مذاکرات نفت با شوروی ۱۳۲۶ - ۱۳۲۳
نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره شرکت نفت مختلط ایران و شوروی ۵ اسفند ۱۳۲۴
چون پیشنهادهای شوروی را طرف ایرانی قبول نکرده‌است دولت شوروی پیشنهاد خود را در باب شرکت نفت پس می‌گیرد و امتیاز نفت شمال ایران را می‌خواهد. در جواب این تذکاریه پاسخ داده شد که موضوع شرکت نفت از طرف هیئت رد نشده‌است منتها چون بموجب قوانین ایران باید این قبیل شرکتها بتصویب مجلس شورای ملی برسد در صورتی که دولت شوروی قوای خود را از ایران فوری خارج نماید این عمل فرصتی خواهد بخشید که مقدمات مذکور دراین امر در طهران فراهم گردد تا با توافق طرفین در شرایط شرکت مزبور مقاوله نامه برای تقدیم بمجلس تهیه شود.
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی و رخدادهای آذربایجان ۴ اسفند ۱۳۲۴
چنانچه در موقع مذاکرات روز ۲۳ فوریه (۴ اسفند) خاطرنشان نمود محل مشکلاتی که فعلا در ایران پیش آمد نمود و مهمترین آنها مربوط بانتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی و جریان حوادث آذربایجان ایران است ارتباط کامل با موضوع تخلیه ایران از قوای شوروی و سایر متفقین دارد زیرا برای انجام هر گونه اصلاحات در زمینه روابط سیاسی و اقتصادی فیمابین دو کشور باید طرحهای مربوطه تنظیم و بتصویب مجلس شورای ملی برسد و تا زمانی که قوای متفقین خاک ایران را تخلیه ننمایند بموجب قانون تحریم انتخابات که در مجلس ۱۴ گذشته انتخابات دوره پانزدهم مجلس صورت نخواهد گرفت بنابراین اگر دولت اتحاد جماهیر شوروی واقعا متمایل باشد که با دولت فعلی از طریق دوستانه همکاری کند و در راه رفع محظورات ومشکلات موجوده کمک نماید واصلاح روابط ایران وشوروی را با رعایت قانون اساسی کشور ایران عملی سازد ناگزیر باید با دولت من در حل مشکلات معاضدت نماید و با تخلیه خاک ایران موجبات انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی فراهم ودر انجام مقاصدی که در نظر است تسهیلات لازمه مهیا گردد و اینجانب یقین قطعی دارم که با این اقدام دوستانه دولت شوروی مقدمات یک دوره نوین ودرخشانی در روابط فیمابین فراهم خواهد گردید که قطعا بصلاح و سود هر دو کشور خواهد بود.
۲- موضوع آذربایجان
آذربایجان از بدو تاریخ ایران یعنی حداقل از ۲۵ قرن باین طرف جزء لاینفک ایران واز لحاظ ئتنوگرافی ایده‌ئولوژی (یعنی نژادی و آمال سیاسی) و کلیه عادات و رسوم ملی در طی این مدت کاملا ایرانی بوده در ادوار گذشته حتی یک مدت کوتاهی هم در تاریخ این کشور دیده نشده‌است که در آن دوره صحبت از یک ملیت خاص غیرایرانی در آنجا بمیان آمده باشد و از حیث زبان هم با این که امرزو مکالمه مردم بزبان ترکی است ولی در تمام مدت ۲۵ قرن نوشته‌ها و زبان ادبی در آن دیار بفارسی بوده و دوره را سراغ نداریم که مردم آنجا بترکی چیزی نوشته باشند و یا بترکی کتاب درسی یا ادبی یا تاریخی قابل توجهی تالیف کرده باشند یا مدرسه‌هایی برای تدریس زبان ترکی وجود داشته باشد.
آذربایجان بحکم سوابق تاریخی و قانون اساسی جزء لاینفک ایران است و هیچگونه مجوز تاریخی یا قانونی برای نهضت خودمختاری و اقدامات خلاف قانونی که در آنجا بعمل آمده و موجب وارد شدن لطمه بتمامیت ارضی ایران گردیده وجودندارد .
عملیاتیکه از چندی باینطرف بدون مقدمه و سابقه در آذربایجان بعمل آمده از قبیل اعلان حکومت خودمختاری و تشکیل دولت محلی برخلاف نص صریح قانون اساسی و خلع سلاح و اخراج قوای دولتی و قوای تامینیه از قبیل ژاندارم و پلیس، ادعای ملیت وزبان مخصوص ملی برای آذربایجان – اخذ مالیات و سربازگیری تصرف بسیاری از شهرها ودهات آذربایجان تصرف ادارات دولتی وبانک ملی و عملیات تجاوزکارانه دیگر- تغییر واخراج یا توقیف کارمندان مسئول و امثال این قبیل عملیات کاملا برخلاف قانون اساسی و کلیه مقررات کشور ایران بوده‌است و اگر همین روش ادامه یابد کار عملا منجر به تجزیه خواهد گردید. بدیهی است همچو نهضتی از هیچ راهی قابل تالیف با اصول استقلال و تمامیت ارضی و قانون اساسی ایران نیست
۳ - در یک همچو موقعی که مشکلات عظیم از هر سو بکشور ایران روآور گردیده‌است وطن پرستان ایران که دوستی صمیمانه با دولت شوروی را شرط اول حل مشکلات سیاسی ایران می‌دانستند تمایل کردند باینکه اینجانب زمام امور کشور را بدست گیرم و دولتی برای انجام مرام این دوستی تشکیل دهم و آنچه اینجانب شخصا از تماس با مامورین محترم شوروی و آثار و قرائن دیگر استنباط نمودم این بود که می‌توان راه حل دوستانه برای مسائل مذکور در بالا پیدا کرد.
از این رو با امیدی وافر بپایتخت کشور بزرگ شما آمدم واکنون یک بار دیگر بصراحت می‌گویم که مرام من تامین دوستی پایدار و تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور است ولی شرط اساسی برای حصول موفقیت کامل در این منظور که منتها آرزوی ملت ایران است این است که قوای شوروی خاک ایران را تخلیه نمایندو مسئله آذربایجان نیز بطوری که کوچکترین لطمه بحق حاکمیت واستقلال و تمامیت ارضی ایران وارد نگردد حل شود آنچه بنظر اینجانب می‌رسد موضوع آذربایجان با رعایت شرط اصلی مربوط بحفظ استقلال وتمامیت ارضی ایران با اجرای یکرشته اصلاحات بشرح زیرین قابل حل است
- ۱ - اعلان عفو عمومی برای کلیه اشخاصی که در نهضت خودمختاری آنجا شرکت داشته‌اند
- ۲ - انتخاب فوری انجمن ایالتی طبق قانون با داشتن اختیارات زیرین:
- الف- حق نظارت در تنظیم بودجه محلی ودر خرج و دخل مالیاتی.
- ب- وضع مالیات محلی برای مصارف محلی از این قبیل راه سازی وامور فرهنگی و بهداری وغیره.
- ج- حق نظارت در فروش وتغییر ونقل وانتقال املاک عمومی دولتی در استان آذربایجان با رعایت قوانین مقررات موجوده در این باب.
- د- اظهار نظر در تعیین رؤسای پاره از ادارات دولتی از قبیل شهرداری و رئیس فرهنگ و رئیس شهربانی و رئیس بهداری وحتی استاندار.
بطور کلی دولت من خواهد کوشید احتیاجات محلی و تقاضاهای مشروع قانونی انجمن ایالتی را برای هر گونه اصلاحات مورد توجه قرار دهد و فورا بآن ترتیب اثر دهد. در هر صورت آنچه اینجانب فکر می‌کنم برای عملی کردن یک رشته اصلاحات اساسی در کشور و تهیه مقدمات برای دوستی واقعی بین دو ملت و توسعه وانجام مسائل اقتصادی تخلیه ایران ضرورت فوری خواهدداشت و ملت ایران کاملا با یک چنین سیاست موافق وهمراه خواهد بود. احمد قوام
درین بین که ما مشغول مذاکرات ومراسلات بودیم با کمال تاسف اخبار ناگوار در باب توسعه هرج ومرج و تجاوز وحملات دسته‌های مرموز موسوم به دمکرات تحت حمایت قوای شوروی بحدود گیلانات رسید و در نتیجه در ضمن مذاکرات این موضوع را برجال شوروی اظهار نمودم و یادداشت ذیل را هم فرستادم:
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره آذربایجان، ارتش شوروی در ایران و امتیاز نفت ۹ اسفند ۱۳۲۴
- ۱- امتیاز نفت - در سال ۱۹۴۴ دولت اتحاد جماهیر شوروی بدولت ایران پیشنهاد نمود که امتیاز نفت نواحی شمال ایران را بدولت شوروی واگذار نماید حق اتحاد جماهیر شوروی در مورد تحصیل این امتیاز بهیچوجه قابل بحث نیست خاصه اگر در نظر گرفته شود که در جنوب ایران از مدتها پیش امتیاز نفت بانگلیسیها داده شده‌است با وصف این طرف ایرانی پیشنهاد طرف شوروی رارد نمود.
- دولت شوروی برای حسن استقبال از طرف ایرانی و بزیان منافع خود در تاریخ ۲۵ فوریه سال جاری ممکن دانست پیشنهاد امتیاز نفت را بپیشنهاد تشکیل شرکت مختلط نفت ایران وشوروی تبدل نماید باین ترتیب که ۵۱ درصد سهام آن متعلق بطرف شوروی و ۴۹ درصد آن متعلق بطرف ایرانی باشد ولی طرف ایرانی در تذکاریه ۲۶ فوریه با این پیشنهاد کومپرومیس موافقت ننمود.
- نظر باینکه طرف ایرانی چنانکه حالا معلوم می‌شود میل ندارد منافع شوروی را دراین باب مورد توجه قرار دهد و برای حصول موافقت با اتحاد شوروی کوشش می‌نماید و با این ترتیب علنا در مورد شوروی قائل بتبعیض شده‌است کمی‌سریای خارجه اتحاد جماهیر شووری بدین وسیلهاعلام می‌دارد که پس از گزارش امر به آقای نخست وزیر استالین تصمیم گرفته شده‌است پیشنهاد کومپرومی شوروی مسترد گردد وهمان پیشنهاد رسمی سال ۱۹۴۴ دائر بر واگذاری امتیاز نفت در شمال ایران طبق امتیاز نفت انگلیس در جنوب را تجدید نماید.
- ۲- مسئله آذربایجان – طرف شوروی مسئله آذربایجان را یک موضوع داخلی ایرانی دانسته و میداند با اینحال نظر بمذاکره نخست وزیر ایران دائر بر اینکه طرف شوروی در تنظیم شرایط موافقت بین دولت ایران و آذربایجان ایران قبول وساطت نماید طرف شوروی با تقاضای طرف ایرانی موافقت نمود و شرایط مربوطه را پیشنهاد نمود. بطوریکه از تذکاریه طرف ایرانی مورخ ۲۶ فوریه معلوم می‌شود طرف ایرانی شرائط پیشنهادی را رد می‌کند. در عین حال طبق اطلاعات واصله نمایندگان آذربایجان ایران نیز شرایط پیشنهادی را رد کرده وآن را رضایت بخش ندانسته‌اند بنابراین وساطت دولت شوروی در این مورد منتفی می‌گردد.
- ۳- قوای شوروی در ایران - نظر دولت شوروی اینستکه در بین محافل محاکمه ایران رجال نسبتا برجسته دولتی وجود دارند که پایه سیاست خود را بر روی مجاهدت در تولید مشکلات بین جماهیر شوروی و دول معظم دیگر قرار داده‌اند برای اینکه از اختلافات ممکنه بین آنها استفاده نموده آذربایجان شوروی و بادکوبه و ترکمنستان شوروی راتصرف نمایند. چنانکه در سال ۱۹۱۹ در کنفرانس پاریس یادداشتی از طرف دولت ایران بزمامداری صمصام‌السلطنه به امضای مشاورالممالک وزیر امور خارجه وقت تسلیم گردیده و تقاضا شده بود که آذربایجان شوروی با شهر بادکوبه و ترکمنستان شوروی با شهرهای عشق‌آباد و مرو و قسمتی از ارمنستان شوروی با شهر ایروان و غیره بایران واگذار گردد. با وجود این سیاست غاصبانه دولت ایران دولت شوروی از بدو تشکیل خود همواره رفتار دوستانه خود را نسبت بایران خاطرنشان مینمود و در ماه فوریه سال ۱۹۲۱ عهدنامه‌ای منعقد نمود که بر طبق آن برای ابراز مودت راه‌آهن متعلق بروسیه و راههای شوسه و بنادر و اسکله‌ها و کشتیها و کرجیها و باراندازها و بانکها و خطوط تلگرافی و تلفونی و جزایر متعلق بروسیه را با طیب خاطر و بلاعوض بایران تسلیم نمود. دولت شوروی انتظار داشت که محافل حاکمه ایران به اهمیت این رفتار دوستانه اتحاد شوروی که در تاریخ روابط بین دو دولت نظیر نداشته‌است پی برده وارزش آنرا خواهند فهمید. ولی چند ماه پس از عقد این عهدنامه دولت ایران در همان سال امتیاز نفت شمال ایران را در نزدیکترین نقاط مرز شوروی بشرکت خارجه موسوم باستاندارد اویل واگذار نمود تا بدین وسیله لطمه‌ای بمنافع اتحاد شوروی وارد سازد. راست است که این قرارداد در سال بعد بواسطه اعتراض اتحاد شوروی لغو گردید.
- در سال ۱۹۴۷ مجددا دولت ایران امتیاز نفت نواحی واقعه در مرز اتحاد شوروی در قسمت خاوری بحر خزر را بشرکت نفت امریکایی واگذار نمود باز بخیال اینکه بدین وسیله لطمه‌ای بمنافع شوروی وارد آورده و موجبات تصادم بین اتحاد شوروی و دول متحده امریکا را فراهم سازد. این قرارداد نیز در سال بعد بواسطه اعتراض اتحاد شوروی ملغی گردید. با تمام این سوابق دولت ایران در سال ۱۹۳۹ مجددا امتیاز نفت نواحی واقعه در جنوب بادکوبه را بشرکت نفت انگلیس و زیلند واگذار نمود باز بخیال اینکه لطمه بمنافع اتحاد شوروی وارد آورده و باعث تصادم اتحاد شوروی و انگلستان گردد. این امتیاز فقط پس از مدت پنجسال بواسطه اعتراض اتحاد شوروی لغو گردید. ضمنا باید این نکته را تذکر دهد که دولت ایران که امتیازات مشروحه بالا را بدول دیگر واگذار مینمود همواره از دادن حق امتیاز باتحاد شوروی در شمال ایران امتناع ورزیده و می‌ورزد. تمام این قضایا دلالت بر این می‌نماید که محافل حاکمه ایران نسبت باتحاد شوروی سوء قصد دارند و منتظر فرصت هستند که نسبت بمنافع شوروی لطمه وارد آورند و نواحی نفت‌خیز آذربایجان شوروی و ترکمنستان شوروی را مورد تهدید قرار دهند. این قضیه را نمی‌توان بر حسب تصادف و اتفاق دانست که همین اواخر نیز در سال ۱۹۴۵ محافل حاکمه ایرانی آقای حکیمی را که احساسات خصمانه وی نسبت باتحاد شوروی معروف است بسمت نخست وزیری ایران انتخاب نمودند و آقای حکیمی همان شخصی است که در کابینه صمصام‌السلسنه نامبرده که یادداشت غاصبانه‌ای راجع بدعاوی ایران نسبت به بادکوبه و آذربایجان شوروی و ترکمنستان شوروی بکنفرانس پاریس تقدیم نموده بود یکی از وزرای برجسته بشمار می‌رفت بطوری که همه میدانند دولت حکیمی تا ماه فوریه ۱۹۴۶ برروی کار باقی ماند و با عملیات خود محیط روابط ایران وشوروی را مسموم ساخت. بنابراین ملاحظات اتحاد جماهیر شووری مجبور است نسبت بمحافل حاکمه ایران احتیاط را از دست ندهد و بهمین جهت ناگزیر است خروج قوای خود را از شمال ایران بعهده تاخیر اندازد.
وصول این یادداشت بینهایت اسباب تکدر خاطر گردید زیرا این پاسخ ما را از مقصود دور می‌ساخت درین یادداشت دولت شوروی یکی دو پیشنهاد نسبتا مساعد خود را پس گرفته بود در موضوع نفت هم که قبل از ما یعنی درست یکسال پیش در اسفند هزار و سیصد و بیست و سه مذاکرات مقدماتی توسط مرحوم آهی سفیر ایران در خصوص شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در مسکو بعمل آمده بود من نمی‌توانستم مذاکراتی که منتهی بتصمیم قانونی گردد بعمل آورم در باب آذربایجان هم بحکم متن تذکاریه هیئت شنیدند ما از وساطت دولت شوروی سخن بمیان نیاورده بلکه فقط کمک معنوی از آنان خواسته بودیم و پی برده بگویم خواهش ما این بود دولت شوروی از مساعدت نسبت به سران دمکرات خودداری نماید افسوس درین موضوع جواب یاس‌آوری داده بودند بطوریکه ملاحظه فرمودید در ضمن مذاکرات و پیشنهادهایی را که در سابق در خصوص نفت بین دولت و کمپانیهای خارجی بعمل آمده و هیچوقت صورت خارجی پیدا نکرده بود دلیل خصومت و سوء نیت ایران نسبت بشوروی شمرده بودند بعد از مشاوره پاسخ زیرین فرستاده شد.
بار دیگر لازم میدانم تذکر دهم که هدف دولت من با نهایت صداقت تحکیم مناسبات دوستی بین اتحاد جماهیر شوروی وایران است و تاکنون درین راه کوشیده‌ام و در آتیه نیز خواهم کوشید شک نیست که اگر دولت جماهیر شوروی با من در این موضوع کمک نماید بمنظور اصلی که ایجاد یک دوستی محکم و خلل‌ناپذیر بین دو ملت باشد موفق خواهم شد.
- ۱- راجع بنفت درخصوص تاسیسس شرکت مختلط ایران و شوروی که تصور کرده‌اند با آن موافقت نشده‌است چنین نیست و باید مخصوصا تذکر دهم که چنانچه سابقا هم مذاکره شده‌است اگر در تخلیه فوری ایران از قوای شوروی و حل قضیه آذربایجان با من کمک نمایند فرصت خوبی خواهد بود که بعداز مراجعت بتهران وبا حصول توافق در شرایط تشکیل شرکت طرح لازم بمجلس شواری ملی ایران پیشنهاد گردد و این قضیه بلافاصله بنوعی که مورد توافق طرفین باشد حل شود. مقصود آنستکه تشکیل این قبیل شرکتها ولو آنکه طرف از اتباع ایران باشد باید طبق قانون اساسی ایران بتصویب مجلس شورایملی ایران برسد ضمنا این نکته را خاطرنشان می‌سازم که اعطاء امتیازات حقوق مربوط بحق حاکمیت واستقلال کشور است که باید بتصویب مجلس شورای ملی برسد واگر در نیم قرن قبل یعنی پیش از مشروطیت ایران با شرایط آن زمان امتیازی داده شده باشد این امر را نمی‌توان فعلا تبعیض نسبت بدولت شوروی دانست.
- ۲- موضوع آذربایجان- چنانکه سابقا گفته‌ام وضع فعلی که در آذربایجان ایجاد شده مخالف صریح قوانین کشور و مخالف با حق حاکمیت و استقلال ایران است که دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از انقلاب کبیر اکتبر ۱۹۱۷ تا قرارداد سه گانه و کنفرانس و اعلامیه تهران همیشه آنرا محترم شمرده‌است اما در باب امور داخلی آن سامان من با کمال حسن نیت در نظر دارم هر گونه اصلاحاتی را که مطابق آرزوی مردم آن صفحه باشد تا آنجا که قوانین کشور اجازه دهد عملی نمایم و مقصود آنستکه با کمک معنوی دولت شوروی این اصلاحات در محیط صلح و آرامش و بدون منازعات داخلی انجام یابد.
- ۳- راجع بقوای شوروی در ایران – در باب تخلیه ایران از قوای متفقین باید این نکته را متذکر شوم که مطابق اصل ۱۰۶ قانون اساسی ایران توقف وعبور قوای بیگانه در خاک ایران منوط باجازه مجلس است وقرارداد سه گانه هم که توقف قوای متفقین در خاک ایران را درموقع جنگ اجازه داده بتصویب مجلس رسیده و چون طبق ماده از این قرارداد قوای مزبور منتهی تا دوم مارس ۱۹۴۶ باید خاک ایرانرا تخلیه نمایند ودراعلامیه تهران که بامضای جناب ژنرالیسم استالین رسیده و همچنین در نتیجه اعلانات مکرر دیگری که مقامات صلاحیتدار شوروی در محافل بین المللی و در ایران نموده‌اند همیشه وعده داده‌اند که طبق تعهد صریح خودکلیه قوای خود را از خاک ایران ببرند ادامه توقیف بعد از تاریخ مزبور برخلاف تعهدات مذکوره و برخلاف اصل ۱۰۶ قانون اساسی ایران است. و اینکه اشاره به بعضی از اظهارات در کابینه صمصام السلطنه و یادداشت از طرف مشاور الممالک نموده‌اند این نکته مسلم است که اظهارات یا یادداشت بعضی از زمامداران ایران در ۲۷ سال پیش که در نتیجه مظالم دولت تزاری روسیه ودر حین انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و پیش از انعقاد پیمان دوستی با دولت اتحاد جماهیر شووری سوسیالیستی بوده‌است نمی‌تواند مستند شود که دولت شوروی باین عناوین از انجام تعهدات صریح خود که طبق پیمان سه‌گانه مورخ ژانویه ۱۹۴۲ دایر بر خروج کلیه قوای خویش از خاک ایران نموده‌است. خودداری و یا تعلل نماید.
پیشنهاد قرارداد بین دولت شوروی و دولت شاهنشاهی ایران درباره ایجاد شرکت مختلط نفت ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- قرارداد بین دولت اتحاد جماهیر شووری سوسیالیستی و دولت ایران در باره ایجاد شرکت نفت شوروی وایران
دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ازیکطرف و دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران از طرف دیگر نظر باینکه بسیار مایلند مناسبات دوستانه را تحکیم و بهمکاری من بعدی اقتصادی بین دو کشور مساعدت نمایند و همچنین بادر نظر داشتن رد و بدل نامه‌ها بین نخست وزیر ایران و سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران که روز ۴ آوریل سال ۱۹۴۶ بعمل آمد مصمم گردیده‌اند قرارداد زیر را در باره ایجاد شرکت مختلط نفت شوروی وایران منعقد نمایند و برای این منظور اختیارداران خود را بطریق ذیل معین نمودند.
دولت اتحاد جماهیر شوروی ۰۰۰۰ دولت ایران ۰۰۰
مشارالیها پس از ارائه اختیارنامه‌های خودکه در کمال صحت و اعتبار بود در مقررات ذیل موافقت حاصل نموده‌اند:
ماده اول – طرفین متعاهدین در شهر تهران شرکت مختلط نفت شوروی وایران تحت عنوان مختصر (نفت شوروی وایران) را که از طرف دولت ایران بآن حق استثنایی برای کشف واستخراج و استحصال نفت و مواد نفتی و محصولاتیکه تواماً با نفت بوجود میاید در خاکی که در قسمت اول ماده دوم این قرارداد ذکر گردیده و همچنین حق فروش و حمل ونقل نفت مواد نفتی و محصولاتی که با نفت بعمل می‌آید چه در داخل ایران و چه در خارج آن داده می‌شود احداث می‌نمایند. موسسین شرکت عبارتند از:
طرف شوروی تراست دولتی عموم اتحاد شوروی برای استخراج نفت وگاز تحت عنوان (استالین نفت) وشرکت عموم اتحاد شوروی تحت عنوان (سیوز نقطه اکسپورت).
از طرف ایران ۰۰۰ شرکت طبق اساسنامه‌ایکه در مدتی که از سه ماه از روز بموقع اجرا گذاردن این قرارداد تجاوز ننماید از طرف موسسین تنظیم و بتصویب دولتین خواهد رسید عمل خواهد کرد.
ماده دوم – حدود ابتدائی مسافت شرکت که برای انجام کارهای اکتشافی منظور گردیده‌است همانهایی خواهد بود که در روی نقشه‌ای که طرفین امضا و باین قرارداد بعنوان جزء لایتجزای آن پیوست شده ترسیم گردیده‌است، دولت ایران متعهد می‌گردد خاک آذربایجان غربی را که در طرف غرب خطی که از نقطه تقاطع مرزهای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و ترکیه وایران شروع و بسمت جنوب از سواحل شرقی دریاچه رضائیه عبور و بخود شهر میاندوآب می‌رسد چنانچه اضافه روی نقشه فوق الذکر ترسیم گردیده بامتیاز کمپانیهای خارجی و شرکتهای ایرانی با مشارکت خارجیها و یا با استفاده از سرمایه‌های خارجی واگذار ننماید.
در مدت ده سال اول اجرای این قرارداد شرکت در خاکی که در قسمت اول این ماده ذکر گردیده قطعه‌های زمینی برای انجام کارهای اکتشافی واستخراج نفت و محصولاتیکه در بالا نام آن برده شده‌است انتخاب خواهد نمود.
ماده اول – قطعه‌های زمینی که برای عملیات شرکت ضرورت داشته باشد
ماده دوم - از طرف دولت ایران برای اجرای این قرارداد جهت بهره‌برداری بشرکت واگذار خواهد گردید در صورتیکه قطعه‌های انتخاب شده شرکت متعلق بدولت نباشد دولت ایران جبران قیمت قطعه‌های مزبور بحساب دولت ایران و واگذاری بلامانع آنها را باختیار شرکت عهده دار می‌گردد.
ماده سوم –
- الف- مقدار سرمایه شرکت با موافقت طرفین متعاهدین تعیین می‌گردد. در مدت ۲۰ سال اول عملیات شرکت ۴۹ درصد اسهام بطرف ایران و ۵۱ درصد بطرف شوروی تعلق خواهد داشت در مدت ۲۵ سال دوم ۵۰ درصد اسهام بطرف ایران و ۵۰ درصد آن بطرف شوروی متعلق خواهد بود.
- ب- ودیعه شرکای شرکت در سرمایه از این قرار خواهد بود. طرف ایران اراضی نفت خیز نامبرده در ماده دوم که پس از انجام کارهای تکنیکی دارای چاههای نفت بوده ومحصولات آن مورد استفاده شرکت قرار خواهد گرفت. طرف شوروی – همه گونه مخارج و لوازمات و مزد کارشناسان و کارگران که برای شرکت جهت استخراج و اکتشاف واستحصال نفت و مواد نفتی و محصولات توام آن لازم وضروری خواهد بود.
ماده چهارم – سود ویژه‌ایکه شرکت دریافت نماید مطابق مقدار اسهام هر یکی از طرفین تقسیم خواهد گردید.
ماده پنجم – حفاظت نواحی که از طرف شرکت کارهای اکتشافی در آن بعمل آید و همچنین چاههای نفت و تمام تاسیسات شرکت منحصرا با قوای تامینیه ایران خواهد بود.
ماده ششم – شرکت حق خواهد داشت تمام آلات وادوات و مواد فرعی وخام که برای عملیاتش در ایران لازم باشد و همچنین دوا و ابزار خارجی و سایر مصالح واشیائیرا که برای بیمارستانها و درمانگاههای او ضروری باشد بدون پرداخت حق گمرک وحق پروانه بایران وارد نماید. شرکت حق خواهد داشت نفت و مواد نفتی و محصولات توام آنرا که در موسسات شرکت بعمل آید بدون پرداخت حق گمرک وحق پروانه از ایران صادر نماید.
باتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی حق تقدم در خرید نفت و محصولات نفتی که شرکت صادر نماید داده خواهد شد.
ماده هفتم – دولت ایران شرکت را از پرداخت هر گونه مالیات وعوارض معاف می‌دارد.
ماده هشتم – این قرارداد برای مدت ۵۰ سال از روز بموقع اجرا گذاردن آن منعقد می‌گردد.
ماده نهم – پس از انقضای مدت عملیات شرکت دولت ایران حق خواهد داشت اسهام طرف شوروی را خریداری و یا با موافقت دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مدت عملیات این قرارداد را تمدید نماید.
ماده دهم – اینقرارداد از روز تصویب آن بموقع اجرا گذارده خواهد شد. این قرارداد در شهر تهران در دو نسخه بروسی وفارسی نوشته شده و هر دو متن بطور تساوی معتبر می‌باشد. مورخ... ۱۹۴۷ بنمایندگی دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بنمایندگی دولت ایران.
نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیرکبیر شوروی درباره پیشنهاد قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی ۲۴ نوامبر ۱۹۴۶
آقای سفیر کبیر عزیزم
راجع بموضوع قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران وشوروی که تقاضا فرموده‌اید در چه موقع مجلس شورای ملی تشکیل و قرارداد نامبرده پیشنهاد مجلس خواهد شد برای اینکه از موقع افتتاح مجلس استحضار حاصل شود کمیسیونی در وزارت کشور تشکیل و در مواد قانون انتخابات بررسی شده گزارشی به این جانب داده‌اند که رونوشت آنرا با یک نسخه از قانون انتخابات برای اطلاع جنابعالی بپیوست می‌فرستم و ضمنا توضیح می‌دهم که برای تسریع افتتاح مجلس در آن گزارش همه جا حداقل مدت را منظور داشته‌اند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات قائقه را تجدید می‌نمایم.
احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران
۳ آذر ۱۳۲۵ برابر با ۲۴ نوامبر ۱۹۴۶
نامه سادچیکف سفیر کبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۱ آذر ۱۳۲۵ برابر ۱۲ دسامبر ۱۹۴۶
سفارت این جواب را فرستاد: جناب اشرف آقای قوام السلطنه نخست وزیر و وزیر امور خارجه ایران تهران با کمال احترام وصول نامه شماره ۴۴۵۱ مورخ ۲۶ نوامبر سال جاری آنجناب را تایید می‌نماید. بطوریکه از رونوشت گزارش کمیسیون انتخابات پیوست نامه مزبور مشهود است افتتاح مجلس شورای ملی برای اوایل ماه مارس ۱۹۴۷ پیش بینی می‌شود. بدین ترتیب تصویب موافقتنامه مربوط بمسئله نفت که می‌بایستی در ۲۴ نوامبر سال جاری انجام پذیرد پیش از مدت چهارماه بتاخیر خواهد افتاد.
اینک بنا بمراتب مندرج در فوق بدستور دولت شوروی اعتراض خود را از تخلف نسبت بموافقتنامه شوروی وایران مورخ ۴ آوریل سال جاری اشعار داشته و ضمنا اطلاع می‌دهد که دولت شوروی اصرار دارد که دولت ایران باید در آینده از تخلف در مورد موافقت نامه مزبور خودداری نماید.
موقع را مغتنم شمرده مراتب احترامات فائقه خود را نسبت بآنجناب تجدید می‌نمایم.
باین مراسله هم چنین پاسخ داده شد:
نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیر کبیر شوروی درباره قرارداد نفت شمال ۲۹ امرداد ۱۳۲۶ برابر با ۲۱ اوت ۱۹۴۷
آقای سفیر کبیر عزیزم - عطف بنامه مورخ ۱۲ دسامبر ۱۹۴۶ آنجناب موضوع قرار ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی باستحضار میرساند که پیشنهاد ایجاد شرکت مزبور پس از تنظیم طرح قرار مربوطه با افتتاح مجلس شورای ملی صورت پذیر خواهد بود و تاخیر افتتاح مجلس هم بطوریکه حضورا توضیح داده‌ام نظر بمشکلاتی بود که لازم می‌آید پس از رفع آن مشکلات اقدام بانتخابات بشود تا بتوانیم بحصول نتیجه مطلوبه بشروع اصلاحات لازمه اقتصادی بیشتر اطمینان حاصل نماییم بنابراین اعتراض آنجناب در این باره وارد نبوده واین جانب از نظری که در موافقتنامه سابق خود نسبت بموضوع ابراز داشته‌ام عدول نکرده‌ام و همینکه وسایل لازمه مهیاشد قرار ایجاد شرکت نفت مختلط ایران و شوروی را بمجلس شورای ملی پیشنهاد خواهم نمود موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می‌نمایم.
چنانچه آقایان توجه فرمودید در خاتمه موافقتنامه ۱۵ فروردین این عبارت مندرج است: (قرارداد ایجاد شرکت نفت مختلط شوروی وایران مزبور که بعدا مطابق این نامه عقد می‌شود بمجردی که مجلس شورای ملی ایران تازه انتخاب شده و بعملیات قانونگذاری خود شروع نماید برای تصویب پیشنهاد خواهد شد) درین عبارت الزامی و تعهدی نیست که چنین قراردادی حتما از طرف دولت بشکل امضا شده تقدیم مجلس گردد همین معنی در ماده ۲ ابلاغیه پانزده فروردین دولت هم مصرح است.
قسمت دوم مراسلات متبادله را نیز باستحضار مجلس شورایملی میرسانم.
نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۵ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۲۸ اوت ۱۹۴۷
آقای نخست وزیر – راجع به پیغامی که در ۲۱ ماه اوت بنا بدستور آنجناب بوسیله آقای همایونجاه درباره اجرای موافقتنامه ایران و شوروی در باره نفت باینجانب فرستاده شده‌است بنا بدستور دولت متبوعه خود محترما باستحضار آنجناب میرساند. دولت شوروی بر آن عقیده‌است که خودداری دولت ایران از امضاء کردن و تقدیم نمودن قرارداد در باره تشکیل شرکت نفت مختلط ایران وشوروی برای تصویب مجلس نقض موافقتنامه نفت ایران وشوروی مورخه ۴ آوریل ۱۹۴۶ می‌باشد. دولت شوروی اظهارات دولت ایرانرا مبنی بر اینکه گویا آندولت امکانی ندارد بمطالعه طرح و امضای قرارداد در باره تشکیل شرکت ایران و شوروی بپردازد زیرا که قوانین موجوده او را مکلف می‌نماید که برای این کار قبلا موافقت مجلس را دریافت نماید غیررضایتبخش میداند.
این قسمت موضوع چنانکه معلومست طی مذاکرات راجع بعقد موافقتنامه درباره تشکیل شرکت مختلط شوروی و ایران مورد بحث قرار گرفته ودولت ایران متعهد گردیده و این تعهد مورد قبول اعلیحضرت شاه ایران که رئیس کشور می‌باشد قرار گرفته مبنی بر اینکه (قرارداد ایجاد شرکت نفط مختلط ایران و شوروی مزبور بعدا مطابق متن این نامه عقد می‌شود بمجردی که مجلس شورای ملی تازه انتخاب شده و بعملیات قانون گذاری خود شروع نماید درهر حال نه دیرتر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ مارس سال جاری برای تصویب پیشنهاد خواهد شد) (یادداشت جناب اشرف مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶) دولت شوروی اظهارات دولت ایران را مشعر بر اینکه تغییرات در وضع کشور درهیئت دولت که پس از امضای موافقتنامه شوروی وایران مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ رخ داده‌است طرف ایران را از لزوم انجام تعهداتیکه طبق موافقت نامه مزبور در مقابل طرف شوروی بعهده گرفته بود آزاد می‌نماید بهیچوجه مبرهن ومدلل نمیداند.
این اظهارات دولت ایران از اینجهت بیشتر غیرمدلل می‌باشد که موافقتنامه ایران وشوروی را از طرف دولت ایران آقای نخست وزیر که فعلا هم رئیس دولت ایران می‌باشند امضاء کرده و چنانکه در بالا گفته شد رئیس کشور اعلیحضرت شاه ایران آنرا قبول فرموده‌اند با مراتب بالا امتناع جناب اشرف از تعهداتیکه دولت ایران بعهده گرفته‌است جز مانند بازگشت بآن سیاست خصمانه و تبعیضی که نسبت باتحاد جماهیر شوروی در دوره حکومت رضا شاه و دولتهای بعدی ساعد و صدر و حکیمی بعمل می‌آید نمی‌تواند طور دیگر تلقی نمود دولت شوروی اصرار دارد که موافقتنامه مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ بلافصاله و بطور دقیق از طرف دولت ایران اجرا گردد.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خودرا تقدیم می‌دارم.
در پاسخ این نامه نیز اینگونه جواب داده شد:
پاسخ احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سادچیکف سفیرکبیر شوروی درباره قرارداد نفت شمال ۲۰ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۱۲ سپتامبر ۱۹۴۷
آقای سفیر کبیر – مندرجات نامه مورخه ۲۸ اوت ۱۹۴۷ آنجناب مورد توجه ودقت اینجانب واقع گردید. اینک در پاسخ مطالب آن مراتب زیر را احتراما اشعار می‌دارد اینکه مرقوم داشته‌اید خودداری از امضای قرارداد وتقدیم آن بمجلس شورای ملی بدون امضای قبلی نقض موافقتنامه می‌باشد. اینجانب لازم میدانم از طرف خود جمله (نقض موافقت نامه) را رد کنم زیرا نقطه نظر اینجانب بهیچوجه نقض موافقتنامه نبوده بلکه انطباق آن بوده‌است با قوانین داخلی ایران البته تصدیق می‌فرمایید که قانون یازدهم آذر ماه ۱۳۲۳ دولت را مکلف کرده‌است بر اینکه اگر برای فروش نفت ویا طرز استخراج و اداره معادن نفت ایران مذاکراتی بنماید باید مجلس شورای ملی را از جریان مذاکرات مستحضر سازد وبدیهی است که با این نص صریح قانون برای اینجانب قانونا مقدور نخواهد بود قبل از آنکه مجلس شورای ملی را در جریان مذاکرات قبلی که در این موضوع با دولت اتحاد جماهیر شوروی بعمل آمده‌است بگذارم قرارداد امضا شده‌ای را برای تصویب بمجلس پیشنهاد نمایم و برای دولت شوروی هم فرقی ندارد که مجلس قبلا در جریان مذاکرات واقع شده و پس ازآن رأی قطعی مجلس درخواست شود اینجانب بر حسب میل وتقاضای آنجناب حاضر هستم طرح قرارداد را ضمن گزارش امربمجلس پیشنهاد کنم لکن تفاوت نظر اینجانب با آن جناب اینست که اینجانب نظر بسوابق امر ونظر بصراحت قانون فقط می‌توانم طرح قرارداد را بمجلس پیشنهاد کنم و آنجناب برخلاف صریح قانون وسوابق امر اصرار دارند قرارداد امضاء شده بمجلس پیشنهاد شود در صورتیکه این عمل علاوه بر اینکه خلاف رسم و ترتیب ومنافی با سوابق امر و نص قانون است اینجانب را نیز مورد مسئولیت شدید قرار خواهد داد بنابمراتب بالا اینجانب امتناعی از وعده سابق خود نداشته و ندارم و بهیچوجه از رویه تفاهم و حسن موافقت با دولت شوروی انحراف حاصل ننموده‌ام و نخواهم نمود و البته تصدیق دارند رویه و سیاستی را که اینجانب در دوستی و حسن تفاهم بین دولت و ملت ایران و ملل اتحاد جماهیر شوروی ایجاد نموده‌ام همواره بتشیید و حسن مناسبات فیمابین مقید بوده و هست موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می‌نمایم.
اینک آخرین پاسخ جناب سادچیکف در مراسله مورخ ۱۵ سپتامبر مطابق ۲۳ شهریور ماه بمضمون ذیل قرائت می‌شود:
نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۳ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۱۵ سپتامبر ۱۹۴۷
آقای نخست وزیر- بنا بدستور دولت اتحاد شوروی محترما باستحضار آن جناب میرساند: دولت شوروی نمی‌تواند اظهارات نخست وزیر ایران را که طی نامه ۴۵۰۰ مورخه ۱۲ سپتامبر سال جاری حاوی دلائل خودداری دولت ایران از امضاء وپیشنهاد برای تصویب مجلس شورای ملی قرارداد راجع بایجاد شرکت مختلط نفت ایران وشوروی اشعار گردیده رضایت بخش تلقی نماید. دولت شوروی مجددا توجه دولت ایران را باین نکته معطوف می‌سازد که در موقع مذاکرات و حین امضای موافقتنامه ایران و شوروی مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ دولت ایران که از قوانین خود مسبوق است تعهدیکه مورد قبول رئیس کشور اعلیحضرت شاهنشاه ایران گردیده بخودگرفته مبنی بر اینکه (قرارداد ایجاد شرکت نفت مختلط شوروی وایران مزبور که بعدا مطابق متن این نامه عقد می‌شود به مجردی که مجلس شورای ملی ایران تازه انتخاب شده و بعملیات قانونگذاری خود شروع نماید درهر حال نه دیرتر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ مارس سال جاری برای تصویب پیشنهاد خواهد شد.) (یادداشت آقای قوام نخست وزیر ایران مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶) بدینطرق خودداری دولت ایران از امضاء و پیشنهاد برای تصویب مجلس شورای ملی قرارداد راجع بایجاد شرکت مختلط نفت شوروی وایران نقض مستقیم موافقتنامه شوروی وایران مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ خواهد بود اما راجع بآنکه آن جناب خیال دارید در باره جریان مذاکرات قبلی بین دولتین نسبت به شرکت نفت شوروی وایران به مجلس شورای ملی گزارش بدهید مسلم است که این مسئله باید مورد تصمیم خود دولت ایران قرار گیرد.
با مراتب بالا دولت اتحاد شوروی یادداشت خود را مورخه ۲۸ ماه اوت سال جاری تایید نموده و کماکان در اجرای فوری و دقیق موافقتنامه مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ مصر می‌باشد.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خودرا تقدیم می‌دارد.
در قبال این مطلب که در این مراسله مصرح است باید بگویم:
تردیدی نیست که اعلیحضرت همایونی همواره طرفدار دوستی وحسن تفاهم با دولت شوروی بوده و درین باب دستورهای پیاپی صادر فرموده‌اند و می‌فرمایند و هر نوع اقدامات برای تحکیم روابط دوستی مورد تصویب شاهانه‌است. اکنون می‌خواهم در خاتمه گزارش خودمطلبی را که یقین دارم عین نظر و عقیده مجلس ودولت و قاطبه ملت ایرانست با تمام صراحت و با قبول مسئولیت اعلام دارم. قطع نظر از هر نوع تصمیمی که مجلس شورای ملی اتخاذ کند آنچه که تغییر نمی‌یابد ومسلم است و اندک تردید و ریا و خدعه‌ای در آن نیست اینست که ملت ایران صمیمانه می‌خواهد با دولت معظم شوروی دوستی پایدار داشته باشد (صحیح است) و روابط اقتصادی خود را که بنفع طرفین باشد توسعه دهد (صحیح است) وهیچگونه سیاست تبعیض و روش خصمانه نسبت بشوروی نداشته وندارد (صحیح است) زیرا بحکم عقل و منطق حتی تصور اینگونه سیاست هم در مغز هیچ ایرانی نمی‌تواند جایگیر شود واگر فقط نگرانی فشار و تهدید وتحریک و تبلیغات ناروا از بین برود ما خواهیم توانست در محیط آرام اعتماد کامل متقابل ایجاد نماییم (صحیح است) و با نهایت صداقت و شرافت همکاری کامل فرهنگی واقتصادی بین دو کشور را تامین کنیم (صحیح است)
- طرح پیشنهادی جمعی ازآقایان نمایندگان راجع به موضوع نفت بقید دو فوریت و تصویب آن
۲- طرح پیشنهادی جمعی ازآقایان نمایندگان راجع به موضوع نفت بقید دو فوریت و تصویب آن
رئیس- آقای دکتر شفق.
دکتر شفق – جلسه ایکه در اینموقع انعقاد یافته بدون شک یکی از جلسات تاریخی مجلس شورای ملی ایران است. در مدت کوتاه دوره مشروطیت جوان ایران که هنوز عمرش بنیم قرن نرسیده این باغ واین ساختمان واین تالار که هم اکنون ما نمایندگان در آن گرد آمده‌ایم شاهد حوادث عجیب واتفاقات هیجان‌آور غریب بوده‌است وامروز نیز یک صحیفه دیگر بتاریخ آن حوادث افزوده می‌شود جریان ومدو جذرز و خروشان احساسات افراد و پیشوایان هر ملت بوجود می‌آید و امروز من در این جلسه که صد واند تن نمایندگان ملت ایرن جمعند فکری سراغ ندارم که بی‌آرام و حسی نمیدانم که آشفته نباشد. امروز قلب همه ماها در سینه‌ها یکسان می‌زند و فکر همه ماها متوجه حل یکی از مسائل دشواری است که حوادث جهان ما را بآن مواجه کرده وحل آنرا از ما می‌خواهد. دلهای ملت ایران نیز بیگزاف از گران تا گران کشور با اضطراب غریبی متوجه این انجمن است. چهار سال تمام است که ملت ایران گرفتارگرداب حوادثی است و شبان وروزان همی دربیم وامید و پرسش و پاسخ و بهت وحیرت بسر می‌برد. چهار سال است که یک ملت چشم براه وگوش بزنگ نگران وحیران است که پیش آمد دشوار موضوع نفت چه حوادثی دربردارد و چه صورت حلی پیدا خواهدکرد؟! دراین اضطراب ونگرانی کاملا حق بجانب ملت ایران است زیرا اتفاقات ناگوار گذشته او را نه چنان آزرده‌است که بتواند خونسردی خود را نگاهدارد نسل حاضر ایران در این نیم قرن اغلب گرفتار انقلابات داخلی بوده و دو جنگ جهانگیر خانمانسوز دیده‌است.
درهر دو جنگ ملت ما بیطرف وخواهان صلح وآسایش وطرفدار تفاهم وسازش بود ودرهر دو جنگ مانند ملتهای دیگر خسارتهای بی پایان دیده تلفات جانی و مالی ملت ایران در جنگ اول در نتیجه انقلابات داخلی و لشکرکشیهای خارجی و حدوث قحط و گرسنگی و شیوع بیماری و زیانهای بیحساب بازرگانی بنسبت دارائی و نفوس از تلفات آلمان مهاجم فزون‌تر بود.
در جنگ اخیر نیز لشکرکشیهای خارجیان که بعدا با آنان پیمان دوستی واتفاق بستیم وآمدن صد هزاران افراد نیروی نظامی و پراکندگان ملت مصیبتزده لهستانی بدین کشور و پیش آمد خشکسالی واز بین رفتن میلیونها تن خواربار، و صدهزاران اغنام و مواشی وصدمیلیونها ریال کالای بازرگانی وشیوع بیماری واشغال شدن خطوط مخابرات و وسایل مناقلات وبروز ناامنی دو کشور که لازمه چنین حوادثی بود وعجز دولت از گردآوردن مالیات و ظهور تفرقه و دسته بندی‌های سیاسی و سیتزه جویی وشیوع بدبینی و بدگویی و نارضایتی ملت خسته و ستمدیده را سخت بستوه آورد. تنها امید نجات که می‌رفت زخم دلهای ریش رامرهمی نهد و هیجان خاطرهای پریش را آرامشی دهد پیام صلح جهان و بوجود آمدن سازمان ملل متحد بود که در همان آغاز کار پنجاه ملت گرد هم آمدند و با تدوین منشور ملل متحد دست پیمان بدست هم دادند و حمله برای حفظ صلح عالم و جلوگیری از هر گونه تجاوز و رفع هر گونه نگرانی عهد بستند.
پیش از وقوع این تعهد بزرگ بین المللی پیمانی امیدبخش در تاریخ ۹ آذر ماه سال ۱۳۲۲ در مرکز کشور مابین سه مرد بزرگ و سه پیشوای نامی برندگان جنگ جهانی یعنی روزولت رئیس جمهور آمریکا و ژنرالیسم استالین پیشوای ممالک شوروی و چرچیل نخست وزیرانگلستان منعقد شد و ما ملت را نسبت پاینده بس امیدوار ساخت وباید بگویم هنوز هم دلگرمی و ایمان ما نسبت به سازمان ملل متحد که با کمال افتخار عضو آنیم و امیدواری ما نسبت به پیمان سه گانه که سه مرد بزرگ در پایتخت ما فداکاری وخسارت ما را در آن تصدیق نموده و وعده همکاری بما داده‌اند در جای خود باقیست امید واثق ما این است که بتوانیم در زمره ملتهای عضو سازمان آنچه راکه در تامین صلح وآسایش جهان بعهده مااست کار بندیم و بنوبت خود از نعمتهای آن صلح و آسایش برخوردار گردیم. بدون تردید ما ایرانیان که بقدر کافی از تاثیرات شوم جنگها داغ دل دیده‌ایم بیش از خیلیها هواخواه صلح ملل و تفاهم واقعی بین المللی هستیم (صحیح است) هر گاه که خبری هیجان آمیز ودر ضمن انتشارات یا شایعات در باب وقوع اختلافات جدید در میان ملتهای نیرومند گیتی بگوش ما یمرسد دل هر ایرانی بی اختیار می‌لرزد (صحیح است) زیرا نه تنها ادبیات و فلسله ملی ما مزایای صلح و برادری ملتها را از زمان دیرین بما آموخته وشاعر بزرگ ما گفته‌است بنی‌آدم اعضای یکدیگرند.
بلکه تجارت تلخ وستمهای روزگار و خسارات بیشمار عملا این حقیقت را که صلح راه یزدانی و جنگ روش اهریمنی است در نظر ما مسلم داشته‌است (صحیح است) گذشتهاز جنگهای خانمان‌برانداز تاریخ کشور ما یک فاجعه دیگر دائمی نیز قرین بوده و آن فاجعه عبارتست از وضع دقیق جغرافیائی ما که کشورما از قرنها باینطرف بخصوص از زمان ظهور سیاست شرق محل تصادم سیاستهای متضاد دولتهای استعمارطلب قویدست قرار داد و ما ونیاکان ما را در طی قرون اخیر گرفتار محنت و اضطراب ونگرانی دائمی ساخت (صحیح است) از یک لحاظ می‌توانگفت این کشور پهناور قدیم از حدود سی قرن یعنی از بدو تاریخ سیاسی خود از شمال ومغرب ومشرق و جنوب پیوسته مورد مطامع و حملات و مهاجمات خارجیها و بازیچه سیاستهای آنان واقع گشته و از زمان جنگ آشور و جنگهای یونان و روم تا امروز عمر اجتماعی ما با مبارزات سیاسی و نظامی گذشته‌است (صحیح است) شگفت آنکه دولتهای رقیب بخصوص در مدت قرنهای اخیر که هر یک بنوبت خود خواستند در این ملک نفوذ سیاسی یا اقتصادی پیدا کنند از جمله بهانه‌هایی که جستند این بود که ما را در سیاست طرفگیرانه و یجانبه و پیرو آمال حریف معرفی کنند. با کمال تاسف چه از خلال گزارش جناب آقای نخست وزیر و چه از اخبار و انتشارات درمی‌یابیم که دولت دوست و همسایه بزرگ ما روسیه شوروی هنوز هم در باب سیاست خارجی ما این شبهه تاریخی را وارد و تکرار و تجدید می‌کند و ما را طرفدار سیاست یک جانبه می‌پندارد من بنام یک ایرانی و یک نمایده از جناب اشرف آقای نخست وزیر سپاسگزارم که با کمال خلوص کوشیده‌اند این موضوع را در نزد رجال محترم شوروی روشن سازند من خودم که افتخار عضویت میسیون مسکو را داشتم شاهد وناظر بودم که ایشان با کمال خلوص تشیید مبانی دوستی بی‌شائبه‌ایرا در میان دو کشور نصب‌العین و هدف خود قرار داده بودند و بخصوص در رفع این نسبت ناروای سیاست تبعیض یا باصطلاح دیگر سیاست خصمانه کوشش فراوان مبذول می‌داشتند و ملت ایران ورجال سیاست ایران از قدیمترین زمان با ذوق سلیم خود دریافته‌اند که وضع جغرافیائی ما ایجاب می‌کند سیاست مستقل ملی و بیطرفانه و بدون تبعیض داشته باشیم (صحیح است) این موضوع و این توازن و تعادل برای ما اهمیت حیاتی داشته‌است و کمتر اتفاق افتاده‌است که یک مرد سیاستمدار ایرانی یک نکته را برخورد نکرده وباهمیت آن پی نبرده باشد چنانکه در نطق سابق خودم اظهار داشتم معلم ملت ایران در این درس بزرگ سیاست مرور زمان و تجارب حوادث جهان بوده‌است در دنیائیکه وضع محیط در مرغ و ماهی تاثیر دارد و آنها را برای زندگانی در آنمحیط سازگار می‌کند حوادث پی در پی و مبارزه‌های دمادم سیاست خارجی که تصادم مدام منافع بیگانگان در ایران ملت ما را نیز از قرنها باین طرف نیک آموخته و ورزیده نموده و تبجربت و فراست دریافته‌ایم که ما را فقط یک سیاست خردمندانه ملی عاری از تبعیض و بدون تمایل بطرف دولتی بضرر دولت دیگر می‌تواند زنده نگهدارد (صحیح است) من بنام دولت وملت و مجلس ایران می‌توانم بگویم که اصل لایتغیرسیاست خارجی ما این بوده‌است و خواهد بود (صحیح است) و با کمال صراحت نسبت سیاست طرفگیرانه را ردمی‌کنم(صحیح است) مجلس شورای ملی ایران از بدو حکومت مشروطه در ایران بدولتهای متوالی که از آنجمله دولت حاضر باشد باین شرط رای داده‌است واکنون هم همین اصل سیاسی را تایید می‌کند (صحیح است) با کمال وضوح می‌گویم ملت ایران نسبت به متفقین محترم خود سیاست شرافتمندانه و بیطرفانه و صادقانه می‌خواهد ودر این باب هیچگونه سوء ظن و نگرانی را محملی و موردی نمی‌تواند تصور نماید (صحیح است) ولی آرزوی قلبی ما این است همان طور که ما می‌گوییم هیچگونه نگرانی از ناحیه ما نسبت بهمسایگان دست ندهد مقتضی است این روش از طرف آنان نیز پیروی شود (صحیح است) یعنی آنان نیز بنوبه خودما را نگران و مضطرب نسازند و بیطرفی ما را بزور و تهدید متزلزل نکنند (صحیح است) می‌گویند مار گزیده از ریسمان پیسه می‌ترسد ملت ایران با کمال صراحت تشیید هر گونه روابطو همکاری اقتصادیرا در حود اصول واختیار متقابل با همسایگانش بخصوص با دولت اتحاد جماهیر شوروی آرزو می‌کند ولی از نفوذ و عواقب سیاسی نگران و ترسانست و بهمین مناسبت از همسایگان خود انتظار دارد هر گونه آثار فشار و تحریک واصرار را از میان بردارند و هم وحید خود را بارتباط صادقانه تجارتی و همکاری واقعی بگمارند. داستان ملت ایران بخصوص از دوره صفویان باینطرف همان داستان گرگ و میش بوده که دولتهای مختلف مغرب زمین بعزم توسعه اقتصادی و فتوحات سیاسی و نظامی هر یک بنوبه خود بحقوق اینکشور تجاوز می‌نمودند وبرای مشروع شمردن این تجاوز دعاوی مصلحانه وعناوین خیرخواهانه نظیر حفظ حقوق اتباع، تامین آسایش و آزادی مردم، تامین منافع اقتصادی و بدتر از همه بهانه جلوگیری از نفوذ دولتهای دیگر که رقیب آنان بودند برای ما می‌تراشیدند سیاست ایران چنانکه گفتم دراین کشمکشهای دشوار سیاسی که اساسی و بحکم ضرورت همان سیاست بیطرفی بود تا مگر با حفظ موازنه‌ای که از تصادم فشارهای چهارسویه حاصل گردد زندگانی خطیرخود را اامه دهد همین دولت بریطانیای کبیر که امروز روابط دوستانه ما با آندولت رو باستحکام می‌رود و طرفداریهای آندولت را از حقوق ایران در سازمان ملل تقدیر می‌کنیم و امیدواریم روابط فیمابین رفته رفته روشنتر گردد و روی موازین متساوی و صادقانه قرار گیرد در گذشته برای توسعه سیاست استعماری چندین بارها بهانه‌ها تراشد و تخطیات نظامی و سیاسی نسبت باینکشور نمود وقراردادهایی بما تحمیل کرد و مدتها ملت ایران را گرفتار نگرانیها ساخت. کار همسایه دیگر بزرگ یعنی روسیه قدم هم بهتر نبود و کشور ما را در مقابل آنان از زمان پطر کبیر گرفتارهمین سیاست تجاوز و استعمارطلب بود در زمان خود ما یعنی حدود ۳۷ سال پیش دولت روسیه سابق یعنی دولت تزاری بامر نیکلای دوم و مطابق روش سیاسی آقای سازونوف بهانه‌هایی بیمان آورد و نقاطی از شمال کشور ما را که از آنجمله آذربایجان بود اشغال نظامی کرد و بحقوق ملی و آزادی واستقلال ما تجاوز نمود و پیشوایان آزادی ملت ایرانرا اعدام کرد و باپرجا در چنان سیاست حق شکنانه اصرار ورزید تااینکه بنیانش بدست انقلابیون و آزادیخواهان روسیه از بن برافتاد ودولت جدید شوروی در زمان پیشوای بزرگ خود لنین آن سیاست جور و ستم رابرانداخت و سیاست جانبانه وجابرانه نامید و محکوم ومطرود ساخت و حقوق استقلال ما را محترم شمرد و با ما پیمان دوستی بست والحق روش پسندیده اتحاد جماهیر شووری بزخم دل ملت ایران مرهمی نهاد و ما را جلب کرد و قلوب ما را مطمئن ساخت وبتدریج راه برای توسعه و تشیید مبانی دوستی باز می‌شد ولی با کمال تاسف دعاوی اخیر روسیه شوروی راجع بنفت و طرز سیاستی که در آن راه از چهارسال باینطرف از ناحیه آن دولت اتخاذ شد بدون تردید جنبه اقتصادی و تجارتی را از آنموضوع دور کرد و شکل تهدید و فشار سیاسی بآن داد.
دراین موقع بی ریا و بدون ملاحظه باید بگویم حوادث آذربایجان و تهدید اشغال کشور ملت ایرانرا نسبت بسیاست شوروی به قطع و یقین نگران و ظنین کرد و اکنون هم که هنوز اثرات تلخ آن وقایع از بین نرفته تذکرات سخت وفشارآمیز مامورین دولت شوروی که هم اکنون در ضمن گزارش جناب نخست وزیر شنیدیم اینگونه نگرانی راتقویت می‌کند. پس بنظر من که از صمیم قلب طرفدار دوستی و همکاری بین دو ملت هستم بهتر است دوست وهمسایه بزرگ ما قبل از هر عمل اقتصادی در رفع هر گونه عوامل که تولید نگرانی سیاسی در این کشور می‌کند بکوشد من آشکارا می‌گویم که مجلس و دولت ایران طرفدار طرح دوستی پایدار با اتحاد جماهیر شوروی هستند (صحیح است) ما همسایه دیوار بدیواریم.
بهترین خریدار کالای ما روسیه‌است. ما نیز بکالای روسیه احتیاج وافر داریم و ارتباط اقتصادی بین دو کشور بحکم طبیعت ولازمه مجاورتست و قابل تزلزل نیست. گذشته از روابط اقتصادی روابط قویم فرهنگی در بین دو ملت موجود است که بهترین مظهر آن کار خاورشناسان نامی روسی از بارتوله وژه کوسکی تا فریمان و کشور واربلی وامثال آنانست که این دانشمندان همسایه در علوم وادبیات ایرانی پژوهشهای استادانه کرده‌اند پس مقدمات علمی و اقتصادی کافی برای یکدوستی ممتد و بی شائبه بین دو کشور از هر حیث موجود است. فقط برای عملی شدن این منظور لازمست اطمینان واعتماد کامل در بین باشد بنظر من اگر در این موقع دولت معظم شوروی واقعا بحکم ضرورت و احتیاج اقتصادی از ما نفت می‌خواهد ما با کمال خوشوقتی بشرطیکه در کشور خودمان آزادی عمل وامنیت کامل سیاسی داشته باشیم بعد از استخراج آن محصول خود را مطابق نرخ عادله بازار بآندولت می‌فروشیم (صحیح است) زیرا بمبادله و روابط بازرگانی روسیه احتیاج شدید داریم. اگر نظر دولت شوروی تامین منظور دیگری است از قبیل اینکه دولتهای رقیب دیگر در ایران بخصوص در قسمتهای مجاور شوروی دارای حقوق وامتیازات راجع باستخراج نفت نگردند بعقیده من هم مجلس و هم دولت و هم ملت ایران حاضر خواهند بود این نگرانی همسایه محترم شمالی را عملا رفع کند وسیاست حفظ موازنه و تامین قطعی منظورهای مشروع همسایگان خود را بطرز صحیحی روش سیاسی خود قرار دهند. (صحیح است) فقط برای تحقق این مقصود اولا تعقیب یک سیاست دوستانه وایجاد اعتماد و امنیت متقابل لازمست زیرا روابط اقتصادی چه در داخل یک کشور و چه در خارج شرایطی دارد که پایه واساس آن شرایط امنیت و فراغت خاطر ومصون بودن از هر نوع نگرانی است امید من مانند هر ایرانی دیگر اینست که با حسن نیت وعلو همت تمام مشکلات بین ما و شوروی چنانکه رئیس محترم دولت اظهار فرمودند از بین برود و جای آنرا روابط واقعی و صمیمانه فرهنگی واقتصادی بگیرد. در خاتمه اینک از مقام ریاست مجلس اجازه می‌خواهم طرحی را که شماره زیادی از نمایندگان محترم بعد از چندین روز و شب شور و مباحثه تهیه وامضاء کرده‌اند تقدیم دارم و درخواست می‌کنم این طرح قرائت شود.
پیشنهاد طرح بررسی منابع زیرزمینی در ایران و روش بهره‌برداری و بستن قراردادهای بین‌المللی
رئیس- طرح پیشنهادی قرائت می‌شود. (بشرح ذیل قرائت شد)
ساحت مقدس مجلس شورایملی. در این آشوب و گیرودار جهان که نتایج وعواقب جنگ با نهایت وخامت زندگانی عالم بشریت رامسموم ساخته وملتها را گرفتار یک نگرانی دائمی کرده و بجای اینکه مطامع سیاسی از بین برود بر شدت خود افزوده‌است و مانند اینست که دنیا یک بار دیگر بسوی دسته‌بندیهای سیاسی می‌رود صلاح کشور ما که عضو ازمان ملل متحد ونسبت بحفظ صلح بین الملل متعهد است و در یک وضع بسیار حساس جغرافیائی واقع شده‌است همانا حفظ موازنه سیاسی و پیروی از یک سیاست بیطرف و مستقل و ملی و روشن و شرافتمندانه‌است که اندک شائبه تبعیض و ترجیح و مواضعه در آن نباشد لازمه چنین سیاستی است که دولت و ملت ما در روابط اقتصادی خود هم با خارجیها که افسوس که این روابط در دنیا هنوز از سیاست تفکیک نشده‌است، بس دقیق باشد و مقتضی است در این منظور مخصوصا نگرانیهایی را که از لحاظ تصور سیاست یک جانبه ملحوظ می‌تواند باشد عملامرتفع سازد اینک نظر باین موضوع مهم و اصل اساسی سیاست خارجی مطلبی که باید در قبال گزارش جناب آقای نخست وزیر و موافقت نامه شرکت مختلط نفت منظور اصلی را تشکیل دهد این است. محتاج بتذکر نیست کلیه ثروت طبیعی واقتصادی و تولیدی ایران متعلق بایران است و بهر نحو وترتیبی که ملت و مجلس ایران بخواهد طریق استفاده از آن را تعیین می‌کند.
از طرف دیگر این اصل کلی هم مسلم است که ما در عصر تعاون و همکاری بین المللی زندگانی می‌کنیم و روابط عادلانه اقتصادی بین ملتها بخصوص همسایگان امری است طبیعی واز این لحاظ مقتضی است منابع ثروت و سرمایه هر ملتی اعم از ثروت زیرزمینی یا غیر آن بکار افتد و مورد داد و ستد و معاملات اقتصادی واقع شود و بوسیله قراردادهای صحیح و متقابل بازرگانی اصول همکاری معین گردد جز اینکه امروز وضع دنیا غیر از وضع ۵۰ سال پیش است که دولتی بدون مطالعه امتیازاتی را نسبت بمنافع مجهولی بدیگری واگذار می‌کرد پس بنظر مجلس شورای ملی اولا باید بطور قطع مسلم گردد که مواد نفتی در چه نواحی کشور وجود دارد و مقدار محصول در حدود چه میزانی تواند باشد و از لحاظ اقتصادی و بازرگانی در کدام نقاط قابل بهره‌برداری است آنگاه روش اقتصادی ایران که استفاده از منابع زیرزمینی کشور بوسیله سرمایه ملی است آغاز و عملی گردد. بنا بمراتب فوق امضاءکنندگان ماده واحده ذیل را پس از استماع گزارش جناب آقای نخست وزیر پیشنهاد می‌کنم و بقید دو فوریت تصویب آن را تقاضا می‌نماییم.
ماده واحده –
- الف – نظر باینکه آقای نخست وزیر با حسن نیت و در نتیجه استنباط از مفاد ماده دوم قانون یازدهم آذر ماه ۱۳۲۳ اقدام بمذاکره و تنظیم موافقتنامه مورخ پانزدهم فروردین ماه ۱۳۲۵ در باب ایجاد شرکت مختلط نفت ایران وشوروی نموده ند و نظر باینکه مجلس شورای ملی ایران استنباط مزبور را منطبق با مدلول و مفهوم واقعی قانون سابق الذکر تشخیص نمی‌دهد مذاکرات و موافقت نامه فوق را بلااثر و کان لم یکن میداند.
- ب- دولت باید موجبات تفحص فنی و علمی را بمنظور اکتشاف معادن نفت فراهم آورده و در ظرف مدت پنجسال نقشه‌های کامل فنی وعلمی مناطق نفت خیز کشور را ترسیم و تهیه نماید تا مجلس شورای ملی با استحضار و اطلاع کامل از وجود نفت بمقدار کافی بتواند ترتیب بهره برداری بازرگانی از این ثروت ملی را بوسیله تصویب قوانین لازم تعیین کند.
- ج- واگذاری هر گونه امتیاز استخراج نفت کشور و مشتقات آن بخارجیها و ایجادهر نوع شرکت برای این منظور که خارجیها در آن بوجهی از وجوه سهیم باشند مطلقا ممنوع است.
- د- در صورتیکه بعد از تفحصات فنی مذکور در بند ب وجود نفت بمقدار قابل استفاده بازرگانی در نواحی شمال ایران مسلم گردد دولت مجاز است در باب فروش محصولات آن با اتحاد جماهیر شوروی با آن دولت وارد مذاکره شود ونتیجه را باطلاع مجلس شورای ملی برساند.
- ه - دولت مکلف است در کلیه مواردی که حقوق ملت ایران نسبت به منابع ثروت کشور اعم از منابع زیرزمینی و غیر آن مورد تضییع واقع شده‌است بخصوص راجع به نفت جنوب بمنظور استیفای حقوق ملی مذاکرات و اقدامات لازمه را بعمل آورد و مجلس شورای ملی را از نتیجه آن مطلع سازد.