن روزی که این قانون بصحه رسید قراربود از روزی که دستخط مشروطیت صادر شده مالیه در تحت نظر مجلس باشد واگر هم در کتابچه تغییر و تبدیلی شده تفاوتی نمی‌کند آنهم در حقیقت از نظر مجلس گذشته است چیزی که هست چند فقره که پیشکاران مالیات بخیال اینکه شاید حقوق آن شخص برقرار خواهدماند قبض او را حاشیه کرده و حالا بعض مردم فوت کرده یا اینکه تغییر و تبدیلی شده است جزئی است و گمانم این است که آنها را هم بنظر وزیر مالیه واگذار کنند.
وکیل الرعایا- باید خیلی از این اتفاقات را در نظر گرفت که بچه مأخذ و بچه میزان می‌گذرد و باید فهمید که درسال هزار و سیصد و بیست وچهار وزیر یاحاکم یا مستوفی بچه مأخذ حقوق آنها را داده و چرا داده باید اینمسئله را از آنها پرسید و باید بپای آن دهنده حساب کرد تا بقانون عمل شود.
ساعدالوزراء- مجلس فعلا نباید داخل در اینمذاکرات شود اول باید تحقیق شود وتوضیحات بخواهند بعد از آن در کمیسیون مالیه که رسیدگی و تحقیق شد آن وقت بمجلس بیاید.
آقا شیخ حسین – اینجا نوشته شده حقوق خود را اول قوی ئیل گرفته‌اند بنده تعجب دارم که سال تمام شده و هنوز مردم حقوق خود را نگرفته‌اند اشخاصی که این پولها را داده‌اند ملاحظه خود را کرده‌اند یا بکسان خود داده‌اند یا تومانی فلان مبلغ کسر کرده‌اندو باید بپای او حساب کرد و قانون هم که از مجلس گذشته برگشت ندارد.
مؤتمن الممالک – بعقیده بنده هم این مذاکرات فعلا لازم نیست و باید صورت متوفیات را بیاورند در کمیسیون مالیه ببینند و رسیدگی کنند آنوقت معلوم می‌شود که کی از چه وقت گرفته یا نگرفته آن وقت می‌توان در اینباب مذاکره نمود.
حسنعلی خان – آن روزی که قانون متوفیات مطرح بود بنده عقیده خود را اظهار کردم و بعضی بر من تاختند و حالا هم عرض نمی‌کنم که آن قانون برگردد البته صحیح گذشته و باید اجرا شود اما در هیچ مملکتی دیده نشده استکه قانون درماسبق خود هم اثر داشته باشد وبرای اجرای قانون مدت قرار می‌گذارند پس از صدور آن و باید احترام این قانون را بنماییم گمانم اینستکه این مذاکرات در این
باب زیادی است و باید بکمیسیون مالیه برود واز آنجا جواب نوشته شود.
آقا شیخ محمد علی- ما نباید هیچوقت قانون خارجه را پیشنهاد خود بنماییم بلکه باید مزاج مملکت خودمان راملاحظه نماییم آن روز که درباب قانون متوفیات رأی گرفته می‌شود این مذاکرات شد و بالاخره مدتی قرار گذاشته نشد وگفتند از سابق مجرا شود و ثانیاً ارجاع این نوشته بکمیسیون مالیه صحیح نیست زیرا که قانونی شده و گذشته است و اگر هم اشکالی باشد باید خودمجلس آن رارفع نماید.
آقا میرزا ابوالحسن خان – رقعه از استعفای وزراء در مجلس قرائت شد ظاهراً رسم است که هیئت کابینه وقتی می‌خواهند استعفا بدهند باید جهت را بگویند نمی‌شود که یک هیئتی بدون جهت استعفا بدهند و معلوم نشود که این استعفا برای چیست بلی استعفا صحیح است ولی در صورتیکه مجلس بآنها اطمینان نداشته باشد یا پادشاه عزل می‌کند یا خود وزراء نمی‌خواهند علی ایحال باید جهتش معلوم باشد والا چه جهت دارد در این وقت تنگ و باریک آنها استعفا بدهند وازخمت بمملکت و ملت خود را مستعفی بدارند.
آقا میرزا محمود- بنظر بنده چنین می‌آید آن روزی که این هیئت آمدند و معرفی شدند و گفته شد استعفا می‌دهند جواب داده شد که اینطور قبول نمی‌شود مگر اینکه بیایند مجلس جهت استعفای خود را بگویند.
وکیل التجار- در هیچ جا هیئت وزرا بدون جهت استعفا نمی‌دهند وحال آنکه درسایر ممالک وزارتخانه‌ها طوری دائر استکه بتغییر وزیر ابداً تغییر در امورات پیدا نمیشودمعهذا بدون جهت استعفا نمی‌دهند اما همه میدانند که در مملکت ما هنوز وزارتخانه‌ها دایر نشده مگر یکی دو وزارتخانه پس اگر تغییر در وزیر داده شود فوراً تغییر در کارهاداده می‌شود پس نباید استعفای این هیئت را قبول کرد مگر اینکه علت آن را بگویند شما ملاحظه کنید حالا امروز می‌شود باین وزارتخانه‌ها کاری رجوع کرد تا می‌رویم قدری آسوده باشیم و کارها قدری رو براه شود وزراء استعفامیدهند و یک مدتی کارها و اداره مملکت معوق و معطل می‌ماند.
آقا شیخ حسین – ابتدا که این رقعه در اینجا خوانده شد و وکلا سکوت نمودند بجهت این بود که جناب رئیس گفتند در این باب تحقیقات بعمل خواهد آمد وامروز در این مملکت اگر وکیل یا وزیری از شغل معین خود استعفا بدهد در صورتی که خیرخواه ملت باشد اولا آن استعفا پذیرفته نخواهد بود و ثانیا علت آن باید معلوم شود از اینقرار باید فشاری بآنها وارد شده باشد.
آقا ملا محسن وارث- بلی همان طور که اظهار شد سکوت حضرات وکلا دراین باب بجهت همان بود که جناب رئیس گفتند تحقیق می‌شود ولی باید معلوم شود که چرا استعفا داده‌اند و بعد از معین شدن مانع را باید دفع نمود.
ساعدالوزراء- بنده عرض می‌کنم همان طور که آقای وکیل التجار گفتند ادارات منظم ما منحصر است بهمین دو وزارت خانه اگر مقصود میز وصندلی و صورت ظاهر است همین طور که گفتند ولی اگر مقصود اداره بودن است هیچ کدام به آن ترتیبی که باید کارها در جریان باشد مرتب نیست اما در باب استعفای وزراء در این موقع باریک باید جداً رسیدگی ودقت کرد که اگر مقصودشان از این استعفا راحت طلبی بوده نباید ایشان را بحال خود بگذاریم که در این موقع سخت راحت نمایند و اگر در این باب مانعی دارند باید معلوم شده در صدد رفع آن مانع برآییم.
آقای حاج امام جمعه – باعتقاد بنده تا علت را ندانیم در این موضوع هر چه مذاکره شود تضییع وقت کرده‌ایم البته پس از آنکه علت معلوم شد نباید بگذاریم آنها راحت طلبی نمایند.
آقا سید حسن تقی زاده – حرف در استعفای وزراء بود اینها می‌روند حضور اعلیحضرت و استعفا می‌دهند شاه هم قبول می‌فرماید و حال آنکه باید قبل از وقت بمجلس آمده و موانعی که باعث استعفای ایشانست اظهار دارند گویا این ترتیبات را خلاف مشروطیت بدانند و حال آنکه استعفای آنها باید در بین دو رأی مختلف باشد یا مخالف رأی مجلس یا مخالف رأی سیاسی سلطنت حالا این وکلا میدانند که ایشان از چه جهت استعفا داده‌اند و اینجا هم نیامده‌اند معهذا باید بیایند در کمیسیون و علت استعفای خود را بگویند و باید کاری کرد که دیگر کمافی السباق مملکت گرفتار وزرای بی علم نشود و رجال دولت از اینکه وزارت در مملکت محدود و منحصر بوجود هشت نفر شده نهایت دلتنگی را دارند اگر وزارت در میان هفتاد نفر بودخوب می‌شد لهذا هر روز اسبابی فراهم می‌آورند که هیئت وزراء تجدید شود شاید نوبت بخود آنها هم برسد همینکه هیئتی منتخب شده و خود آنها جزو آن کابینه نبودند باز اسباب تغییر هیئت دیگر را فراهم می‌آورند البته همه هم میل بوزارت دارند این است که هر سه ماه بسه ماه گرفتار این مشکلات می‌شویم همین قدر که اعلیحضرت همایونی هیئتی را انتخاب کرده معرفی می‌شوند ما هم می‌پذیریم پس از مدتی دیگر باز هیئت دیگری انتخاب می‌شوند بهمین ترتیب که می‌بینید اتصالا پیش می‌آید آنچه از اول بنظر بنده رسیده بجهت سعادت این مملکت آن است که این مسئله قانونی بشود که وزراء هیچ وقت از اشخاص قدیم بی علم متقلب انتخاب نشوندو اولا موانع این هیئت را باید دانست تا اینکه در رفع آن کوشید.
وکیل الرعایا – بنده تصور می‌کنم که یک وزیری یا یک کابینه بدون اینکه مانع بزرگی دراجرای مقاصد خود داشته باشد استعفا بدهد ما می‌توانیم آن مانع را بشناسیم و علت را بدانیم و عرض می‌کنم که ما باید به اشخاصی که مانع از پیشرفت امور هستند اعلام کنیم که شما در این مدت زمان امتحانات خودتان را بخوبی داده‌اید همان مقداری که تا حال برده‌اید وخورده‌اید واندوخته کرده‌اید شما را بس است بهمان اکتفا کنید ما هم بشما کاری نداریم و اگر هم بخواهید که وزرا آن مانع آخری را بمجلس بگویند نخواهند گفت
سیدالحکما – همان قسمی که آقای حاج امام جمعه گفتند اول باید تحقیق شود که علت استعفاء چیست و بعد در آن موضوع مذاکره شود.
اسدالله میرزا – مطلب تمام گفته شد فقط یک چیز گفته نشده باین که این لایحه جناب صنیع الدوله تام و تمام است بکمیسیون می‌رود و پس فردا بمجلس آورده و رأی گرفته می‌شود ولی بنده که یکی از نمایندگان ملت هستم عرض می‌کنم بنده وقتی می‌توانم رأی بدهم که بدانم این پول را می‌دهند و به دست وزیر مالیه امین صحیحی می‌رسد اگر خود صنیع الدوله نباشد باید کسی باشد که طرف اطمینان باشد.
رئیس- کاغذ جناب مؤید السلطنه است که بمجلس نوشته‌اند قرائت می‌شود
(رقعه وزیر عدلیه قرائت شد مشعر بودباینکه)
- در باب استنطاق بعضی از متهمین که بنده را خواسته‌اند و باید توضیحات بدهم چون چند روز است که ناخوش و بستری هستم و بدیهی است که (لیس علی المریض حرج) لهذا جناب صدق‌الملک که رئیس محکمه جزا است از برای دادن توضیحات مزبور فرستاده شدند.
رئیس- معلوم می‌شود که وزیر عدلیه نقاهت مزاج دارند یا بجهت همین استعفای هیئت وزراء بوده که خودشان حاضر نشده واین رقعه را نوشته‌اند ولی میدانید که بموجب قانون مجلس یا وزراء یا معاونین رسمی آنها همیشه طرف می‌باشد و یکی هم در بعضی اوقات طرف می‌شود یا کمیته که از بابت مطالب قانونی که راجع به آن وزارتخانه است باین جهت جناب صدق الملک بمجلس خواسته نشد و در کمیسیون از ایشان توصیح بخواهند دیگر قرار بود کمیسیونی برای ملاحظه قانون وزارت عدلیه معین شود آنچه بنظر بنده رسیده ومعین گردیده است اسامی ایشان از قرار ذیل است:
(آقای حاجی امام جمعه، بحرالعلوم، آقا شیخ محمد علی، آقای سید جعفر، آقای تقی زاده، دکتر ولی الله خان، حسنعلی خان، آقا شیخ محمد حسین یزدی.)
رئیس- فردا که روز یکشنبه و مجلس مخصوص است.
روز سه شنبه هم موضوع مذاکره همان نسخه قانون انجمن تجارتی است که زودتر تمام شده شروع بقانون وزارت عدلیه شود.
مجلس ختم شد.