مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۹ خرداد ۱۳۳۰ نشست ۱۵۵
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری شانزدهم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره شانزدهم |
روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران
شامل: کلیه قوانین مصوبه و مقررات - گزارش کمیسیون‌ها - صورت مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی – اخبار مجلس - انتصابات - آگهی‌های رسمی و قانونی
سال هفتم – شماره ۱۸۴۲
شنبه ۲۵ خرداد ماه ۱۳۳۰
دوره شانزدهم مجلس شورای ملی
شماره مسلسل ۱۵۵
مذاکرات مجلس شورای ملی
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دوره ۱۶
جلسه: ۱۵۵
صورت مشروح مذاکرات مجلس روز یکشنبه نوزدهم خرداد ماه ۱۳۳۰
فهرست مطالب:
۱ - تصویب صورت مجلس
۲ - بیانات قبل از دستور - آقایان: امامی‌اهری - آزاد - گنجه و معاون نخست وزیر
۳ - طرح گزارش کمیسیون کشور راجع به اصلاح ۲ ماده از قانون تشکیل شهرداری‌ها و انجمن شهر.
۴ - ختم جلسه به عنوان تنفس
مجلس ساعت ۹ و چهل پنج دقیقه صبح به ریاست آقای نورالدین امامی (نایب رئیس) تشکیل گردید.
۱ - تصویب صورت مجلس
نایب رئیس - صورت غایبین جلسه گذشته قرائت می‌شود.
غایبین با اجازه آقایان، یوسف شکرایی. شکرالله صفوی. هدایت‌الله پالیزی. محمدعلی مسعودی. آرام بوداغیان. عبدالحسین مجتهدی. منوچهر تیمورتاش. دکتر مجتهدی. دکتر سید امامی. پناهی قاسم فولادوند. ثقةالاسلامی. خزیمه علم
غایبین بی‌اجازه آقایان: خاکباز محمودی. قبادیان. منصف. قهرمان. دکتر طبا. تولیت. ابتهاج. شهاب خسروانی. رضوی. پیراسته. طباطبایی. جواد مسعودی.
دیرآمدگان با اجازه آقایان: دکتر علوی. دکتر جلالی. اسلامی. گودرزی. مرتضی حکمت. عرب شیبانی.
دیرآمدگان بی‌اجازه آقایان: برومند هراتی. حسن اکبر. ارباب. کهبد. امیر افشاری.
نایب رئیس - آقای حاذقی نسبت به غایبین فرمایشی دارید؟ (حاذقی - نسبت به صورت جلسه) بفرمایید.
حاذقی - عرض کنم که در ضمن عرایضم بنده در جلسه گذشته توضیحی دادم که اینجا اصلاً حذف شده است عرض کردم که این کمیسیونی که برای پیش‌بینی‌های لازم و برای جلوگیری از نظایر سال‌های گذشته راجع به حجاج ایرانی تشکیل شده بود نظامنامه‌ای تهیه نموده و به دولت داده هرچه زودتر باید دولت تصمیم خودش را راجع به این گزارش و آیین‌نامه اتخاذ کند و این را از ۱۵ رمضان به موقع اجرا بگذارد و اگر به تأخیر بیندازد و باز هم نظایر آن گرفتاری‌های سنوات گذشته تکرار شود نمایندگان مجلس البته حق اعتراض‌شان محفوظ است که اعتراض بکنند این موضوع اصلاً نوشته نشده است.
نایب رئیس - اصلاح می‌شود آقای صدرزاده
صدرزاده - یک اصلاحاتی است در نطق بنده که می‌دهم به تندنویسی اصلاح کنند ضمناً خواستم عرض کنم و یک تذکری به مقام ریاست عرض کنم و آن این است که دستور جلسات برای ۱۵ روز تعیین شود و مقرر بفرمایید که در هر جلسه نسبت به آن مسئله‌ای که مطرح و رسیدگی می‌شود تابلو نصب شود که اشخاصی که می‌خواهند و در آن موضوع علاقمند هستند به عنوان مخالف یا موافق صحبت کنند می‌توانند اسم‌نویسی کنند نه این که تمام دستور در یک صورت نوشته شود که چون اشخاص مطلع نمی‌شوند نمی‌توانند در قسمتی از دستور که مورد علاقه‌شان است ثبت‌نام کنند.
نایب رئیس - این فرمایش آقا عملی نیست چون ممکن است در یک روز ۴ قانون طرح بشورد و به تصویب برسد طبق نظامنامه برای ۱۵ روز در هیئت رئیسه دستور تعیین می‌شود تابلوهایش هم نصب می‌شود و آقایان هم باید توجه به این قسمت بفرمایند.
صدرزاده - اقلاً روزی که نصب می‌شود آن روز را اعلام کنند.
نایب رئیس - آقای ارباب
ارباب - اسم بنده را جزو دیرآمدگان نوشته بودند در حالی که دیر نیامده بودم ممکن است زودتر بنده حاضر بشوم اما دیر نمی‌آیم.
نایب رئیس - آقای امینی
امینی - اشتباهاتی که در عرایض من هست البته یاداشت کردم و به تندنویسی می‌دهم اما در جلسه گذشته که موضوع سؤال مطرح بود بنده عرض کردم که سؤال جزء دستور است و جلسه فوق‌العاده لازم ندارد و حالا هم دو مرتبه تکرار می‌کنم استدعا می‌کنم بفرمایید وزرا بیایند جواب بدهند چون احتیاجی به جلسه فوق‌العاده ندارد.
نایب رئیس - اگر آقایان موافقت بفرمایند جلسه سه‌شنبه را اختصاص به سؤال بدهیم که سؤالات مطرح شود.
آزاد - نه آقا قبل از دستور صحبت داریم.
نایب رئیس - روز سه‌شنبه را عرض کردم موافقت بفرمایید به سؤالات اختصاص داده شود.
ارباب - روز سه‌شنبه دولت یک توجهی به سؤالات بکند که این دستگاه زنگ زده آن قدر اسباب زحمت مردم نشود.
نایب رئیس - آقای ارباب بی‌اجازه صحبت نکنید نسبت به صورت مجلس دیگر نظری نیست؟ (اظهاری نشد) صورت مجلس تصویب شد.
۲ - بیانات قبل از دستور آقایان: امامی‌اهری -آزاد - گنجه و معاون نخست وزیر
نایب رئیس - آقای امامی‌اهری
امامی‌اهری - شب پنجشنبه ۱۶ خرداد رادیو لندن خبری منتشر کرد که فردای آن در اغلب جراید و روزنامه‌جات ضمن اخبار خارجه درج شد که برای هر فرد ایرانی فوق‌العاده حائز اهمیت است و آن عبارت از پذیرفته
شدن عرض حال دولت انگلستان است در دادگاه بین‌المللی لاهه علیه دولت ایران در مودر ملی کردن صنعت نفت- راجع به اصل موضوع یعنی ملی کردن صنعت نفت به انداز کافی صحبت شده و قانونی از مجلسین گذشته و به توشیح ملوکانه نیز رسیده و ازکان قانونی آن تمام شده و به صورت یک قانون لازم‌الاجرا در آمده و صحبت در اطراف آن که اینک دولت و هیئت مختلط مشغول اجرای قانون مزبور هستند مورد ندارد جز تقاضای تسریع در اجرای قانون و جلوگیری از هر گونه مماطله و مسامحه در این امر حیاتی ملی موضوعی که حالا باید مورد بحث دقیق قرار گرفته و در صورت اقتضا جواب لازم به آن داده شود و تسلیم نبودن ملت ایران به تصمیم متخذه از طرف دیوان لاهه اعلام شود عبارت است از پذیرفته شدن دادخواست دولت انگلستان- ادعای دولت انگلستان مبنی بر این که دولت ایران با اجرای قانون ملی کردن صنعت نفت در ایران با قوانین و موازین بین‌المللی مخالفت کرده و یک قرارداد بین‌المللی را نقض کرده بی‌اساس و غیر منطقی است زیرا اصل ملی کردن یک صنعت یا صنایع دیگر ارتباطی با قوانین بین‌المللی نداشته و یکی از اختیارات قانونی هر دولت مستقل و خودمختار بوده و دول متمدن جهان این اصل را به عنوان یک قانون بین‌المللی قبول کرده‌اند و ادعای دولت انگلستان حتی با نظریه خود دولت مزبور که در موارد عدیده ابراز داشته مبنی بر این که هر دولت برای تأمین آسایش و سعادت ملت خود می‌تواند حتی به مصادره اموال خارجی‌ها مبادرت کند منتها با این شرط که خسارات وارده را به طرف بپردازد مخالف می‌باشد فوق‌العاده عجیب است که دولت انگلستان در کشور خود برای تأمین آسایش و سعادت اهالی و بالا بردن سطح زندگی آنها اصل ملی کردن صنایع را مانند صنعت فولاد و غیره قبول کرده و به موقع اجرا در آورده است عملی شدن ماده ۲۹۸ قرارداد ورسای دائر بر مصادره اموال و افراد بیگانه را با جبران خسارات وارده برای امضا کنندگان قرارداد مزبور قبول کرده و به ملی شدن اموال اتباع خود در لهستان و یوگسلاوی و غیره تسلیم شده ولی چرا به عمل دولت ایران که حاکی از حقوق حاکمیت هر دولت بر منابع خویش می‌باشد و از مختصات یک دولت مستقل و خودمختار است ایراد و اعتراض دارد نمی‌فهمم و متعجبم و مثل آن یکی دیگر که می‌گوید مرگ خوب است اما برای همسایه واقعاً مصداق مثل ایرانی یک بام و دو هوا را به طور محسوس در این مورد نمایان ساخته است.
در مورد ادعای دیگر دولت انگلستان مبنی بر صالح دانستن دیوان دادرسی لاهه هم باید عرض کنم که یکی از موارد صلاحیت دادگاه مزبور هنگامی است که طرفین به میل خود به دادگاه متظلم شده و تقاضای رسیدگی نمایند و در این مورد نه تنها از طرف دولت ایران چنین تقاضایی نشده بلکه صراحتاً اظهار مخالف شده و عدم صلاحیت دیوان مزبور در رسیدگی به شکایت دولت انگلستان اعلام شده و در قرارداد بین ایران و شرکت نفت نیز ماده‌ای که متضمن رجوع اجباری به دادگاه را پیش‌بینی کرده باشد وجود ندارد و فرضاً هم قسمت مهم سهام شرکت نفت را دولت انگلیس خریده باشد و این عمل دولت انگلیس هم مبطل امتیاز قرارداد شرکت نفت نباشد چون با اطلاع و تصویب و رضای دولت ایران نبوده است لااقل هیچ‌گونه تأثیری از لحاظ حقوق ما نداشته و ایجاد حق برای دولت انگلستان و نتیجه ایجاد صلاحیت برای دیوان لاهه نخواهد کرد و دولت و ملت ایران صراحتاً و جداً با احاله رسیدگی امر اختلاف با شرکت نفت به دیوان لاهه مخالف بوده و دیوان مزبور را در این باب غیر صالح می‌داند و بعضی این عقیده را دارند که دولت ایران بهترین اقدامی‌که می‌تواند در این مورد بکند این است که اصلاً به طور کلی کناره‌گیری خودش را از دیوان لاهه اعلام کند به هر حال دولت به هیچ دولت بیگانه و به هیچ عنوان اجازه مداخله در امور داخلی خود را نخواهد داد منتها چون مطلب به اینجا رسید این نکته را هم باید متذکر باشم که کشور ما در تاریخ چند هزار ساله خود فراز و نشیب‌های زیاد دیده و گرفتار جزر و مدهای فراوان بوده است ولی از این پیش آمده نتیجه‌ای که متضمن یک انقلاب ایده‌آلی و فلسفی و فکری باشد کم‌تر گرفته در ازمنه اخیر فقط نهضت مشروطیت است که یک انقلاب فکری که آزادی ملت را در برداشته به وجود آورده و اینک این نهضت بزرگ ملی است که اساس یک تحول عظیم اجتماعی را برای ملت ایران پی‌ریزی می‌نماید و یکی از آثار مترتبه این امر وحدت و اتفاق بی‌سابقه‌ای است که بین مردم ایجاد شده و واقعاً ملت ایران رشد سیاسی و اجتماعی خود را در این باره به حد کمال بروز داده و برخلاف اجانب یا بعضی اشخاص کوته‌نظر که در گذشته و حال اصرار داشته‌اند منکر احساسات و افکار عامه شوند وجود افکار عمومی را به منصه ظهور رسانده‌اند (صحیح است) ما هم به تبعیت از همین افکار عمومی حداکثر پشتیبانی و حمایت خود را از دولت جناب دکتر مصدق اعلام داشته‌ایم و حالا هم بر سر پیمان خود ایستاده‌ایم و آروزمندیم که آقای دکتر مصدق حداکثر تسریع را در اجرای قانون مبذول داشته و ملت ایران را از انتظار بیرون آورده و آروزی ملت را بر آورد و هر چند هدف بسیار مقدسی در پیش داشته و انجام مسئولیت بسیار سنگینی را تقبل کرده‌اند اما باز هم باید عرض کنم که انتظارات ملت ایران از کابینه ایشان خیلی بالاتر از اینها بوده و هست من الان با ضیق وقت در مقام تشریح گرفتاری‌ها و بدبختی‌های مردم نیستم جایی که دوست و دشمن و خودی و بیگانه بدبختی و فقر و مذلت و بیچارگی توده ملت را تصدیق می‌نماید جایی که مخبرین خارجی که دو روز به ایران آمده و مطالعه سطحی می‌کنند می‌نویسند اکثریت ملت ایران فاقد بدوی‌ترین وسایل زندگی است با قید این نکته که زارعین ایرانی به هیچ‌وجه سعادتمند نبوده و از وضع خود ناراضی هستند و فعلاً برای یک لقمه نان بخور و نمیر فعالیت می‌کنند و امیدی به پیشرفت ندارند یا فقر و هرج و مرج داخلی رو به توسعه و تزاید است برای جنابعالی آقای نخست وزیر که نیستند ولی طرف خطاب من ایشان هستندکه در نطق‌های متعدد تاریخی خود به حد اکمل این بدبختی‌ها را تشریح کرده‌اید و به خوبی می‌دانید ملت ایران از شما چه می‌خواهد بیان این قبیل مطالب زاید است ملت ایران از شما انتظار داشت از وضع حاضر از این وحدت کلمه از این هماهنگی که برای کم‌ترین رجل سیاسی ایران تا کنون پیش آمده حداکثر استفاده را کرده و یک نهضت اصلاح‌طلبانه ایجاد کنید و اساس این تشکیلات فاسد را به هم بریزید سازمان اداری فعلی ما را زیر و زبر کنید و الّا فرضاض هم که توانستید سالیانه مبالغ متنابهی پوند طلا از عواید نفت ایران تحصیل کنید آیا تردیدی دارید که مثل پول‌هایی که از این ملت بدبخت ستمدیده گرفته شده به مصرف عیاشی و ولگردی و خوش‌گذرانی نورچشمی‌ها نخواهد رسید. آقایان والله بنشینید یک فکر اساسی به حال زار ملت و مملکت بکنید با فحش دادن و حمله کردن به فلان شخص یا دولت بیگانه کار ما اصلاح نمی‌شود (صحیح است) امروز از این ملت بیچاره متجاوز از یک میلیارد تومان مالیات گرفته می‌شود. تعمدی هم هست که از طبقه پایین نشود بر اثر این که دولت ما نقشه ندارد بدبختانه همان نتیجه گرفته می‌شود که اگر تعمدی نبود بر این که هیچ‌گونه اصلاحی به عمل نیاید آقا تا کی این ملت بدبخت قند کیلویی دو سه ریال را در بیست ریال مصرف کند؟ والله شانه ملت زیر بار تحمیلات و ناملایمات خورد شده است نشان دادن زاغه‌های جنوب شهر را به مخبرین خارجی به عنوان مظالم شرکت سابق نفت بنده هم تعمداً قبول می‌کنم ولی آقایان بیایید در پیشگاه ملت ملتی که با وجود عدم بضاعت و توانایی یک میلیارد تومان مالیات می‌دهد اعتراف کنیم اعتراف تلخی بکنیم و بگوییم ای ملت نجیب بیچاره همه این وجوهی که از تو گرفته می‌شود صرف تشکیلات پرسنلی عریض و طویل بی‌ربط و غیر مفید ادارات می‌شود (صحیح است) که غالباض نقاط حساس آن را هم آقازاده‌ها و نورچشمی‌ها و پسرخاله گرفته‌اند با مخارج سنگینی در نقاط مختلفه کشور دانشکده تأسیس کرده‌ایم ولی با وجود شکایات و درخواست‌های مردم و دانشجویان و تذکرات مکرر اشخاص علاقمند برای رفع نواقص اقدام نمی‌شود آقایانی که از تبریز تشریف آورده‌اند می‌دانند و اطلاعات کافی دارند که دانشکده تبریز درست شده است آنها تقاضاهای خیلی مختصری دارند با استخدام چند نفر استاد خارجی یا داخلی ایجاد یک لابراتور فرضاً نواقص آنها برطرف می‌شود و آن نتیجه‌ای که باید از این زحمات گرفته می‌شود ولی بدبختانه هر چه گفته می‌شود اثری ندارد ضمناً متأسفم که بعضی از آقایان گاهی پیشنهاد بر چیدن این دانشکده‌ها را می‌فرمایند که ما کاملاً با این قسمت مخالفیم و معتقدیم که حتی‌المقدور باید تکمیل شود (صحیح است) در سال گذشته از طرف سازمان برنامه و وزارت راه در نقاط مختلفه کشور منجمله در آذربایجان راه‌های دائر را کنار گذاشته و حتی از تعمیر آن هم در عرض این مدت خودداری کرده و به قول خودشان درصدد ایجاد راه‌های اساسی برآمده‌اند بسیار خوب آخرین آرزوی ما هم این است که راه‌هایی مطابق اصول صحیح پیدا بکنیم ولی نصف راه‌ها از خاکریزی و پل‌سازی و غیره انجام شده که نصف دیگر آن هم امسال درست شده و قابل استفاده گردد (امینی - کجا را درست کرده‌اند؟) ولی بدبختانه تا کنون جزیی‌ترین قدمی در این راه برداشته نشده و مدت خیلی کمی از فصل مناسب این قبیل امور بیش‌تر نمانده است و نتیجه که گرفته شده یا می‌شود می‌دانید چیست راه‌های سابق بر اثر عدم مراقبت و تأمین از بین رفته و راه‌های اساسی هم اصلاح و تکمیل نشده است و نتیجه که عاید ملت بیچاره شده یا بی‌راهی یابد راهی است عرایض بنده تمام نشد ولی چون وقت تمام شده است خاتمه می‌دهم.
نائب رئیس - آقای آزاد
آزاد - من عادت نداشتم تا به حال وقتی که پشت تریبون می‌آیم کاغذ بنویسم و بخوانم ولی چون می‌بینم مطالبی که گوینده در پشت تریبون اظهار می‌کند برای مردم همان مطالبی است که
روزنامه‌ها می‌نویسند روزنامه‌ها هم نمی‌توانند آن طوری که ناطق پشت تریبون صحبت می‌کند تمام مطالب را یادداشت کنند و اغلب نطق‌ها در جراید سر و دست شکسته طبع و توزیع می‌شود و مردم خیال می‌کنند آن چیزی را که ناطق صحبت کرده است همان‌هایی است که در روزنامه‌ها نوشته‌اند بنابراین امروز برای اولین مرتبه مطالبی را می‌خواهم عرض کنم نوشته‌ام و قرائت می‌کنم.
آقایان می‌دانند که من عضو جبهه ملی و فراکسیون وطن بودم و مدتی با آقای دکتر مصدق و سایر اعضای جبهه ملی همکاری می‌کردم و روزی که آقای دکتر مصدق کابینه خود را معرفی کردند من رأی به کابینه ایشان نداده و بعد از فراکسیون وطن استعفا کردم .... (حاذقی - کم لطفی فرمودید)
در اطراف استعفای من تعبیر و تفسیرهای زیادی شد که هیچ یک با حقیقت وفق نمی‌داد و من حالا مختصراً توضیح می‌دهم.
روزی که آقای دکتر مصدق تمایل گرفت ما را به خانه خود دعوت کرد اعضای جبهه ملی حضور پیدا کردند در اطراف تشکیل کابینه بحث شد چند نفر گفتند آقای دکتر را در انتخاب اعضای کابینه آزاد بگذاریم.
این چند نفر شبیه به متولیان سابق مجلس بودند که وقتی نخست وزیری انتخاب می‌شد محرمانه با او زد و بند می‌کردند بعد به سایر و کلامی‌گفتند نباید در انتخاب اعضای کابینه دخالت کرد دست نخست وزیر را آزاد بگذارید.
فقط چهار نفر با این نظر مخالف بودند یکی من و سه نفر دیگر آقایان ملکی- جلالی نائینی و دکتر فاطمی بودند من به آقای دکتر مصدق گفتم شخصیتی که شما امروز پیدا کرده‌اید غیر از شخصیت چند سال قبل است دو سال قبل دویست نفر عقیده داشتند امروز در سراسر ایران شهرت پیدا کرده‌اید بلکه شخصیت بین‌المللی پیدا کرده‌اید.
این شخصیتی که امروز دارید به واسطه این است که من و سه هزار نفر عضو حزب استقلال پشت سر شما هستیم (حاذقی - چند نفر) (شوشتری - به شما چه) این شخصیت امروز شما در نتیجه این است که آقای کاشانی با چند هزار نفر پیرو از شما حمایت می‌کند. این شخصیت امروز شما برای این است که حزب ایران و اعضای جبهه ملی پشت سر شما هستند. اگر شما می‌خواهید که شخصیت شما محترم بماند باید این دسته‌جات را راضی کنید و نظریات آنها را محترم شمارید.
شما مثل بعضی از نخست وزیرها نباشید که با کمک چند نفر از دوستان روی کار می‌آیند بعد دوستان را فراموش کرده دنبال مخالفین می‌روند مخالف می‌روند مخالف موافق نمی‌شود دوستان هم می‌رنجند و آن نخست وزیر از سر به زمین می‌خورد صلاح شما در این است که دو نفر از حزب استقلال دو نفر از دوستان آقای کاشانی دو نفر از حزب ایران دو نفر هم از جبهه ملی در کابینه داخل کنید که افراد این جمعیت‌ها و احزاب برای وزرا خودشان که در کابینه هستند از کابینه پشتیبانی کنند برای انتخاب چند وزیر دیگر هم آزاد باشید .... (فرامرزی - آقای آزاد ما هم کمک کردیم سهم داریم) آقای مکی قرقر کرد بیرون رفت اسم یک نفر هم برده شد بعد من به آقای دکتر مصدق گفتم من پیش‌بینی می‌کنم که شما اعضای کابینه خودتان را از قبیل مصطفی فاتح انتخاب کنید با تعرض خارج شدم کابینه را که معرفی کردند دیدم پیش‌بینی من درست بود لذا نتوانستم به کابینه رأی بدهم زیرا من معتقد هستم که بدبختی کشور ایران در اثر اعمال نفوذ خارجی است وقتی که می‌بینیم در کابینه‌ای یک نفر یا بیش‌تر عمال اجنبی عضویت دارند من اصولاً و برخلاف معتقدات خود نمی‌توانم عمل کنم و باید با بیگانه‌پرستان مبارزه کنم مخصوصاً که این کابینه کابینه‌ای بود که برای خلع ید از کمپانی سابق نفت تشکیل شده بود من تعجب کردم که چگونه با دست بعضی از عمال انگلیسی می‌خواهند خلع ید از کمپانی انگلیسی کنند (صحیح است) این قضیه شبیه به این است که دولتی بخواهد با انگلیس‌ها جنگ کند سرباز و قشونی که برای جنگ حاضر می‌کند افسر و سرباز انگلیسی باشد مدعی شود که من با سرباز و افسر انگلیسی می‌خواهم انگلستان را مغلوب کنم.
مطلب دوم من راجع به موضوع نفت است این مطلب شامل ۳ قسمت است
قسمت اول - مبارزاتی که ملت ایران از چندین سال قبل راجع به لغو قراردادها و استیفای حق خود نموده است.
قسمت دوم - جریان عمل نفت است که منتها به ملی شدن صنعت نفت است .... (صحیح است)
قسمت سوم - مسامحه دولت است در اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت
آقایان مسبوقند که موضوع استخراج نفت جنوب و کمپانی سابق موضوعی بود که از سالیان دراز ملت ایران به آن ابراز علاقه می‌کرد و در نتیجه همان ابراز علاقه بود که در سال ۱۳۱۱ دولت دیکتاتوری وقت از آن سوء‌استفاده کرده قرارداد دارسی را لغو و بعد قرارداد ۱۳۱۲ را برای مدت ۹۳ سال منعقد نمود.
پس از قضیه شهریور علاقه ملت ایران به الغای قرارداد نفت جنوب و استیفای کامل از منابع آن شدیدتر گردید و هر کسی به سهم خود در روزنامه‌ها در مجالس و محافل و در مجلس شورای ملی وارد مبارزه گردید شدیدترین مبارزات را در سال‌های اخیر حزب استقلال نمود حزب استقلال در روزنامه آزاد که ناشر افکار بود مقالات عدیده نوشت، چندین مرتبه میتینگ‌های سیار و ثابت داد حتی شعارهایی تحت عنوان این که نفت خون ملت ایران است ۴۸ سال مکیدن این خون کافی است قرارداد ۱۹۳۳ باید لغو شود که الان هم آن تابلو به نظر آقایان می‌رسد روزها در خیابان‌ها به گردش در آورده بود در حادثه ۱۵ به همین انگلیس‌ها که خیلی از عملیات حزب استقلال عصبانی بودند و الّا نژاد عضو حزب استقلال که فعالیت شدیدی علیه نفت می‌کرد به بهانه این که در روزنامه آزاد مقاله نوشته یک سال و نیم به وسیله محکمه نظامی محکوم به حبس نمودند.
من تا امروز یک کلمه راجع به فعالیت حزب استقلال درباره الغای قرارداد ۱۹۳۳ و ملی شدن صنعت نفت چیزی نگفته‌ام خجالت هم می‌کشم که چیزی در این باره بگویم زیرا معتقدم اگر کسی وظیفه مذهبی یا ملی خود را انجام داد منتی بر دیگری ندارد یک نفر که مدعی است مسلمان است اگر نماز خواند و روزه گرفت حق ندارد منت سر مردم بگذارد و هر ساعت به مردم بگوید من نماز می‌خوانم و روزه می‌گیرم هر کس مسلمان است وظیفه دارد روزه بگیرد و نماز بخواند اگر روزه نگرفت و نماز نخواند مرتکب گناه شده است.
یک مردی که در کشوری زندگانی می‌کند وظیفه دارد از منافع کشورش در مقابل بیگانه دفاع کند اگر دفاع کرد وظیفه معمولی خود را انجام داده است اگر نکرد مرد بی‌شرف و نامرد است. (صحیح است)
متأسفانه می‌بینم چند نفر که درباره نفت مذاکراتی کرده‌اند هروز این عمل را به سر مردم می‌زنند و مسئله نفت را برای خود دکانی قرار داده‌اند.
آقایان می‌دانند در مسئله نفت تمام ملت ایران همت گماشت و در این اقدام تمام مردم سهیم و شریکند و مخصوص دسته معینی نیست و اگر کسی برای منافع کشورش اقدامی بکند و بعد او را همه روزه به سر مردم بزند آدم دنی‌الطبع و پستی است و امیدوارم حوادث در این دکان را ببندد. (صحیح است)
موضوع دیگر جریان ملی شدن صنعت نفت است (صحیح است) جریان ملی شدن نفت در اول به این صورت نبود به خاطر دارم روزنامه شاهد در مقالات اساسی خود نوشته بود اگر انگلیس‌ها نصف درآمد نفت را به ما بدهند این بزرگ‌ترین موفقیت برای ما خواهد بود.
خود من یک روز با آقای دکتر مصدق راجع به الغای قرارداد ۱۹۳۳ صحبت کردم گفتند آقا مگر می‌شود قرارداد را لغو ولی پس از آن که حزب استقلال اعلامیه‌ای صادر کرد که قرارداد نفت باید لغو شود و من اعلامیه را در مجلس قرائت کردم و آقای جمال امامی‌گفتند این عقیده رفقای شما هم هست یا خیر و من گفتم این عقیده حزب استقلال است (صحیح است) متدرجاً موضوع نفت به صورت ملی شدن درآمد و کمیسیون مجلس این نظریه را تأیید کرد.
راجع به خلع ید- آقای دکتر مصدق عقیده به خلع ید نداشت ایشان در روز دوشنبه دوم اردیبهشت ۳۰ در فراکسیون وطن موادی را پیشنهاد کرده و در کاغذی ماشین شده به هر یک از ما نسخه‌ای دادند که در روزنامه اطلاعات شماره ۷۵۰۰ هم چاپ شده به قرار زیر است ..
«پروژه اول»
(این متعلق به آقای دکتر مصدق است)
۱ - هیئتی مرکب از چهار نفر نمایندگان مجلس سنا و چهار نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی و وزرای مالیه دادگستری- اقتصاد ملی و مدیر کل بانک ایران به نام هیئت تصفیه برای اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت تشکیل می‌شود ..
۲ - برای بهره‌برداری فوری و بلاتأخیر از منابع نفت جنوب هیئت مزبور مکلف است چند درصد از عیدات جاری را برای تأمین مدعی به شرکت صاحب امتیاز سابق در بانک ملی ایران یا بانک مرضی‌الطرفین دیگر ودیعه گذارد.
در این ماده دوم به هیچ‌وجه اسمی از تاریخ خلع ید برده نشده (فرهودی - نوشته شده بهره‌برداری فوری) بهره برداری غیر از خلع ید است بگذارید کسانی که اطلاع ندارند ین حرف‌ها را بزنند.
۳ - هیئت تصفیه مکلف است دعاوی حقه دولت و همچنین دعاوی حقه شرکت صاحب امتیاز سابق رسیدگی نموده نظریات خود را به مجلسین گزارش دهد و پس از تصویب مجلسین گزارش دهد و پس ازتصویب مجلسین به موقع اجرا گذارد.
۴ - برای تبدیل تدریجی متخصصین خارجی به متخصین ایرانی هیئت تصفیه مکلف است آیین‌نامه اعزام یک عده محصل جامع‌الشرایط را که در هر سال برای فرا گرفتن رشته‌های مختلف معلومات و تجربیات مربوط به صنایع نفت باید به کشورهای خارج بروند و مدارج تحصیل آنها از عایدات نفت پرداخته شود تدوین نماید و پس از تصویب هیئت وزیران به وسیله وزرات فرهنگ به موقع اجرا گذارده شود ..
۵ - هیئت تصفیه باید هر چه زودتر اساسنامه شرکت دولتی نفت جنوب را که
در آن هیئت عامله و هیئت نظارت مختلط از متخصصین داخلی و خارجی پیش‌بینی شود تهیه و برای تصویب به مجلسین پیشنهاد کند.
تبصره - ملیت هر یک از متخصصین خارجی باید در هر مورد به تصویب مجلسین برسد صلاحیت علمی- عملی- امانت و حسن سابقه هریک به تصدیق دولت متبوع آنان رسیده باشد ..
۶ - کلیه خریداران محصولات نفتی حوزه امتیاز سابق از اول سال ۱۹۴۸ تا تاریخ تصویب ملی شدن صنعت نفت در ایران در صورت تساوی شرایط حق تقدم خواهند داشت ..
۷ - کمیسیون تصفیه باید در ظرف ۳ ماه از تاریخ اجرای این قانون به کار خود خاتمه دهد و گزارش عملیات خود را به مجلسین تقدیم کند. در صورتی که احتیاج به تمدید مدت داشته باشد دلایل موجه آن را در گزارش خود ذکر نماید.
پس از آن که این پروژه قرائت شد من دیدم صحبتی از تحویل مؤسسات نفتی در این پروژه نیست به آقای دکتر مصدق گفتم چرا از تحویل مؤسسات و تاریخ آن ذکری نکرده‌اید گفتند باشد. بعد من به آقای دکتر مصدق پرخاش کرده چیزی نمانده بود با هم گلاویز بشویم من گفتم حتماً باید تاریخ تحویل صریحاً قید شود آقایان مکی و نریمان گفتند نظر شما را تأمین می‌کنیم. آقای دکتر مصدق تمام کاغذهای ماشین شده را از ماها گرفته از اطاق بیرون رفتند و روز بعد در ماده دوم خلع ید فوری را ذکر کرده به جلسه آوردند و از تصویب مجلس گذشت. در مجلس سنا از آقای دکتر مصدق پرسیده بودند چرا کلمه خلع ید را در پروژه نوشتید جواب داده بودند به من تحمیل کردند. من حدس می‌زنم می‌خواهند مؤسسات نفت را روی کاغذ به ما تحویل بدهند.
بنده چون خیلی وارد بودم در جریان سیاسی یک نکاتی را می‌خواهم به آقایان عرض کنم در سنه ۱۳۱۱ که قرارداد نفت را لغو کرده بودند نطق‌های خیلی غرایی در همین مجلس شورای ملی بر له الغای قرارداد نفت به عمل آمد به خاطرم می‌آید ما در زندان بودیم روزنامه‌ها را آوردند دیدم آقای دشتی یک نطق خیلی شدیدی کرده بودند بر علیه کمپانی نفت که کمپانی نفت جنوب یک عده زیادی از مردم بیگناه را آوردند حبس کردند و حالا ما لغو کردیم و باید آن مظالم جبران بشود آن اشخاصی که آقای دشتی صحبت می‌کردند در زندان بودند. مادر یکی از آنها یک کاغذی برداشت نوشت با امیدواری زیاد و آورد دم در مجلس و داد به آقای دشتی و گفت این پسر من و پسر خواهر من الآن در زندان هستند و چون شما این صحبت‌ها را کردید خوب است که دستور بدهید او را از زندان بیرون بیاورند. آقای دشتی فوری این کاغذ را داد به یک پلیس که آن زن را هم بردند در زندان چند روز نگه داشتند و بعد هم التزام از او گرفتند که بعد از این کاغذ بنویسی راجع به پسرت، پدرت را در می‌آوریم. در پشت تریبون آمدند نطق کردند که ما قرارداد را لغو کردیم و می‌خواهیم این مظالم را جبران بکنیم ولی بعد که این زن کاغذ نوشت از او التزام گرفتند و آنها که در زندان بودند وقتی مادر آنها کاغذ داد قبول نکردند.
باز اگر آقایان به خاطرشان باشد آقای داور رفته بود در جامعه ملل و دیوان داوری نطق‌های شدیدی می‌کرد که ما قرارداد را لغو کردیم و مؤسسات را از انگلستان می‌خواهیم بگیریم و آن اشخاصی که در زندان افتاده‌اند آزاد خواهیم کرد. نطق‌های شدیدی می‌کرد برعلیه انگلستان، نطق‌های عجیب و غریب که الآن هست که ما همچین کردیم، همچون کردیم، قرارداد را لغو کردیم، انگلیس‌ها حق ندارند یک مرتبه دیدیم قرارداد شصت سال شد ۹۳ سال، من دیگر به حرف گول نمی‌خوردم، ممکن است بازاری گول بخورد، ممکن است اشخاصی دیگر گول بخورند ولی من گول نمی‌خورم به حرف.
موقعی که گس آمده بود به ایران برای مذاکره و برای بستن قرارداد روزها در وزارت مالیه یک اطاقی راخلوت کرده بودند با هم صحبت می‌کردند و شب‌ها در منزل مهندس اتحادیه با آقای دکتر متین دفتری هر شب جلسه داشتند و آقای دکتر متین دفتری از گس راهنمایی می‌کرد حالا من تعجب دارم که این آقای دکتر متین دفتری حرکت کرده است رفته است به آنجا دکتر متین دفتری که گس را راهنمایی می‌کرد متین دفتری به همین مستر گس، به همین مستر گسی که آمده بود قرارداد گس و گلشاییان را ببندد راهنمایی می‌کرد حالا من تعجب می‌کنم که آقای دکتر متین دفتری حرکت می‌کند می‌رود به جنوب که از همان کسی که راهنماییش می‌کرد این نفت را تحویل بگیرد من که اینها را شوخی می‌دانم (فرامرزی - احتمال نمی‌دهید که اشتباه فرموده باشید؟) اشتباه چند روز روشن می‌شود که بنده اشتباه می‌کنم یا شما (پیراسته - حتماً اشتباه می‌فرمایید) بلی مثل اشتباهاتی که جنابعالی می‌فرمودید.
(خنده نمایندگان)
نایب رئیس - آقای آزاد وقت شما تمام شده.
جمعی از نمایندگان - بگذارید حرفشان را بزنند.
آزاد - اگر آقایان اجازه بدهند من ادامه می‌دهم من از مجلس وقت می‌خواهم.
فرامرزی - من اخطار دارم.
نایب رئیس - بفرمایید.
فرامرزی - این باید قاعده باشد که هر کس آمد اینجا ایستاد اگر مجلس با او مخالفت نکرد حرف بزند یا باید بیش از آن مدتی که در آیین‌نامه تعیین شده حرف نزند. یک روز می‌گویید می‌شود. یک روز می‌گویید نمی‌شود.
نایب رئیس - استدعا می‌کنم آقایان توجه بفرمایید. آقای فرامرزی فرمایش‌تان را کردید حالا سرجایتان بنشینید و جواب بنده را هم بشنوید. (فرامرزی - بفرمایید) آیین‌نامه اجازه داده که ۳ نفر قبل از دستور صحبت بکنند و هر نفری ۱۵ دقیقه و این سابقه هست و این سابقه را هم بنده گذاشتم در مجلس که به ۱۵ نفر نطق قبل از دستور را اجازه ندهند استفاده کنند و بنده جلویش را گرفتم ولی این سابقه هم هست که اگر مجلس با اکثریت رأی داد و اجازه داد می‌تواند بیش‌تر صحبت کند (صحیح است) البته بنده بدون رأی مجلس به ایشان اجازه نمی‌دهم آقا اگر تأمل می‌فرمودید سؤال می‌کردم که چند دقیقه وقت می‌خواهید و اجازه می‌گرفتم از مجلس آن وقت اجازه می‌دادم. حالا چند دقیقه وقت می‌خواهید آقای آزاد؟
آزاد - ده دقیقه بیش‌تر نمی‌خواهم.
نایب رئیس - آقایانی که با ده دقیقه اضافه صحبت کردن آقای آزاده موافقت دارند قیام بفرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد. بفرمایید آقای آزاد.
آزاد - من حدس می‌زنم می‌خواهند مؤسسات نفت را روی کاغذ به ما تحویل بدهند. کمپانی نفت سه هزار و دویست نفر انگلیسی در مؤسسات خودش دارد و یک مقدار دیگر هم خارجی در آنجا هستند دولت می‌خواهد ۳ نفر را بفرستد که این مؤسسات را تحویل بگیرند. من نمی‌دانم چطور می‌شود که ۳ نفر آدم برود آنجا سه هزار و دویست نفر انگلیسی و عده‌ای خارجی دیگر را تحت اطاعت خودش قرار بدهد؟ و استفاده کند (حاذقی - اینها مستخدمند) مستخدم را دولت ایران باید بگذارد (صحیح است) شما در قانون نوشته‌اید متخصص بایستی از خارج بیاورند شما نگفتید که مستخدم را از خارجه بیاورند. چرا برخلاف مصالح ملتی که وکیلش هستی داری صحبت می‌کنی؟ این ملت ایران از تو انتقام خواهد کشید. آقا ملت ایران نگفته است که شما به جای ایرانی انگلیسی بگذارید. این خیانت است. آقای حاذقی شما انگلیسی‌ها و هندی‌ها را می‌گذارید آنجا محاسب باشند و دفتردار باشند این خیانت است آقای حاذقی که شما انگلیسی‌ها و هندی‌ها را آنجا بگذارید کار کنند آن وقت ایرانی برای یک لقمه نان گدا و گرسنه باشد (دکتر بقایی - اینها در منزل سردار فاخر صحبت شده بگذارید بگویند) البته مردم می‌فهمند، چرا نمی‌فهمند. نه آقای دکتر بقایی اینها در منزل آقای سردار فاخر صحبت نشده، با توماس این حرف را زدم عزیزم نه با او، با توماس رفتم صحبت کردم نه با سردار فاخر خجالت نکشی، با توماس (دکتر بقایی - توماس کیست؟) توضیح می‌دهم آقای دکتر، توماس را اینجا توضیح می‌دهم ماسک‌ها را بر می‌دارم. (کشاورز صدر - توماس یعنی گوجه‌فرنگی) یکی از دیگر پرسید قیمه با قاف است یا با غین جواب داد قیمه نه با قاف است و نه با غین بلکه با گوشت است و روغن من می‌بینم که دولت می‌خواهد قیمه با قاف را به حلق ملت فرو برد نه قیمه با گوشت و روغن را.
تعجب می‌کنم که تاریخ تکرار می‌شود در سنه ۱۳۱۱ که قرارداد دارسی لغو شد همه مردم مظنون بوده می‌گفتند زیر کاسه نیم کاسه است من در زندان بودم یک روز دیدم یک نفر زندانی تازه‌ای آوردند و درب اطاق او را قفل کردند پرسیدم این کیست گفتند مستر اسمیت ذغال‌فروش که عضو انتلیجنت سرویس است.
گفتم چرا او را به زندان آوردند گفتند این مستر اسمیت و یک نفر انگلیسی دیگر علیه الغای امتیاز نفت فعالیت می‌کنند و دولت اینها را حبس کرده در شهر هم انتشار داده بودند اگر قرارداد دارسی را برحسب امر انگلیس‌ها لغو کرده‌اند پس چرا دولت دو نفر انگلیسی را حبس کرده است.
صبح که می‌شد افسر نگهبان می‌آمد پیش مستر اسمیت می‌پرسید ناهار چه میل دارید می‌گفتن جوجه با سوپ عصر افسر نگهبان می‌آمد می‌پرسید شام چه میل دارید می‌گفت چلو با زرده تخم‌مرغ.
پس از ۴۰ روز این دو نفر انگلیسی را مرخص کردند و قرارداد هم به مدت ۹۳ سال بسته شد.
وقتی که آقای دکتر مصدق در جلسه خصوصی روز پنجشنبه ۹ خرداد لایحه‌ای قرائت کردند که دو نفر مخبر انگلیسی را به جرم این که اخبار نادرستی راجع به نفت مخابره کرده‌اند از ایران بیرون کردند تعجب کردم از این که تاریخ تجدید می‌شود و حوادث یکی است منتها یک حادثه در تاریخ ۱۳۱۱ و دیگری در تاریخ ۱۳۳۰ است عامل حادثه ۱۳۱۱ تقی‌زاده و عامل حادثه ۱۳۳۰ آقای دکتر مصدق است (کشاورز صدر - این طور نیست آقای آزاد) یک ماه دیگر معلوم می‌شود.
تاریخ قضاوت می‌کند. (کشاورزصدر- دکتر مصدق خیانت نمی‌کند) خیانت نمی‌کند، ممکن است اشتباه بکند.
خیلی مضحک است که تمام اعضای جبهه ملی آقای دکتر مصدق و صالح و حائری‌زاده مکرر در اینجا شدیداً اظهار داشتند که می‌خواهیم قرارداد نفت جنوب را ملغی و صنعت نفت را ملی کنیم که دست انگلیس‌ها از دامن ملت کوتاه شود آنها مکرر در پشت همین تریبون گفتند که ضرر سیاسی شرکت نفت بیش‌تر از ضرر مالی است من نمی‌دانم با آن اظهارات چطور شده که همان آقایان باز به بقای انگلیس‌ها در ایران و تسلط بر مؤسسات نفتی موافقت کردند اگر آن حرف‌ها را از روی عقیده گفتند چرا عقیده‌شان را تغییر دادند ...... (دکتر بقایی - انگلیس‌ها پول آوردند تقسیم کردند) در خاتمه عرایضم من به انگلیس‌ها می‌گویم ملت ایران تصمیم گرفته است تصرف کامل در تمام مؤسسات نفتی به عمل آورد و از این تصمیم هم انحراف حاصل نخواهد کرد (صحیح است) اگر دکتر مصدق این عمل را انجام ندهد ملت ایران اشخاص دیگری را مأمور اجرای این عمل خواهد کرد (صحیح است) و این مطالبی را هم که انگلیس‌ها می‌گویند و اظهاراتی که می‌کنند یک شاهی برای ملت ایران ارزش ندارد. ملت ایران با کمپانی سابق نفت طرف است نه دولت انگلیس به عقیده من دولت ایران حق نداشت که نمایندگان انگلیس را اینجا بپذیرد (یک نفر از نمایندگان - نپذیرفتند) فردا می‌آیند. ما یک قانونی وضع کردیم که آن قانون صریح بود که ما برویم و مؤسسات را تحویل بگیریم البته این یک برنامه‌ای لازم داشت. لااقل هزار نفر آمدم لازم داشت که بروند این بنگاه‌هایی که آن جا است از لحاظ محاسبات و از لحاظ مالی تحویل بگیرند ولی سه نفر را فرستادند آنجا و این ۳ نفر البته قادر نیست که با ۳ هزار نفر انگلیسی و ده هزار نفر هندی طرف بشود و تصرف بکند و استیلا پیدا بکنند (فرامرزی - جنگی نیست) برای تصرف این ۳ نفر نمی‌توانند کاری بکند الان خواهید دید و من معتقدم که دولت اصلاً با آنها نباید وارد مذاکره بشود مگر راجع به آن موادی که در این قانون نوشته شده است مثل این که اگر ادعای خسارتی کردند و الّا در سایر موضوعات دولت هیچ حقی ندارد که با اینها وارد مطالب اساسی بشود.
(در این موقع عده‌ای از تماشاچیان کف زدند)
جمال امامی - یعنی چه آقای رئیس اخطار بکنید.
حاذقی - آقا این مجلس نیست مرده شور اینجا و مقام چند روزه را ببرد که آدم این جور صحنه‌سازی نکند این کارها مورد اعتراض ما است این خیانت است نسبت به ملت ایران.
نایب رئیس - آقای حاذقی اجازه بدهید اگر با اجازه آقایان این مجلس را من باید اداره کنم مطابق آیین‌نامه دستور می‌دهم که این تماشاچیان را که تظاهر کردند اخراج کنند.
این بد حرکتی است نمایندگان مجلس شورای ملی آزادند برای هر گونه مذاکره و صحبت تظاهر له و علیه برخلاف نظامنامه است.
اسلامی - حالا این دفعه را عفو بفرمایید.
حمیدیه - اینها را مخصوصاً آورده‌اند دست بزنند به این وطن‌فروش‌ها بنده رفتم و استعفا هم می‌دهم.
(با حال تعرض از مجلس خارج شدند)
نایب رئیس - ماده ۲۰۶ قرائت می‌شود.
(به شرح زیر خوانده شد)
تخلفات تماشاچیان و مجازات آنان
ماده ۲۰۶ - هر یک از تماشاچیان و نمایندگان جراید که باعث اغتشاش یا اختلال نظم مجلس شود و یا نسبت به رئیس یا نمایندگان مجلس و یا وزرا و معاونین و یا سایر افراد توهین و یا تهدید نماید به امر رئیس مجلس از تالار جلسه اخراج و توقیف می‌شود و در صورتی که عمل او مستوجب تعقیبات کیفری باشد در ظرف ۲۴ ساعت به مراجع صالحه تسلیم خواهد شد.
نایب رئیس - طبق ماده ۲۰۶ عمل می‌شود، آقای گنجه بفرمایید.
گنجه - مطالبی که بایستی بنده امروز به عرض مجلس شورای ملی برسانم موضوع بیانیه‌ای است که از طرف دانشجویان دانشکده پزشکی تبریز رسیده چون در این زمینه آقای امامی‌اهری هم توضیحاتی دادند بنده بدون این که وارد این بحث بشوم هم این بیانیه را هم تلگرافی که علمای اعلام و مدیران جراید و عده‌ای از معاریف شهر تبریز تلگراف کرده‌اند به وسیله بنده به مجلس شورای ملی آن را قرائت می‌کنم برای اقدام و تقدیم مقام ریاست خواهم کرد محترمین تبریز از وضعیت دانشگاه فوق‌العاده نگران هستند و البته حق هم به طرف آنها است برای این که آتیه فرزندان خود را بایستی در نظر داشته باشند و من در این قسمت با آقای وزیر فرهنگ صحبت کرده ایشان وعده اقدام صریح دادند.
دکتر مجتهدی - این دانشجویان راکه نفرمایید اینها را تحریک کرده‌اند و آن آیت‌الله‌ها و علمای اعلام که می‌فرمایید اسم ببرید که ببینیم کی‌ها هستند.
گنجه - خواهش می‌کنم از جنابعالی حرف نزنید و تحریک نکنید اینها الان در حال اعتصاب هستند (دکتر مجتهدی - نیستند) بایستی وسایل تحصیل آنها را در دسترسشان بگذاریم و شکایاتی که دارند از یک عده استادهایی است که من نمی‌خواهم وارد این مبحث بشوم و اگر لازم باشد بنده اسم آنها را خواهم برد.
دکتر مجتهدی - شما با دکتر اقبال مخالفید این حرف‌ها را چرا می‌زنید؟
دکتر معظمی - الان مملکت محتاج به اتحاد است و این منظره‌های زشت قابل تحمل نیست.
(آقای دکتر معظمی از تالار جلسه خارج شدند)
گنجه - آقای دکتر مجتهدی شما دکتر هستید باید از آنها طرفداری بکنید.
دکتر مجتهدی - ما دکتر هستیم ساعت هفت رفتیم تمام این نواقص را هم درست می‌کردیم ساعت هفت وزارت فرهنگ بودم عوض این که بیایید اینجا پشت تریبون دانشجویان بیچاره را تحریک کنید کار بکنید.
گنجه - حالا من تلگراف را قرائت می‌کنم توجه کنید.
(به شرح زیر قرائت کردند)
«جناب آقای وزیر فرهنگ رونوشت وسیله گنجه‌ای مجلس شورای ملی کپیه وسیله جناب آقای دکتر متین دفتری نمایندگان محترم مجلس سنا. به پاس مردانگی‌ها و فداکاری اهالی آذربایجان و زیان‌های جبران‌ناپذیر حوادثی که به این استان وارد آمد (دکتر مجتهدی - همه اینها را واردیم آقا) چهار سال پیش دولت بر اثر تقاضای مکرر دانشگاه تبریز را تأسیس نموده اهالی میهن‌پرست آذربایجان امیدوار بودند که هیئت محترم دولت به اعزام شخصیت‌های برجسته عمومی توسعه این مؤسسه جوان فرهنگی و تربیت نسل آتی کشور اقدامات اساسی انجام دهد.»
نایب رئیس - تأمل بفرمایید اکثریت نیست (لحظه‌ای بعد اکثریت حاصل شد) بفرمایید.
(بقیه تلگراف را به این شرح قرائت نمودند)
«متأسفانه از شکایات مکرر دانشجویان که با هزاران امید به این دانشگاه آمده‌اند و اظهارات مطلعین بر می‌آید که منظور اصلی از این مؤسسه تأمین نمی‌شود چنان که دانشجویان سال چهارم پزشکی که از پیشقدمان تأسیس دانشگاهند تا کنون به علت نقص وسایل و عدم تدریس بعضی مواد از گذراندن امتحان خودداری نموده‌اند تعجب می‌کنم که چطور این مطلب را متوجه نشدید که اینها را تحریک نکرده‌اند (دکتر مجتهدی - نخیر متوجه شده‌ایم) «هرگز صلاح نیست نسبت به تقاضاهای قانونی دانشجویان توجه نشود علیهذا انتظار و تقاضاهای آذربایجانیان فرهنگ‌دوست این است که با تعیین شخصیت‌های برجسته علمی و اعزام استادان عالی‌مقام و توسعه بیمارستان دانشگاه تبریز را در خور شأن آذربایجان افراد مفید خدمتگزاری باشند امضاهای‌شان را بنده می‌گویم که آقای دکتر مجتهدی توجه کنند.
دکتر مجتهدی – آیت‌الله‌ها را بخوانید.
گنجه - الان می‌خوانم همه‌اش را می‌خوانم آقای وحیدالدین مرعشی نجفی آقای کاظم طباطبایی سید مصطفی خلخالی آقای سید ابراهیم میلانی مدیران جراید. مهد آزادی تبریز منادی- اختر شمال و غیره و سایر معاریف شهر این تلگراف را من تقدیم مقام ریاست می‌کنم و آقا هم خواهش می‌کنم که با ما هم‌آواز باشید که وضع دانشگاه آنجا اصلاح بشود و الا با سرپوش گذاشتن روی معایب هیچ وقت کار اصلاح نشده است و یک روزی منفجر می‌شود. ما علاقمندیم به این دانشگاه آنجا فرزندان ما تحصیل می‌کنند آنجا است که فرزندان برای آتیه مملکت بایستی تهیه بشوند این را نمی‌شود سرسری تلقی کرد چون برادر من در فلان جا استاد است خواهرزاده‌ام آنجا دانشیار است نباید معایب را ندیده گرفت و این را نمی‌شود همین طور تلقی کرد آقای دکتر این از شما بعید است شما باید هم‌آواز باشید (دکتر مجتهدی - اخلال می‌کنند) شما این نواقص را اگر رفع کردید هر کسی اخلال بکند محرک باشد باید سرش را کوبید وقتی دانشجویان وسایل تحصیل می‌خواهند باید در دسترسشان گذاشت بنابراین تصدیق بفرمایید (دکتر مجتهدی - تصدیق ندارم جلسه دیگر انشاء‌الله توضیح می‌دهم) عرض می‌کنم که تندروی فرمودید عرض دیگر بنده راجع به خانه‌های خراب شده در مسیر خیابان است یک تلگرافاتی رسیده از اهالی آنجا خانه‌های‌شان که در مسیر خیابان بوده خراب شده است پول‌شان را می‌خواهند و البته من عقیده دارم آنها که قیمت خانه‌های‌شان هزار تومان دو هزار تومان بیش‌تر نیست نبایستی آنها را معطل کرد و با این وضعیت ناراضی
درست کرد و یک عده‌ای که پول‌های زیادی می‌خواهند داده شود (شوشتری - مگر آقا آنجا شهرداری مستقل ندارد؟) شهرداری ما یک وضعیتی دارد که یک روز خدمت آقا عرض می‌کنم مستقل نیست نیمه مستقل است یکی هم مطلبی است راجع به ساختمان‌های فرهنگ و بهداشت این را هم آقایان تصدیق می‌کنند که برای این ساختمان‌ها و این عباراتی که از پارسال بود وجوهی پرداخت نمی‌شود و این ساختمان‌هایی هم که بعضاً شروع شده بود هنوز نیمه تمام مانده و همه از بین می‌رود پس اگر پاییز و زمستان بیاید اینها همه از بین خواهد رفت بنابراین تقاضا دارم از جناب آقای وزیر کشور که این مطالب را یادداشت بفرمایند در دولت مطرح بفرمایند و ترتیب بدهند این کارها را
نمایندگان - دستور
نایب رئیس - آقای معاون نخست وزیر.
معاون نخست وزیر - مطالبی جناب آقای آزاد در نطق قبل از دستور فرمودند که قبلاً هم سؤال کرده بودند از دولت و جناب آقای نخست وزیر بنده را مأمور فرمودند که به اطلاع مجلس شورای ملی برسانم که برای جواب سؤالات ایشان هم دولت حاضر است ولی ایشان قبل از این که دولت حاضر شود و سؤال مطرح بشود اینجا توضیحات‌شان را فرمودند (آزاد - نخیر بنده راجع به آن هنوز صحبت نکرده‌ام) البته روزی هم که سؤال مطرح خواهد شد مطالب‌شان را خواهند فرمود و دولت جواب خواهد داد فقط نکته‌ای را که می‌خواهم خدمت‌شان عرض کنم این است که فرمودند چند هزار نفر مستخدم انگلیسی در شرکت نفت وجود دارد که با سه چهار نفر یا هفت نفر نمی‌شود از آنها خلع ید کرد بنده خواستم خدمت آقای آزاد عرض کنم که چند هزار نفر کارگر ایرانی هم در آنجا وجود دارد اگر که تصور می‌فرمایید که چند صد نفر یا چند هزار نفر مستخدم انگلیسی می‌توانند جلوی اجرای قانون را بگیرند باید توجه آقا را به بازوی توانای کارگران جلب کرد که تا آن کارگران ایرانی در آنجا هستند فرصت اخلال به چند نفر یا چند صد نفر کارگر انگلیسی نخواهند داد (فرامرزی - کارگر انگلیسی آنجا نیست) منظورشان مستخدم بود. مطلب دیگری که آقای آزاد فرمودند یک سلسله پیش‌بینی‌هایی بود که هم خود ایشان و هم تمام ملت ایران یقین دارد که این پیش‌بینی‌ها هیچ وقت به مرحله عمل نخواهد رسید برای این که جناب آقای آزاد خود شما مدت‌ها و ماه‌ها با جناب آقای دکتر مصدق همکاری می‌فرمودید و از این که ممکن است یک روزی یک پیش‌بینی ضعیفی به وقوع بپیوندد امروز در یک مبارزه بزرگی که ملت ایران که خود شما هم سهم بسزایی در این مبارزه دارید نباید طوری بشود که در این اتحاد و اتفاق ملی در این وحدتی که در تاریخ ایران سابقه نداشته است خللی وارد بشود (صحیح است) امروز جناب آقای آزاد ملت ایران مثل همه وقت از جنابعالی و امثال جنابعالی انتظار وحدت دارد بنده عرض می‌کنم که موقعی که جنابعالی دیدید کوچک‌ترین تخلفی دولت کرد نه تنها سؤال بفرمایید بلکه استیضاحش بفرمایید ولی دولتی که دارد در یک فرونت خارجی با این شدت می‌جنگد جنابعالی و امثال جنابعالی نبایستی جناب آقای آزاد تضعیف بکنید و بنده خیلی متأسفم جناب آقای آزاد که گاهی اوقات بعضی اشخاص از حرف‌های شما خوش‌شان می‌آید که دیروز درصف دشمنان شما بودند و در حقیقت از دشمنان شما بودند بنده بیش‌تر از این چیزی عرض نمی‌کنم (صحیح است)
۳ - طرح گزارش کمیسیون کشور راجع به اصلاح دو ماده از قانون تشکیل شهرداری‌ها و انجمن شهر
نایب رئیس - دستور ما یک شور دوم در عهدنامه‌ها بود که برحسب تقاضای جناب آقای وزیر امور خارجه به جلسه آینده موکول شد جناب آقای وزیر کشور و آقای دکتر فاطمی توجه بفرمایید در جلسه سه‌شنبه سؤالات طرح خواهد شد آقایان وزرا تشریف بیاورند که سؤالات مطرح می‌شود (یکی از نمایندگان - سه‌شنبه عصر؟) خیر سه‌شنبه صبح فعلاً گزارش کمیسیون کشور راجع به اصلاح ۲ ماده از قانون تشکیل شهرداری‌ها قرائت می‌شود و توجه بفرمایید آقایان که این دو ماده در مجلس سنا طرح شده و تصویب شده (فرامرزی - باید ما ببینیم بخوانند) (کشاورز صدر- بخوانند و طبع و توزیع شود) متأسفانه اقایان اساساً هیچ وقت توجه ندارند این قانون در ۳۰ اردیبهشت توزیع شده تابلوش در ۳۰ اردیبهشت نصب شده و ۵ یا ۶ نفر هم موافق و مخالف اسم‌نویسی کرده‌اند توجه نفرموده‌اید.
فرامرزی – به بنده نرسیده.
نایب رئیس - گزارش کمیسیون کشور قرائت می‌شود.
(به شرح زیر قرائت شد)
گزارش از کمیسیون کشور به مجلس شورای ملی
طرح قانون راجع به اصلاح دو ماده از قانون تشکیل شهرداری‌ها و انجمن شهرها و قصبات که به تصویب مجلس سنا رسیده است در کمیسیون کشور با حضور آقای وزیر کشور مطرح گردیده پس از مذاکرات لازمه ماده ۱۵ مصوب مجلس سنا عیناً و ماده ۲۹ با اصلاحاتی به قرار زیر تصویب گردیده که اینک گزارش آن را برای تصویب مجلس شورای ملی تقدیم می‌دارد.
ماده ۱۵ - دادن رأی مخفی است و همین که رأی دهنده به اطاق انجمن یا شعبه وارد و واجد شرایط بودن او به دادن رأی تشخیص داده شد باید رأی خود را با نهایت آزادی شخصاً روی یک برگ از اوراقی که برای کار تهیه شده و در انجمن به او تسلیم می‌شود بنویسد و در حضور انجمن در صندوق انداخته خارج شود.
ماده ۲۹ - انجمن شهر با رأی مخفی یک نفر از بین خود یا از اشخاص خارج از انجمن در مرتبه اول با اکثریت تام و در صورتی که در نوبت اول اکثریت تام حاصل نشود در مرتبه دوم با اکثریت نسبی برای ریاست شهرداری به مدت دو سال انتخاب و به وسیله فرماندار به وزارت کشور معرفی می‌نماید.
چنانچه از اعضای انجمن کسی به عنوان شهردار انتخاب شد و قبول نمود خود به خود از عضویت انجمن شهر مستعفی شناخته می‌شود و نفر بعد که حائز اکثریت بوده به جای او عضو انجمن شهر خواهد شد.
تبصره‌های این ماده به قوت خود باقی است.
مخبر کمیسیون کشور- امیرقاسم فولادوند
نایب رئیس - چون مخبر کمیسیون نیست آقای ملک‌مدنی رئیس کمیسیون قبلاً توضیحاتی می‌دهند بعد آقایان موافق و مخالف صحبت می‌کنند.
ملک‌مدنی - چون آقای قاسم فولادوند مخبر کمیسیون کشور نیستند و در مجلس تشریف ندارند به عنوان مخبر کمیسیون یک توضیحی راجع به این دو ماده می‌دهم.
نایب رئیس - اکثریت نیست آقای ملک‌مدنی قدری تأمل بفرمایید (پس از چند دقیقه اکثریت شد)
ملک‌مدنی - عرض کنم در کمیسیون کشور گزارش مجلس سنا با یک اصلاحاتی تصویب شد ولی فرم ماده‌بندی در موقعی که می‌خواستند گزارش را تهیه کنند اشتباه شده اصل آن یک ماده واحده بود که دو ماده اصلاحی جزء آن ماده واحده است گزارش مجلس سنا هم همین طور است بنده خواستم این توضیح را به عرض آقایان برسانم که این ماده واحده دو جزء است و در واقع در ماده واحده صحبت می‌شود برای آن که خبر مجلس سنا همین طور است آقایان اگر مطالبی دارند می‌فرمایند بنده هم به نام مخبر چون آقای مخبر کمیسیون اینجا نیستند و جوابی که لازم باشد عرض می‌کنم.
نایب رئیس - پیشنهادی از طرف آقای نبوی رسیده که قرائت می‌شود.
(به شرح زیر قرائت شد)
پیشنهاد می‌کنم که قانون شهرداری فعلاً مسکوت بماند. نبوی
نایب رئیس - آقای نبوی (ارباب- ۶ نفر منشی داریم جز یک نفر وظیفه‌شناس که اینجا هست هیچ کدام نیستند)
نبوی - بنده چنین استنباط می‌کنم که دولت‌ها خودشان نمی‌خواهند انجمن شهر در شهرها باشد البته نظرم دولت فعلی نیست دولت‌های گذشته هم همین طور بودند (صدرزاده - نمونه‌اش تهران است) برای تشکیل انجمن از طرف دولت‌ها همیشه از هیچ قسم کارشکنی فروگذار نمی‌شود اگر بنا بود انجمن تشکیل شود ۲ سال است که این قانون گذشته در بعضی از شهرها انجمن تشکیل شده و مشغول کارند و ثابت هم شده که آنجاهایی که انجمن تشکیل شده وضع شهرداری به مراتب بهتر شده ولی چون مطابق قانونی که حالا هست وقتی که انجمن در یک شهری تشکیل شد کار از دست متصدیان وزارت کشور خارج می‌شود این است که نمی‌خواهند انجمن شهر را تشکیل بدهند و الّا قانون انجمن شهرها و شهرداری بیش از یک سال بلکه قریب به دو سال است که تصویب شده باید دولت مجری قانون می‌بود و قانون را اجرا می‌کرد چون اجرا نکردن قانون جرم است باید در همه جا انجمن‌ها را تشکیل می‌دادند و حالا می‌بینند که آنجاهایی که انجمن هست و ثابت شده و تجربه شده که وضعش به مراتب بهتر است از تهران و یا آنجاهایی که انجمن ندارد البته به مجلس سنا چیزی نمی‌خواهم عرض کنم شنیدم در روزنامه خواندم و یقین هم ندارم که این طور باشد شنیدم که نامه‌ای نوشته‌اند از سنا که چون این قانون در آنجا مطرح است مادامی‌که این قانون در آنجا مطرح است مادامی که این قانون تصویب نشده است انجمن‌ها را تشکیل ندهند (صدرزاده- این خلاف قانون است) اگر راست است این کار این خلاف قانون است و دولت نمی‌تواند به استناد چنین نوشته‌ای از تشکیل انجمن‌ها خودداری بکنند قانون انجمن شهرداری‌ها در زمانی که مجلس سنا نبوده تصویب شد و قانونیت دارد و تا اصلاح نشده آن قانون به قوت قانونیش باقی است وحتماً می‌بایست اجرا بشود به نوشته مجلس سنا نباید این قانون ترک بشود طرح‌هایی تنظیم می‌شود چه راجع به انتخاب شهرداری چه راجع به انتخابات مجلس اغلب می‌بینیم که مطابق نظریات شخصی است اشخاص اوضاع و احوال خودشان
را در نظر می‌گیرند که به چه طریق وضع انتخابی آنها بهتر می‌شود رفقا را چه جور بهتر می‌توانند به کار وارد کنند و انتخاب کنند قانونی به آن صورت تنظیم می‌کنند غالب قوانینی که بنده دیدم برای انتخابات آورده‌اند به مجلس نظر چند نفر را تأمین می‌کند یک کسی فکر می‌کند که اگر در فلان شهر آنهایی که سواد دارند رأی بدهند و انتخاب می‌شود فوراً طرحی تهیه می‌کند و می‌آورد به مجلس و دیگری برخلاف این فکر می‌کند و طرحی درست می‌کند و می‌آورد اینجا این فکر صحیح نیست بایستی مصالح تمام مملکت را در نظر گرفت قانون اساسی را باید توجه کرد آنچه مستفاد قانون اساسی است و آنچه را که قانون اساسی می‌گوید باید توجه کرد نه آن که بنده وضعیت انتخاباتی خودم را در نظر بگیرم و طرحی درست کنم و بیاورم به مجلس این قانونی که الان درست شده به نظر من این طور است اشخاص فکر خودشان را در نظر گرفته‌اند مصالح خودشان را در نظر گرفته‌اند و آن را به صورت طرح آورده‌اند به مجلس و می‌خواهند به تصویب برسانند در این طرح عده‌ای را از رأی محروم کرده‌اند این صحیح نیست آقا ما در این مدت نگذاشته‌ایم مردم باسواد بشوند دولت‌ها در طی این ۴۰ سال مشروطیت اضافه‌اش را کاری ندارم مکلف بودند که کاری بکنند که این مردم اصلاً خواندن و نوشتن را یاد بگیرند نکردند این کار را نکرده‌اند و حالا می‌خواهند اینها را محروم کنند از رأی دادن این مردمی را که شما در بازار تهران می‌بینید مردمی هستند وطن‌پرست از اول حکومت مشروطه چهل سال است که در انتخابات شرکت می‌کنند مصالح‌شان را خوب تشخیص می‌دهند می‌خواهند اینها را محروم بکنند و صرفاً چند نفری که به نظر اشخاص ممکن است به نفع رأی بدهند به اینها حق بدهند این اصلاً صحیح نیست نباید این کار را کرد حتماً بایستی تمام مردم در این امر شرکت بکنند این نقص مال بنده است تقصیر دولت‌ها بوده است که نگذاشته‌اند آنها باسواد شوند تقصیر این بیچاره‌ها چیست؟ بخواند و راه ندادش کجا رود بدبخت به بست دیده درویش و دیدنش فرمود بنابراین طرح مخالف قانون اساسی هم هست.
نایب رئیس - راجع پیشنهاد خودتان صحبت بفرمایید.
نبوی - چون این مطالب در قانون اساسی هم هست قانون اساسی تمام اختیارات و حقوق مشروطیت را برای عموم افراد یکسان تأمین کرده چون این مطالب در این طرح نیست و از طرفی درست است که این طرح چاپ و توزیع شده است ولی در آیین‌نامه برای دستور مجلس قاعده‌ای هست که بایستی ۱۵ روز یک مرتبه کمیسیونی تشکیل و در آن کمیسیون دستور مجلس تعیین شود و در روزی که باید لایحه طرح بشود باید معلوم بشود که بنده بدانم و یادداشت‌هایی که تنظیم کرده‌ام بیاورم این قانون که الآن مطرح می‌شود یک یا دو ماده از یک قانون مفصلی را تغییر داده کسی که می‌خواهد به این رأی بدهد باید از آن قانون مطلع باشد باید آن را مطالعه کند و این را هم مطالعه کند تا بتواند رأی بدهند چون این ترتیبات درست نشده و این قانون به این ترتیب مطرح نشده است و ذهن آقایان هم مسبوق نیست بنده پیشنهاد کردم که این قانون مسکوت بماند ممکن است که مقام ریاست تعیین بفرمایند که کی در دستور گذاشته می‌شود که آن روز بنده بیایم و در اطرافش صحبت کنم.
نایب رئیس - قبلاً در دستور گذاشته شده قسمت ششم دستوری که چاپ شده اصلاح این دو ماده است و در دستوری که روز ۳۰ اردیبهشت در هیئت رئیسه تعیین شده در دستور گذاشته شده آقای ارباب مخالفید؟ (ارباب- خیر)
حاذقی - بنده مخالف بودم و اول هم گفتم.
نایب رئیس - آقای حاذقی.
حاذقی - بیانات نمایندگان و همکار محترم مرا بی‌اندازه متأثر کرد برای این که امروز متوجه شدم که بیانات همکار محترم آقای عبدالقدیر آزاد خودش یک نمونه‌ای بود از اختلاف کلمه و در موقعی که مملکت احتیاج به وحدت کلمه و اتفاق و اتحاد دارد اسباب تأثر است که بعضی از همکاران ما یک مطالب حساسی که قابل اغماض و گذشت هست و جنبه خصوصی دارد این طور مطرح بکنند در مجلس و همین طور همکار محترم آقای گنجه و آقای دکتر مجتهدی راجع به دانشگاه تبریز مطالبی فرمودند.
نایب رئیس - این مربوط به پیشنهاد آقای نبوی نیست در پیشنهاد بیاناتتان را بفرمایید.
حاذقی - بلی اسباب کمال تأسف مجلس شد و حالا هم این بیانات آقای نبوی که مورد مخالفت عده زیادی از همکاران‌شان هست (سعید مهدی - این طور نیست آقا مطالب آقای نبوی مورد موافقت همه است) باز جای تأسف است، اجازه بفرمایید در حال حاضر مطالبی که در دستور مجلس گذاشته می‌شود و یا مطالبی که خواه ناخواه در محیط مجلس کشانده می‌شود بایستی حتی‌المقدور با یک نظر وسیع مملکتی و بدون در نظر گرفتن این قبیل اعتراض و شکایت شخصی مطرح بکنیم و مورد اخذ تصمیم و رأی قرار بدهیم. نماینده محترم آقای نبوی فرمودند اولاً این دو ماده‌ای که اصلاح شده است راجع به قانون انتخابات انجمن‌های شهرداری باید قبلاً اعلام بشود، باید عرض کنم که این را هیئت رئیسه مجلس جزء دستور منظور کرده‌اند و در دستوری که چاپ شده است و در سرسرای مجلس گذاشته شده قید شده است که این جزو دستور مجلس است نکته دیگری فرمودند که در حال حاضر با تصویب این دو ماده اصلاحی قانون انتخابات انجمن شهرداری عده‌ای از مردم کشور از رأی دادن محروم می‌شوند، در صورتی که این دو ماده هیچ این طور نیست زیرا که در این دو ماده قید نشده است که اشخاص معینی از رأی دادن محروم هستند، بلکه قید شده است که رأی دادن باید مستقیم و به وسیله خود شخصی که می‌آید برای رأی دادن آرا نوشته شود نه این که آرایی بنویسند و به او بدهند در صندوق بیاندازد بدون این که بداند کی را نوشته‌اند.
نایب رئیس - آقای حاذقی تأمل بفرمایید اکثریت نیست (چند لحظه بعد اکثریت حاصل شد) بفرمایید.
حاذقی - عرض کنم تصویب این دو ماده یکی از کارهای بسیار ضروری و مفید مجلس شورای ملی است (چند نفر از نمایندگان - این نظر شخص شما است) نخیر نظر اکثریت مجلس است (سعید مهدوی - همچو چیزی نیست) نظر اکثریت مجلس است اجازه بدهید وقتی که به رأی رسید معلوم می‌شود اگر ریگی به کفشتان نیست اجازه بفرمایید مطرح شود و به رأی برسد پس طفره رفتن از انجام وظیفه و مسکوت گذاشتن همان طوری که عرض کردم جز ایجاد اختلاف کلمه بین ملت هیچ نتیجه‌ای ندارد. عده زیادی از مردم طرفدار این امر هستند. به ما هم مراجعه کرده‌اند توی کمیسیون عرایض هم یک پرونده قطوری موجود است از دوره چهاردهم آقای ملک‌مدنی گواه هستند در دوره ۱۴ آن موضوعی که مربوط به انتخابات مستقیم و مخفی مجلس شورای ملی بود اینجا رأی دادند و برای این که نگذارند آن لایحه بگذرد.
نایب رئیس - در اطراف این پیشنهاد توضیح بدهید نه راجع به دوره چهاردهم و قانون انتخابات مجلس شورای ملی.
حاذقی - در آن وقت موجباتی فراهم کردند که اصل لایحه به تصویب نرسد و الا این کار در دوره پیش باید انجام گرفته باشد حالا هم این کار آقایان باید انجام بگیرد این یک مغالطه‌ای است که می‌گویند مخالف قانون اساسی است. چه مخالفتی با قانون اساسی دارد. در تمام قوانین قید شده که رأی دهنده باید خودش رأی بدهد و آزاد باشد و مستقیم رأی بدهد رأیی که بنویسند به دست اشخاصی که نمی‌توانند بنویسند بدهند، این رأی آن اشخاص نیست رأی آن مالکین است که به رعایا می‌دهند (آصف - چرا به مالکین توهین می‌کنید کی آنها رأی برای رعایا می‌نویسند) رأی آن صاحبان کارخانه‌ها است که به کارگرها می‌دهند. رأی آن متنفذینی است که به اشخاص می‌دهند. صحبت باسواد و بی‌سواد در اینجا نیست نباید اینجا مغالطه کرد. گفته شده است که بایستی رأی دهند بیاید پای صندوق و رأی بدهد. این کار کاری است که با تمام قوانین و نظامات ما وفق می‌دهد. رأیی که نویسنده خودش حاضر نباشد این رأی رأی او نیست. همین طوری که عرض کردم منشأ اثر نیست (یکی از نمایندگان- آقای حاذقی انتخابات انجمن شهر چه ارتباطی به این موضوع دارد) در هر صورت اجازه بفرمایید، با دستور مخالفم برای این که همان طور متناوباً با آن مواجه هستیم یک روز باید این تکلیف روشن بشود ما تسلیم اکثریت آرای مجلس شورای ملی هستیم و دموکراسی معنایش حکومت اکثریت بر اقلیت است. نه حکومت اقلیت. اجازه بدهید به جای خروج از دستور لایحه را مطرح کنیم: آقایان موافقین و مخالفین نظر خودشان رابدهند و به رأی منتهی شود اگر رأی اکثریت موافق بود این حرف‌ها زائد است و اگر هم مخالف بود ما تسلیم نظر اکثریت خواهیم شد. بنابراین من با خروج از دستور این لایحه مخالفم (احسنت)
ملک‌مدنی - اجازه بفرمایید بنده هم یک توضیحی بدهم.
نایب رئیس- بفرمایید.
ملک‌مدنی - آقای حاذقی بی‌خود موضوع را تعمیم دادند به انتخابات ما فعلاً در موضوع انجمن شهر داریم صحبت می‌کنیم. توجه بفرمایید وقتی که لایحه قانون انتخابات را دولت تهیه کرد و آمد به مجلس آن وقت بحث در آن موضوع می‌شود ما باعث تشنج مجس نباید بشویم ما همان طور که خودتان فرمودید باید از تشنج مجلس سنا تهیه شده و داده شده برای این که دو ماده از قانون انتخابات انجمن شهر را اصلاح کنند کمیسیون کشور هم با این دو ماده با یک اصلاحی موافقت کرده و خبرش را به مجلس
داده و حالا هم پیشنهاد آقای نبوی این است که از دستور خارج بشود به عقیده بنده هم جناب آقای نبوی بهتر این است که تکلیف این کار را معلوم کنیم، توجه بفرمایید، همین جوری که ایشان اظهار کردند ما که در مجلس بودیم می‌دانیم این موضوع یکی از موضوعاتی است که باید روشن بشود، بنده خیال می‌کنم که اگر چنانچه این دو ماده بحث و مطرح شود یک میزانی هم برای آن قانون انتخابات در دست می‌آید و وضعیت خود ما هم روشن می‌شود که آن کمیسیونی که مکلف شده کارش را انجام بدهند و جناب آقای وزیر کشور هم در این موضوع یک قدری روشن‌تر می‌شوند و بنده خیال می‌کنم ما خیلی نباید در این مطلب متعصب باشیم همان طوری که خودتان همیشه به ما می‌فرمایید مصلحت این جور نیست، مصلحت این جور است که ما طرفدار یک ترقی و تکامل تدریجی باشیم، مصلحت این طور است این یک اصلی است که در شهر به عقیده بنده زیاد ضرری ندارد که ما بخواهیم باسوادها رأی بدهند البته رأی اکثریت مجلس قاطع است ولی بنده عقیده شخصی خودم را عرض کردم چون در کمیسیون هم رأی دادم (سعید مهدوی - آن عده‌ای که بیش‌تر از همه مالیات می‌دهند و به شهر کمک می‌کنند نباید از رأی دادن محروم شوند اصناف را چطور از رأی محروم کنیم؟) عرض کردم اکثریت مجلس قاطع است و بنده عقیده خودم را عرض می‌کنم چون عضو کمیسیون بودم و رأی داده‌ام موافقم از جنابعالی هم خواهش می‌کنم پیشنهاد خودتان را پس بگیرید و بنده خواستم این توضیح را عرض کرده باشم که این لایحه باید تکلیفش در مجلس معلوم بشود. خوب نیست که مجلس سنا یک تصمیمی بگیرد و بفرستد اینجا و ما آن را در بوته اجمال بگذاریم، این به نظر بنده برای شأن مجلس شورای ملی شایسته نیست.
نایب رئیس - آقای نبوی پیشنهادتان را پس گرفتید؟
نبوی - خیر پس نگرفتم.
۴ - ختم جلسه به عنوان تنفس
نایب رئیس - اگر آقایان اجازه بفرمایند چون عده کافی نیست چند دقیقه تنفس داده شود.
(مجلس ساعت یازده و بیست دقیقه به عنوان تنفس تعطیل و دیگر تشکیل نگردید و جلسه آینده به روز سه‌شنبه موکول شد)
نایب رئیس مجلس شورای ملی - نورالدین امامی