قرارداد سن پترزبورگ ۱۹۰۷

قرارداد سن پترزبورگ در ۸ شهریور ۱۲۸۶ برابر با ۳۱ آگوست ۱۹۰۷ میان روسیه و بریتانیا در سن پترزبورگ امضا شد. این قرارداد را وزیر خارجه روسیه الکساندر پترویچ ایسولسکی و وزیر خارجه بریتانیا سر آرتور نیکلسون امضا کردند

در این قرارداد روسها و بریتانیای‌ها کشورهایی از قاره آسیا را میان خود تقسیم کردند.

وضعیت سیاسی در این کشورها

گفتگوهای رسمی برای نوشتن این قرارداد از ژوئن ۱۹۰۶ آغاز شد. بریتانیا می‌خواست که نفوذ خود را در هند و خلیج فارس تضمین کند. به ویژه در واردات و صادرات تولیدات ایران و بریتانیا که از خلیج فارس می‌گذشت بریتانیایی‌ها کنترل کامل خلیج فارس را در دست داشته باشند. دولت بریتانیا نیز بیش از پانصد هزار پوند به ناصرالدین شاه قرض داده بود. با این قرارداد روسیه می‌خواست که نفوذ اقتصادی خود را در ایران تضمین کند. روسیه قرضی بیش از چهار میلیون پوند به مظفرالدین شاه برای سفرهایش داده بود. بیشتر شاهزادگان قاجار نیز از بانک Banque d’Escompte et des Prets de Perse قرض گرفته بودند. پس از انقلاب مشروطه قدرت از دست مظفرالدین شاه خارج شد و به دست مجلس شورای ملی افتاد. روسیه نگران این بود که پول‌هایی را که قرض داده‌است دیگر قاجاریان باز نگردانند. بریتانیا در آغاز از انقلاب مشروطه پشتیبانی کردند. در محوطه سفارت انگلیس در تهران بیش از ۱۳۰۰۰ تن از مشروطه خواهان گردآمدند و برای داشتن قانون اساسی و پارلمان قیام کردند.

درونمایه قرارداد سن‌پترزبورگ

قرارداد سن پترزبورگ کشورهای ایران، افغانستان و تبت را دربرمی گرفت.

ایران به سه بخش روسی، انگلیسی و بی طرف تقسیم شد. گمرک‌های ایران که بخش روسی ایران بود زیر کنترل روس‌ها درآمد و درآمد گمرک شمال ایران برای بازپرداخت وام‌هایی که مظفرالدین شاه و دیگر شاهزادگان قاجار گرفته بودند مستقیم به بانک روسی Banque d’Escompte et des Prets de Perse واریز می‌شد.

گمرک‌های فارس و جنوب ایران زیر کنترل برینتانیا درآمد و درآمد گمرک‌ها به British Imperial Bank of Persia برای پرداخت وام‌هایی که بانک به ناصرالدینشاه و مظفرالدین شاه داده بود واریز می‌شد.

درآمد شیلات در دریای مازندران و خلیج فارس و درآمد پست و تلگراف در ایران به حساب دولت بریتانیا واریز می‌شد.

افغانستان: روسیه افغانستان را کشور تحت الحمایت خود کرد این فرمولی بود که استعمارگران برای غارت کشورهای مستعمره بکار می‌بردند. بدین معنا که روسیه هیچگونه رابطه سیاسی با افغانستان برقرار نخواهد کرد و این چراغ سبزی بود برای بریتانیا که هرکاری که می‌خواهد با افغانستان انجام دهد.

تبت: روسیه و بریتانیا موافقت می‌کنند که تبت زیر کنترل و نفوذ چین باشد. روسیه و بریتانیا در امور تبت دخالت نخواهند کرد.

پی‌آیند قرارداد سن پترزبورگ

گفتگوها بر سر این قرارداد بدون حضور نماینده‌ای از ایران، افغانستان و تبت انجام یافت. دولت ایران در ۲۴ شهریور ۱۲۸۶ از مفاد این قرارداد آگاه شد. و در تهران تظاهرات بزرگی علیه این قرارداد به راه افتاد. روسیه به محمدعلی شاه قرض هنگفتی داد که وی با تهیه ساز و برگ برای حمله نظامی به مشروطه خواهان خود را آماده سازد و به محمدعلی شاه نیز پاسپورت روسی دادند. با پولی که روسیه علیه مشروطه به محمدعلی شاه داد، ۲ تیر ۱۲۸۷ - به فرمان محمدعلی شاه، کلنل لیاخوف روسی مجلس نخست شورای ملی را به توپ بست و مشروطه در سراسر ایران بجز تبریز برچیده شد. این آغاز استبداد صغیر بود مجلس شورای ملی از این روز تا روزی که تهران به دست مشروطه‌خواهان فتح شد بسته شد. مشروطه خواهان گیلان و اصفهان در ۲۵ تیر ماه ۱۲۸۸ یا یک سال و چند هفته پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی تهران را فتح کردند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد و روسها اعلام داشتند که دولت روسیه از محمد علی شاه پشتیبانی نخواهد کرد مگر آن که دولت ایران همه قرض‌هایی که به شاهان قاجار داده شده بود را به رسمیت بشناسند و آنها را پس بدهند. دولت ایران قرض‌ها را قبول کرد و همه قرض‌های محمدعلی شاه را بازپرداخت. بریتانیا درونمایه قرارداد ۱۹۰۷ میان بریتانیا و روسیه را پاس داشت و بریتانیا علیه این تجاوز و به توپ بستن مجلس کاری انجام نداد.

۹ آذر ۱۲۹۰ ارتش روسیه استان گیلان را تصرف کرد. ۷ دی ۱۲۹۰ قوای روسیه تهران را نیز اشغال نظامی کرد. از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۳، سه سال تهران و بخش شمالی کشور ایران در اشغال ارتش روس بود. بهانه روس‌ها برای این حمله مورگان شوستر آمریکایی بود که با تصویب مجلس شوستر به خدمت دولت ایران درآمد که سیستم بودجه و مالیات در ایران بنیان کند و به اجرا درآورد. مالکان بزرگ زمین از پرداخت مالیات سر باز زدند. همه آنها به بانک‌های روسی مقروض بودند و زمین‌های خود را گرو گذاشته بودند.

پس از آنکه قوانین مالیاتی را در ایران مورگان شوستر به راه انداخت، مالکان بزرگ از روسیه درخواست کمک کردند و روسیه به ایران حمله کرد. روسیه دستور داد که مورگان شوستر باید ایران را ترک کند و مجلساین درخواست را رد کرد. پس از آن نیروهای نظامی روسیه به ایران حمله کردند نمایندگان را از مجلس بیرون انداختند و در مجلس شورای ملی را برای سه سال بستند. در این حمله روسیه به ایران برپایه قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ دولت بریتانیا دخالتی نکرد.

۵ آگوست ۱۹۱۴ برابر با ۱۳ امرداد ۱۲۹۳ جنگ جهانی اول آغاز شد و روس‌ها نیروهای بیشتری در بخش شمالی ایران پیاده کردند و نیروهای بریتانیا بوشهر و آبادان را اشغال کردند. در آبان ۱۲۹۵ کلنل پسیان با نیروهای ژاندارمری همدان به نیروهای قزاق حمله برد و ژاندارمری در شیراز کنسول انگلیس را دستگیر کرد. ژاندارمری ایران از جنبش آزادیخواهی علیه روسیه و انگلیس پشتیبانی کرد وارد کارزار شد. این بار نیروهای روس و انگلیس برپایه قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ علیه ژاندارمری ایران متحد شدند و ژاندارمری را شکست دادند.

لغو قرارداد سن پترزبورگ

در تاریخ آبان ۱۲۹۶ برابر با اکتبر ۱۹۱۷ انقلاب اکتبر در روسیه به انجام رسید. دولت ایران آقای اسد بهادر شارژه دافر در سفارت ایران در سن پترزبورگ نزد لئو تروتسکی وزیر خارجه روسیه کمونیستی فرستاد. آقای بهادر ماموریت داشت که درباره لغو قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ و بیرون رفتن نیروهای نظامی روسیه با تروتسکی گفتگو کند.

در بهمن ۱۲۹۶ تروتسکی اعلام داشت که همه قرارداد‌های میان ایران و روسیه که تمامیت ارضی ایران را به بازی می‌گیرند غیرقانونی هستند. در ۴ امرداد ۱۲۹۷ دولت ایران اعلام داشت همه قراردادها و امتیازهای داده شده به روسیه که ایران زیر تهدید و با دادن رشوه به امضا رسیده‌است لغو می‌شود. ۱۲ اسفند ۱۲۹۶ در قرارداد صلح میان شوروی و آلمان و اتریش که در برست لیتوفسک Brest- litowsk که در روسیه سفید قراردارد امضا شد، دولت شوروی استقلال و آزادی ایران و افغانستان را به رسمیت شناخت و دولت شوروی استقالل سیاسی و اقتصادی ایران و افغانستان و تمامیت ارضی این دو کشور را محترم خواهد شمرد.

قراردادهای پیآیند

پس از آنکه قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ از دیدگاه سیاسی دیگر ارزشی نداشت، دولت بریتانیا با دولت ایران به نخست‌وزیری وثوق‌الدوله به گفتگو نشست و قرارداد نوینی به امضا رسانید که بارها بارها بدتر از قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ بود و ایران رسما مستعمره انگلیس شد. این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملی نرسید.

دولت شوروی نیز کوشش کرد که قرارداد نوینی با دولت ایران به امضا برساند. در ۷ اسفند ۱۲۹۹ قانون اجازه مبادله عهدنامه دوستی منعقده بین دولتین ایران و جمهوری شوروی روسیه در مسکو به امضا رسید و در تاریخ ۲۳ قوس ۱۳۰۰ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.