هزاره فردوسی

استاد فردوسی

کنگره هزاره فردوسی در دبیرستان دارالفنون ۱۶ - ۱۲ مهر ماه ۱۳۱۳

آرامگاه فردوسی پدر زبان پارسی در توس

فرتور: رده نخست نشسته از راست: حیدرعلی کمالی (ترکیه)، محمدتقی بهار، هانری ماسه (فرانسه)، عباس اقبال، دکتر عیسی صدیق رییس دبیرخانه کنگره، آقااوغلو، گونتر، سباستیان بک (آلمان). رده دوم: جان درینک‌واتر (چامه‌سرای انگلستان)، عبدالوهاب عزام (مصر)، ژرژ کنتنو (فرانسه)، ابراهیم حکیمی، پرفسور یوگنی برتلس (شوروی)، سفیر شوروی، حسن اسفندیاری رییس کنگره، محمدعلی فروغی نخست‌وزیر، مادام گدار، دستور نوشیروان (هند)، آرتور کریستن‌سن (دانمارک)، پرفسور فریدریش زاره (آلمان)، عبدالحسین شیبانی، حسن پیرنیا. رده سوم: مجتبی مینوی، ولی‌الله نصر، مهدی دیبا، وحید دستگردی، میرزایانس، بدیع‌الزمان فروزانفر، سعید نفیسی، جمیل صدقی زهاوی (عراق)، دکتر صادق رضازاده شفق، فؤاد کپرلی‌زاده (ترکیه)، ابوالقاسم اعتصام‌زاده، نظام‌الدین (هندوستان)، سر دنیس راس (انگلستان)، آتسوجی اشیکاگا (ژاپن)، زین‌العابدین رهنما، بلتنی کف (شوروی)، رضوی (هند)، رشید یاسمی. رده چهارم: مایل تویسرکانی، احمد حامد صراف (عراق)، علی‌اصغر حکمت (کفیل وزارت فرهنگ)، ریپکا (چکسلواکی)، محمد اسحق (هند)، حسینی (هندوستان)، علی نهاد بیک (ترکیه)، عبدالعظیم قریب، اورنگ، بهمنیار، رحیم‌زاده صفوی. رده پنجم: ژوزف هاکن (فرانسه)، جلال همایی، پروفسور مار، قویم، روماسکویچ (شوروی)، اربلی (شوروی)، اون والا (هند). رده ششم: آنگلساریا (هند)، احمد کسروی، نصرالله تقوی، ولادیمیر مینورسکی (انگلستان)، عبدالحمید عبادی (مصر)، آنتونیو پاگلیارو (ایتالیا)، فرانسوا ملک کرم، کوهنل (آلمان)، عباس خلیلی، جواهرالکلام

جلسه اول در ساعت نه صبح رسماً افتتاح یافت و جناب آقای محمد علی فروغی رئیس‌الوزراء ایران خطابه ذیل را ایراد فرمودند:

نطق افتتاحیه جناب آقای فروغی

آقایان محترم

پیش از آنکه کنگره افتتاح یابد و به کار مشغول شوید لازم می دانم از جانب دولت و ملت ایران و همچنین از طرف انجمن آثار ملی نسبت به مهمانان ارجمندی که از خارجه به ایران مسافرت نموده‌اند یک وظیفه بسیار دلنشین را ادا کنم یعنی از اینکه دعوت ما را اجابت فرموده و قدم رنجه نموده و تحمل سفری دور و دراز را بر خود هموار ساخته‌اند مراتب امتنان و تشکر تام و تمام خودمان را اظهار دارم و نیز آقایان را مستحضر سازم که اعلیحضرت همایون شاهنشاهی بنده را مفتخر به این مأمورین فرموده‌اند که مسرت خاطر مبارکشان را از ورود مهمانان عزیز به تهران و از اینکه در طوس حضرات را ملاقات خواهند فرمود ابراز و ابلاغ نمایم.

هر چند به قول شیخ سعدی: «سفر دراز نباشد به پای طالب دوست» و آقایان محترم در قبول این زحمت فی‌الواقع دعوت فردوسی را اجابت فرموده‌اند و چون دعوت کننده فردوسی باشد می‌توان گفت «بعد منزل نبود در سفر روحانی» ولیکن ما هموطنان فردوسی که هنوز به قول خواجه حافظ در «سراچه تقدیر تخته بند تنیم» و پذیرائی از آقایان به نیابت از فردوسی بر حسب اقتضای وقت بر عهده ما قرار گرفته است توجه داریم به اینکه مهمانان عزیز ما در اقدام به این مسافرت می‌دانستند که مشقّاتی جسمانی در پیش دارند اما روح لطیف و بزرگ ایشان به قوت همت محنت را راحت دانست و ملت ایران را رهین منت ساخت.

بلی آقایان محترم بر ما منت گذاشتید اما در این اقدام حق داشتید زیرا که فردوسی اگر چه جسماً مقید به علایق ایرانیت است روحاً فرزند انسانیت است بلکه اگر اجازه دهید عرض می‌کنم یکی از پدران انسانیت است. اما معرفی فردوسی برای شما دانشمندان از مثل من نادانی سزاوار نیست و بهتر آن است که اوقات گرانبهای شما را به خود مشغول نکنم و چون ادای تکلیف نمودم مجال بدهم که به کارهای مفید بپردازید.

پس کنگره را افتتاح و اعلام می‌کنم و چون آقای علی اصغر حکمت در رأس وزارت معارف هستند و به این مناسبت نسبت به مهمانان تکلیف خاصی دارند از ایشان خواهش می‌کنم وظیفه خود را بجا آورند و برای اینکه شاید بعضی از حضار مجلس با زبان فارسی کاملاً مأنوس نباشند بیانات خود را به فرانسه خواهند نمود.

بعد از خاتمه نطق جناب آقای فروغی آقای علی اصغر حکمت کفیل وزارت معارف (وزیر معارف فعلی) خطابه ذیل را به زبان فرانسه ایراد فرمودند

(متن فرانسه نطق مزبور در صفحات I و II از قسمت فرانسه به طبع رسیده است)

نطق جناب آقای حکمت

جای بسی مسرت است که امروز در ا ین محفل نمایندگان ذوق و علم و فضل ممالک مختلفه فراهم آمده و با هموطنان فردوسی در جشن میلاد او شرکت جسته‌اند. دولت و ملت ایران از ابراز علاقه و اظهار محبت ذوات که راه‌های دور پیموده و کشور فردوسی را به قدوم خود مزین ساخته‌اند سپاسگزار است و این بنده وظیفه خود می دانم که از جانب همه علاقمندان به علم و ادب تبریک ورود عرض کرده مراتب تشکر آنان را تبلیغ و تقدیم نمایم.

اجتماع این عده از دانشمندان معظم که علی الظاهر پرورده آب و هوا و مقتضیات مختلف هستند برای تجلیل شاعر بزرگ ایران دلیلی قاطع است بر این قول که گفته‌اند علم و ادب را وطن معینی نیست. از هر جا که پرتو آن موهبت الهی درخشیدن گرفت نفوس مستعد و ارواح مشتاق پروانه وار به جانب آن روی آورده خود را در آن آئینه مشترک می‌بینند و می‌گویند:

متحد بودیم و یک گوهر همه بی تن و بی سر بدیم آن سر همه

یک گُهر بودیم همچون آفتاب بی گره بودیم و صافی همچو آب

چون به صورت آمد آن نور سره شد عدد چون سایه‌های کنگره

توجه فوق العاده‌ای که امسال ملل مختلفه عالم به جشن هزار ساله فردوسی کرده و در بلاد معظم به تجلیل او پرداخته و زبده فضلای خود را تا آرامگاه شاعر ایران فرستاده‌اند خود برهانی ثبت است بر اینکه علیرغم ظواهر امور و حوادث خارجی ملل جهان در حقایق اختلاف و تباینی ندارند باوجود تفاوت‌های جزئی که از حیث اقتضای سیاست و تجارت و معیشت و آداب و رسوم جاریه در میان ملل امروزی جهان مشهود است تا به حدی که دنیای کنونی را مادی و تاریک و محل آفات و شرور دانسته‌اند، هر جا که پای امور معنوی و فواید عالی و ادبی پیش می‌آید پرده آن اختلافات کنار رفته پیکر اتحاد و وفاق جلوه گر می‌شود.

به عقیده مصلحین که درپی حصول توافق بشر رنج می‌برند تنها راهی که برای توحید ملل متصور است اشتراک آن‌ها است در امور معنوی که از شائبه غرض و نفع مادی منزه باشد. در میان ملل هر قدر رشته علایق سیاسی و تجاری محکم شود باز آن را نمی‌توان اتحاد حقیقی نام نهاد بلکه اتصالی است که از حیث احتیاجات متقابله موجود گشته است. اتحاد که عبارت از امتزاج و یگانگی باطن باشد جز از طریق اختلاط روحانی صورت نتواند بست. باید در میان ملل همان علاقه پیدا شود که در اعضاء خانواده یا افرادی یک طایفه موجود است. چنانکه ضامن و حافظ اتحاد و دوام یگانگی خانواده و قبیله اشتراک در معنویات خاص و تفاخر به رجال مشترک و به یادگارهای مشترک است باید اقوام عالم هم در بعضی امور معنوی شریک و سهیم گشته میان آن‌ها تفاهم روحی حاصل گردد.

و از آن جا که هر کاری محتاج به آزمایش و ورزش است حصول آن یگانگی تام هم منوط به تمرین است و باید ملل عادت کنند که در برخی امور معنوی خالی از سود مادی با هم دست یگانگی بدهند، و طریق آن هم جز تعدد این قیل محافل نیست. بنابراین مفتخرم که عرض کنم اقدام ملت ایران در تهیه جشن فردوسی و شرکت ملل معظم و دانشمندان مفخم اگر چه به ظاهراً هدف ادبی و تاریخی دارد در واقع و نفس الامر قدمی است که به سوی تفاهم حقیقی فیمابین ملل برداشته شده است.

پس از اتمام خطابه فوق جناب آقای فروغی پیشنهاد انتخاب هیئت رئیسه کنگره را نمودند. آقای کنتنو فرانسوی پیشنهاد نمود که رئیس کنگره از میان اعضای ایرانی آن انتخاب شود. پیشنهاد مزبور تصویب و جناب آقای حسن اسفندیاری (حاج محتشم‌السلطنه) به اکثریت آراء به ریاست کنگره منتخب شدند. پس از آن سایر اعضاء رئیسه کنگره به ترتیب ذیل انتخاب شدند:

آقای پروفسور کریستن سن دانمارکی نایب رئیس

آقای پروفسور زاره آلمانی نایب رئیس

آقای پروفسور هانری ماسه فرانسوی منشی

آقای دکتر عبدالوهاب عزّام مصری منشی

پس از انتخاب هیئت رئیسه مقارن یک ساعت و نیم به ظهر مانده کنگره موقتاً تعطیل شده و مقارن یک ساعت قبل از ظهر مجدداً تشکیل یافت.

آقای اسفندیاری رئیس کنگره در ضمن نطق خویش از آقایان مستشرقین و دانشمندان و نمایندگان دُوَل خارجه که در این جشن بزرگ ملی ایران شرکت کرده بودند اظهار تشکر نموده و سپس به قرائت تلگراف‌ها و نامه هائی که از دُوَل خارجه در تبریک جشن هزارمین سال فردوسی به جناب آقای رئیس‌الوزراء و وزارت خارجه رسیده بود پرداختند. تلگراف‌ها و مکاتیب مزبور و جواب‌های آن‌ها به وسیله آقای پروفسور هانری ماسه و آقای دکتر عیسی صدیق رئیس دارالانشاء کنگره قرائت شد سپس آقای عبدالحمید عبادی نماینده مصر نطقی در اهمیت فردوسی ایراد کردند و جلسه مقارن ظهر خاتمه یافت.

دومین جلسه کنگره روز ۱۳ مهر ماه در ساعت نه و نیم صبح به ریاست آقای اسفندیاری در تالار دارالفنون تشکیل شد. در این جلسه آقای پاستوخوف سفیر دولت شوروی و آقای فون بلوخر وزیر مختار دولت آلمان و عده‌ای از اعضاء سفارت شوری و سفارت آلمان نیز حضور بهم رسانیده بودند. پس از رسمی شدن جلسه آقای سفیر کبیر روسیه نطقی مبنی بر ابراز مودت و دوستی خاص دولت شوروی به ملت ایران و اعزام چندتن از دانشمندان و مستشرقین روسیه برای شرکت در کارهای علمی کنگره ایراد و هدایای تاریخی ذیل را برای استفاده ایرانیان و نگاهداری در موزه ملی ایران به دولت شاهنشاهی اهداء نمودند:

۱- یگانه کپی در دنیا از مجموعه بشقاب‌های عهد ساسانیان مرکب از یازده پارچه

۲- یگانه کپی در دنیا از نسخه خطی شاهنامه فردوسی که تاریخ آن ۱۳۳۳ میلادی (۷۱۱) هجری است.

۳- مجموعه‌ای از آلبوم‌ها و کتب ذیقیمت راجع به صنایع ایران

پس از خاتمه بیانات آقای سفیر کبیر آقای فون بلوخر وزیر مختار آلمان در طی نطق خود سابقه طولانی آشنائی ملت آلمان را با شاهنامه فردوسی ذکر و علاقه کامل آلمان را در شرکت در جشنی که به یاد این شاعر ارجمند گرفته می‌شود ابراز نمودند سپس فهرست گرانبهائی از لغات و اسامی و علائم شاهنامه که حاوی مقایسه ذیقیمتی از سه طبع معروف شاهنامه نیز می‌باشد و بوسیله دکتر فریتس ولف از مستشرقین آلمانی تألیف شده است به ملت ایران تقدیم کردند و نیز دیپلم دکترا در فلسفه از طرف دانشگاه بزرگ فردریک ویلهلم برلن به جناب آقای فروغی و دیپلم عضویت انجمن شرقی آلمان را از جانب آن انجمن به جناب آقای حکمت و جناب آقای علاء تقدیم داشتند.

سپس آقای اسفندیاری بیاناتی مبنی بر اظهار تشکر از آقای سفیر کبیر روسیه و آقای وزیر مختار آلمان و دولتین اتحاد جماهیر شوروی و آلمان ایراد کردند. جناب آقای فروغی نیز از این اظهار علاقه دُوَل مزبور و سایر دُوَل تشکر نموده و مخصوصاً اظهار داشتند که ذات اقدس شاهنشاهی که منشاء و مبداء این احساسات وطن پرستانه ایرانیان هستند از این اظهار مودت‌ها بیش از همه کس مسرور خواهند شد. در این موقع صورت اسامی آقایان ناطقین و موضوع نطق هر یک در میان حضار توزیع گردید.

آقای دکتر محمد آقا اوغلو اجازه خواسته اظهار داشتند که دانشگاه میشیگان حاضر است دو نفر شاگرد ایرانی را مجّاناً بپذیرد و یک نسخه شاهنامه که از طرف دانشگاه مزبور طبع شده به پیشگاه اعلیحضرت همایونی و دو نسخه دیگر برای کتابخانه‌های ایران تقدیم داشتند.

سپس آقایان اعضاء کنگره به ترتیب الفباء به قرائت خطابه‌های خود شروع نمودند. بدواً آقای بهرام گور و تهمورس انکلساریا خطابه‌ای به عنوان فردوسی جاوید به زبان انگلیسی قرائت و در تفسیر این بیت

نمیرم از این پس که من زنده‌ام که تخم سخن را پراکنده‌ام

بیانات شیرین و دلچسب بلیغی که مورد توجه حضار واقع شد ایران نمودند.

پس از ایشان آقای بدیع‌الزمان خطابه‌ای در باب صفات صوری و معنوی پهلوانان شاهنامه ایراد کردند و نیز در مقدمه نطق خود از آقایان مستشرقین که زحمت حضور در جشن را بر خود تحمل کرده‌اند اظهار تشکر کرده و از آقای دکتر صدیق تقاضا کردند که اظهارات ایشان را ترجمه کنند و آقای دکتر صدیق نیز آن را به زبان فرانسه ترجمه کردند.

نوبت نطق بعد از آقای بدیع‌الزمان با آقای بهار بود ولی چون ایشان تقاضا کردند که روز شنبه صحبت بدارند آقای اسفندیاری به آقای پروفسور برتلس استاد اونیورسیته لنینگراد تکلیف ایراد نطق کردند و ایشان هم نطق خود را به زبان فارسی در باب یزدان پرستی ایرانیان و مبارزه با قوه شر و اهریمن و مزایای این ایمان محکم ایراد کردند.

پس از خاتمه بیانات آقای برتلس ده دقیقه تنفس داده شد. پس از ده دقیقه در یک ساعت و ده دقیقه کم به ظهر جلسه مجدداً منعقد گردید.

چون آقای دکتر بولوت نیکوف تقاضا کرده بودند که در جلسه بعد خطابه خود را ایراد کنند آقای دکتر رضا زاده شفق خطابه‌ای به عنوان (فردوسی از لحاظ دینی) قرائت کردند و در آن مذهب فردوسی و نظر و فکر عالی او را نسبت به ادیان مختلفه عصر خود تشریح کردند و ثابت نمودند که فردوسی نیز در قسمت ادیان با بعضی از شعرا و فلاسفه عالیمقدار ما مانند مولوی و خیام و حافظ هم عقیده بوده است.

بعد از ایشان آقای کنتنو نطقی راجع به حفاری‌های علمی که در شوش و نقاط دیگر ایران در سال‌های اخیر به عمل آمده و مقایسه آثار تمدن مکشوفه در حفریات مذکور با آثاری که در حدود آسیای صغیر بدست آمده است، ایراد کردند و ثابت نمودند که تمدن قدیم این نواحی مقتبس از تمدن باستانی ایران بوده است.

پس از ایشان آقای جمیل صدقی زهاوی از شعرای نامدار عراق ابیاتی که به عربی در مدح فردوسی سروده بودند قرائت کردند و جلسه یک ساعت و یک ربع بعد از ظهر ختم گردید و جلسه آینده برای روز شنبه تعیین شد.

روز شنبه در ساعت نه و نیم صبح سومین جلسه کنگره فردوسی به ریاست آقای اسفندیاری تشکیل شد و صورت جلسه قبل را آقای پروفسور هانری ماسه قرائت کردند. در این جلسه عکس هائی که از حفریات جدید ترکستان به دست آمده و محتوی خطوط سغدی است و حکایت از وجود تمدن باستانی ایران در خطه مزبور می‌نماید بر روی تابلوئی بر دیوار تالار کنگره نصب بود.

پس از قرائت صورت جلسه آقای نایب اول بهار مست خطابه مفصلی ایراد و اظهار کردند که فردوسی مردی جنگجو و نظامی بوده و اصولاً از فرماندهان قابل به شمار می آمده است و تمام اصطلاحات و رموز و اسرار نظامی را که در جدیدترین قوانین نظامی امروزه دنیا وجود دارد در شاهنامه خود گنجانیده است و اصول جنگ را چنان خوب تدوین کرده که هنوز کهنه و مندرس نشده است و برای هر یک از مدعاهای خود اشعاری از فردوسی قرائت کردند و پس از خاتمه بیانات ایشان تنفس داده شد و بعد از تنفس در ساعت یازده و ده دقیقه جلسه دوباره تشکیل شد و بدواً تلگرافی که پارسیان هندوستان در تبریک جشن هزاره فردوسی به زبان انگلیسی مخابره کرده بودند بوسیله آقای دکتر صدیق قرائت شد و سپس آقای هانری ماسه مکتوبی در تبریک به زبان فرانسه قرائت کردند و بعد از ایشان آقای دکتر محمد آقا اوغلو خطابه‌ای به زبان انگلیسی در موضوع نظامی قرائت کردند و بعد از ایشان آقای دکتر عبدالوهاب عزّام معلم ادبیات فارسی و عربی در دانشگاه مصر خطابه خود را به زبان فارسی قرائت نمودند. خطابه ایشان راجع به نفوذ فردوسی در آداب امم بود و در ضمن خطابه خود سعی کردند که ایلیاس امیروس و شاهنامه را از جهت اینکه وقایع ایلیاس مربوط به زمان و مکان معینی است و وقایع شاهنامه در زمانی ممتد و مکانی وسیع روی داده است، از هم تفریق کنند.

آقای عزّام پس از اختتام خطابه خود نسخه نفیسی از شاهنامه عربی که اخیراً زحمت تصحیح و تحشیه آن را کشیده و با مقدمه آن در مصر به طبع رسانده‌اند توسط ریاست کنگره به حضور اعلیحضرت همایونی تقدیم کردند و دو نسخه از آن را نیز یکی به آقای رئیس‌الوزراء و یکی به آقای کفیل وزارت معارف تقدیم نمودند.

آقای حکمت از احساسات پاک آقای عزّام نسبت به فردوسی و به عبارت آخری نسبت به ایران اظهار تشکر کرده و از تهیه خطابه ایشان به فارسی کمال مسرت را اظهار نمودند. چون نوبه نطق به آقای بولوتنیکوف رسیده بود ایشان خطابه‌ای در باب طرز شعر فردوسی قرائت کردند و بعد از ایشان آقای پروفسور کریستینسن بیاناتی به عنوان شاه ایران و ملکه عرب که از یکی از داستان‌های قدیمی اقتباس کرده بودند ایراد کردند.

بعد از مستشرقین مزبور آقای درینک واتر شاعر مشهور و استاد انگلستان اشعاری شیوا در باب مسافرت خود به یاد و به افتخار شاعر بزرگوار ما خواندند و آقای رئیس نیز از احساسات پاک ایشان اظهار تشکر کردند.

جلسه در سه ربع بعد از ظهر ختم و جلسه آتیه به عصر شنبه ساعت شش بعد از ظهر موکول شد و در ساعت شش عصر شنبه چهارمین جلسه فردوسی تشکیل و تلگراف تبریکی که از آکادمی علوم پروس واصل گردیده بود به توسط آقای دکتر صدیق قرائت شد. تلگراف مزبور بدین مضمون بود: تهران، سفارت آلمان. خواهشمندیم تحیات و تبریکات ما را به انجمن فردوسی تبلیغ نمائید.

نوبت نطق با آقای بهار بود ولی چون ایشان حضور نداشتند آقای نصرالله فلسفی به ایراد خطابه خود شروع کردند. خطابه ایشان راجع بود به مقایسه‌ای بین فردوسی و ایلیاس امیروس. ایشان از شخص فردوسی و امیروس گرفته تا جزئیات آثار این دو شاعر را مقایسه کرده و اظهار نمودند که شخصیت امیروس در ایلیاد اصلاً ملاحظه نمی‌شود و بالعکس شخصیت فردوسی در همه جای شاهنامه با بهترین وجهی آشکار است و مخصوصاً تصریح کردند که در ایلیاس جز جنگ‌های یونان و تریا و قسمتی از عقاید مذهبی چیز دیگری مشهود نیست و برعکس در شاهنامه از تمام مباحث و شئون تمدن ایرانیان قدیم و ملل معاصر آن بحث شده است و علاوه بر این منظومه‌های بیست و چهارگانه ایلیاس متفرق است و معلوم نیست که گوینده آن فقط امیروس بوده یا اشخاص دیگر نیز در نظم آن‌ها دخالت داشته‌اند.

پس از مقدمات مذکور وارد قسمت‌های مهم تفاوت بین اشعار شاهنامه و مطالب و قصص آن با ایلیاد و مقایسه کلی بین طرز جنگجوئی و لشگر کشی و نوع اسلحه و کیفیت جنگ تن به تن در عرصه کارزار و امثال این‌ها که در شاهنامه و ایلیاس مشاهده می‌شود، شدند.

پس از ایشان آقای پروفسور فریمان استاد تاریخ و زبان در آکادمی علوم لنینگراد و عضو آکادمی جماهیر شوروی به ایراد خطابه خود راجع به ارتباط کلی تمدن سغدی با تمدن ایران باستان و اسنادی که در این سال‌های اخیر به دست آمده است پرداختند و بعد آقای بهار برای ایراد خطابه خود حاضر شدند.

خطابه ایشان راجع به شعر فردوسی و شاعری در عصر وی و مختصری نیز در مقدمه‌ای از قریعه پاژ مولد فردوسی و جنگاوری مردم آن صحبت داشتند و مختصری از افکار شعوبی ایرانیان و فردوسی و نیز افکار ضد شعوبی که در میان آل بویه و غزنویان موجود بود صحبت کرده و تصریح کردند که شاهنامه در غزنه شهرتی نداشت و از زمان فردوسی تا مدتی شاهنامه را چندان به دیده خوبی نمی‌گریستند و معزی قصیده‌ای در طعن فردوسی و شاهنامه دارد ولی کم کم از قرن پنجم به بعد شاهنامه کمال اهمیت را پیدا کرد تا آن جا که ابن اثیر آن را قرآن عجم خواند.

پس از ختم خطابه ایشان آقای رئیس بعد از اظهار تشکری از آقای دکتر فریمان و آقای هاکن و هدایائی که تقدیم نمودند جلسه را ختم کردند و جلسه در ساعت هشت و ربع بعد از ظهر ختم گردید.

پنجمین جلسه کنگره فردوسی سه ساعت و ربع کم قبل از ظهر روز یکشنبه به ریاست آقای اسفندیاری در تالار دارالفنون تشکیل و صورت جلسات سوم و چهارم بوسیله آقای هانری ماسه قرائت و تصویب شد و آقای پروفسور ژرژ مار خطابه‌ای در وزن شعری شاهنامه از نظر عروض ایراد کرده و از مقدمه مفصل خود چنین نتیجه گرفتند که بحر متقارب که فردوسی شاهنامه را به آن منظوم ساخته است اصلاً ایرانی است و نیز اظهار تأسف کردند که چرا هنوز آهنگ موسیقی شاهنامه در تحت تدقیق در نیامده است.

بعد از ایشان آقای عباس اقبال آشتیانی در باب نقاشی‌های شاهنامه فردوسی خطابه‌ای ایراد کرده و اظهار داشتند که نقش و تصویر با آنکه بعد از اسلام نهی شده بود، ملازمه کاملی با داستان‌های ملی ایرانیان داشته است و چون ایرانیان طرفدار روح زیبائی و جمال بودند از قبل از اسلام در نقاشی رنج بردند و کتاب‌های مانی که اخیراً کشف شده مؤید این مدعا است و حتی خطوطی که بعد از خط کنونی در ایران پیدا شده زائیده همین فکر است و لغات نگارش و نگاشتن و خواندن که اولی به معنی صحیح لغوی نقش و تصویر و دومی به معنی قرائت و تغنی است به خوبی لازمه معنی نوشتن را با نقش و نگار و خواندن را با آواز و تغنی می‌رساند.

پس از ختم خطابه آقای اقبال اجازه تنفس داده شد و آقایان اعضاء در حیاط عمارت جمع شده چند قطعه عکس از آن‌ها برداشته شد. جلسه مجدداً در یک ساعت و بیست دقیقه به ظهر منعقد گردید و تلگراف تهنیتی که از آکادمی علوم باویر واصل شده بود قرائت گردید و سپس آقای گنتر رئیس مؤسسه آمریکائی لایحه مفصلی به زبان فرانسه در باب صنایع ایران و نفوذ آن در صنایع و تمدن غرب قرائت کردند و در پایان خطابه ایشان آقای حکمت کفیل وزارت معارف از زحماتی که آقای گنتر در باب تحقیق صنایع قدیم ایران متحمل شده و عکس هائی که تقدیم کردند اظهار تشکر نمودند و پس از ایشان آقای رئیس کنگره نیز شرحی مبتنی بر معرفی مستر گنتر و تقدیر از زحماتشان ایراد کردند.

سپس آقای حسینی نماینده دکن خطابه خود را که موشح به نام و ذکر افتخار شاعر بزرگ ما بود قرائت کرده از رواج زبان فارسی در هندوستان سخن راندند و در پایان خطابه حروف سربی نستعلیق را که جدیداً دربار دکن پس از ده سال زحمت تهیه کرده است به عنوان هدیه تقدیم داشتند.

بعد از ایشان پروفسور محمد اسحق به قرائت خطابه‌ای که در باب نفوذ فردوسی در هندوستان تهیه شده بود پرداختند و از طرز نفوذ زبان فارسی در هندوستان و رواج آن در این مملکت سخن به میان آورند. سپس آقای رئیس کنگره اظهار داشتند که خلاصه خطابه‌ای که آقای پروفسور ویلیام جاکسن برای کنگره فرستاده‌اند قرائت می‌شود و قرائت شد و بعد از آن آقای پروفسور کونل رئیس موزه اسلامی لندن شرحی در زمینه صنایع ایران در دوره فردوسی بیان کردند.

پس از آن آقای سعید نفیسی به قرائت خطابه خود که در باب منظوم‌های متقارب پیش از فردوسی بود پرداختند و ایشان هم مانند آقای پروفسور ژرژ مار ثابت کردند که وزن شعری شاهنامه از بحور شعری ایران قدیم است و در قسمت آهنگ شعری و موسیقی شاهنامه نیز نکات جالب توجهی ذکر کردند.

پس از ایشان آقای ملک الشعراء بهار به قرائت اشعاری که در ترجمه اشعار آقای درینک واتر سروده بودند پرداختند و جلسه تعطیل شد.

ششمین جلسه کنگره فردوسی عصر روز یکشنبه ۱۵ مهر شش ساعت و نیم بعد از ظهر به ریاست آقای پروفسور آرتور کریستن سن نائب رئیس تشکیل گردید.

آقای اون والا از دانشمندان هندوستان خطابه‌ای در باب سکه‌های مکشوفه قدیمه راجع به دوره اسلامی و مسکوکات مکتشفه پهلوی و ارتباط این آثار قدیم و استنباط هائی که از روی آثار مزبور راجع به تمدن دوره ساسانی نموده‌اند ایراد کرده و ضمناً چندین قطعه عکس از سکه‌های مزبور که به همراه داشتند به نظر آقایان حضار رسانیدند. در پایان بیانات ایشان آقای اسفندیاری شرحی مبنی بر معرفی آقای اون والا ایراد کردند. سپس آقای اورنگ به ایراد خطابه خود پرداخته و در ضمن آن شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی را کتابی مقدس معرفی کردند و بعد به قرائت ابیاتی به بحر متقارب در ستایش حکیم فردوسی از مرحوم ادیب نیشابوری و در نصیحت از خود فردوسی برای حضار خواندند و پس از ختم آن ابیات ختم جلسه اعلام و جلسه آتیه به روز دوشنبه ۳ ساعت و نیم قبل از ظهر موکول گردید.

هفتمین جلسه کنگره فردوسی در روز دو شنبه ۱۶ مهر ساعت نه صبح به ریاست آقای اسفندیاری تشکیل و تلگراف تبریکی که از مؤسسات شوروی رسیده بود قرائت شد و آقای پروفسور هانری ماسه خطابه دلپذیری راجع به حماسه شاهنامه و سجاهای شخصی فردوسی ایراد نمودند.

بعد آقای پروفسور مینورسکی در طی بیانات خود اشاره به نفوذ شاهنامه در ادبیات چرکس و گرجی و سایر ملل قلمرو شوروی کردند. از این به بعد بنا به درخواست آقای رئیس اعضای ایرانی کنگره وقت خود را به آقایان میهمانان واگذار کردند و آقای پروفسور نظام‌الدین به ایراد نطق برخاسته نام بسیاری از فضلاء و علماء را که به ادبیات فارسی خدمت نموده‌اند ذکر کردند و خصوصاً از پروفسور نیکلسن که زحمت فراوانی در ترجمه مثنوی مولوی و تحقیق در تصوف اسلام کشیده است تجلیل نمودند. و بعد از خاتمه نطق ایشان آقای دستور انوشیروان پارسی خطابه‌ای به زبان انگلیسی بیان کرده و خدمات فردوسی را از لحاظ احیاء و حفظ روح ایران در خلال ادوار حمله بیگانگان شمردند و بعد از خاتمه نطق آقای دستور انوشیروان آقای اربلی پروفسور مدرسه لنینگراد خطابه‌ای در باب صنایع ایران در عصر ساسانیان و آقای پروفسور پاکلیار و معلم ادبیات دارالعلم رم بیاناتی در باب کتاب خداینامه و منابع استفاده فردوسی ایراد کردند و بعد آقای رضوی پروفسور کلژ پرزیدنی در کلکته در ضمن خطابه خود نظریه تازه‌ای آوردند بدین مضمون که اشعار منسوب به دقیقی که در شاهنامه است مربوط به دقیقی نبوده از آن فردوسی است منتهی فردوسی بنا بر مقتضیات عصر نخواسته است که این قسمت را به نام خود انتشار دهد.

پس از ختم بیانات آقای رضوی پروفسور روماسکویچ معلم السنه شرقیه دارالعلم لنینگراد بیاناتی راجع به افسانه‌های ملل آرائی و اینکه فردوسی از تمام این داستان‌ها مطلع بوده اظهار کردند و در این موقع دسته گلی به نام بلدیه تهران در جشن فردوسی نثار مجسمه گوینده شاهنامه شد.

بعد آقای سر دنیس راس در ضمن بیانات خود تبریکات صمیمانه دولت پادشاهی انگلستان را به کنگره تقدیم کرده پیام سر جان سیمون وزیر امور خارجه انگلستان را گزاردند و سپس شرحی راجع به کتاب ظفرنامه حمدالله مستوفی که نسخه منحصر به فرد آن در موزه بریتانیا موجود است ایراد و اشاره به اهمیت تواریخ ایران خصوصاً جامعه التواریخ رشیدی و جهانگشای جوینی و تاریخ گزیده حمدالله مستوفی کرده و در ضمن نطق خود به تذکار جشن هائی که در انگلستان به یاد فردوسی برپا شده است پرداختند.

پس از خاتمه بیانات آقای سر دنیس راس جناب آقای حکمت به نام ملت و دولت ایران از احساسات صمیمانه ملت و دولت انگلیس تشکر نمودند.

بعد از آن آقای پروفسور ریپکا استاد ادبیات دانشگاه پراگ هدایای دولت چکسلواکی را به موزه فردوسی و کتابخانه مجلس شورای ملی تقدیم نمودند و هدایای مزبور کتبی بود که به زبان چک و زبان آلمانی راجع به ایران و فردوسی نوشته شده است.

پس از نطق ایشان آقای احمد حامد دانشمند عراقی به زبان عربی خطابه‌ای ایراد کردند و آنگاه آقای اسفندیاری رئیس کنگره فردوسی خطابه مفصلی مبنی بر اظهار تشکر و اعلام ختم کنگره قرائت کردند.

در خاتمه جناب آقای حکمت خطابه اختتامیه ذیل را به زبان انگلیسی ایراد فرمودند:

نگاه کنید به

• تصمیم جلسه پانزدهم حوت ۱۳۰۳ راجع به دعوت دولت به تعمیر مقبره حکیم ابوالقاسم فردوسی - مصوب ۱۵ حوت ۱۳۰۳ مجلس شورای ملی
• قانون اجازه تخصیص عواید اضافی تمبر فردوسی برای ساختن مقبره فردوسی - مصوب ۱ بهمن ماه ۱۳۰۴ شمسی
• قانون اختصاص بیست هزار تومان از محل صرفه‌جویی بودجه ۱۳۰۶ مجلس برای ساختمان مقبره فردوسی - مصوب ۲۹ تیر ۱۳۰۶ مجلس شورای ملی
• قانون اجازه پرداخت مبلغ ده‌هزار تومان از صرفه‌جویی بودجه ۱۳۰۸ و ۱۳۰۹ مجلس شورای ملی برای تکمیل ساختمان مقبره حکیم فردوسی - - مصوب ۳ تیر ۱۳۰۹
• قانون تبدیل بروج به ماههای فارسی از نوروز ۱۳۰۴ خورشیدی (شمسی) - مصوب شب ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴ شمسی