جشنواره توس

رضا شاه آرامگاه فردوسی را می گشاید ۱۳۱۳ توس

آرامگاه فردوسی توس

شاهنامه بایسنقری فردوسی، توس

صحنه ای برجسته از شاهنامه فردوسی در نمایشگاه توس

اسکندر مقدونی در گفتگو با درخت گویا

به فرمان رضا شاه آرامگاه استاد ابوالقاسم فردوسی ساخته شد و۲۰ مهر ۱۳۱۳ رضا شاه در مراسم رسمی آرامگاه فردوسی را گشود هم چنین رضا شاه برگزاری هزاره فردوسی و تجلیل از شاهنامه را فرمان داد.

سازمان جشنواره توس به ریاست عالیه فرح پهلوی در سال ۱۳۵۳ خورشیدی بنیان شد. این سازمان برگزار کننده جشنواره توس برای بزرگداشت استاد ابوالقاسم فردوسی توسی و شاهنامه بود. از نخستین وظایف سازمان دعوت بزرگان ادبیات پارسی و شاهنامه شناسان ایرانی و خارجی به توس و برگزاری جشنواره همه ساله توس بود. فرح پهلوی نخستین جشنواره توس را در ۲۳ تیر ۱۳۵۴ خورشیدی در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی گشود. هدف از برگزاری جشنواره توس زنده کردن روح جوانمردی از راه بازگو کردن داستان های حماسی، اخلاقی و پهلوانی بود و بازگشت به ریشه های باستانی فرهنگ و اقوام ایرانی. جشنواره توس با ترتيب دادن برنامه‌هاي جانبي شامل نمايش، نگارگری ایرانی، نقاشی قهوه خانه ای سينما، موسيقي، نقالي، ورزش باستاني، و نمايشگاه های بی شمار به يك فستيوال ملي تبديل گردید و شاهنامه و فردوسي را به ميان مردم برد.

روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۴۷ آرامگاه فردوسي پس از نوسازی و تعمير و مقاوم سازی دوباره گشوده شد گروهي از مسئولان، استادان و دانشجويان دانشگاه فردوسی در مراسم رسمی گشایش شركت داشتند. پس از گشايش آرامگاه جديد، نام دانشگاه مشهد به دانشگاه فردوسي تغيير يافت.

سازمان جشنواره توس

فرح پهلوی در شهریور ماه ۱۳۵۳ پس از پایان جشن هنر شیراز و ارزیابی دستاوردهای آن گفت:

«

در جشن هنر شیراز امسال اين فكر به وجود آمد كه شايد جشني در توس برپا شود ، جشني مربوط به شاهنامه و آن سنت نقالي و حماسه سرائي ، البته اين فكر ، فكر جالبي است ، براي شاهنامه سازماني درست شده است . اكنون اميدوارم كه با همكاري وزارت فرهنگ و هنر و كمك دستگاههاي ديگر ، همه ساله يك جشن برپا شود ، جشني مربوط به شاهنامه از نظر حماسه سرایی ، داستان هاي ايراني ، شعر و بخصوص از لحاظ آثار هنري شاهنامه مانند مينياتورهاي آن و چيزي هاي ديگر كه بدان مربوط است . . . . . . . . اميدوارم با ترتيب دادن اين جشن سنت هایي كه داشت از بين مي رفت زنده شود و حفظ گردد . . . .

»

مهرماه سال ۱۳۵۳ در سازمان نو بنیاد جشنواره توس، نشستی برای تشكيل و سازمان دادن به اين جشن برپا شد که ریاست آن با رضا قطبی بود. مدير عامل جشن و هنر و نمايندگان وزارت فرهنگ و هنر و بنياد شاهنامه، فرخ غفاري قائم مقام جشن هنر، دكتر ضياء الدين سجادي استاد دانشگاه سرپرست راديو تلويزيون خراسان، دكتر فروغ ، دكتر ستاري ، دكتر دبير سياقي ، ايرج جهانشاهي و مهدی غروی نیز در جلسه بودند. رضا قطبی درباره پيدايش جشنواره توس وبرگزاری و سازمان آن به حاضران در نشست آگاهی داد و دكتر سجاديب به عنوان مدير جشنواره انتخاب شد و به فرح پهلوی معرفی شد.

سازمان جشنواره توس برای اداره و برگزاری جشنواره توس از چهار بخش تشکیل می شد، و دارای شخصیت حقوقی بود و زیر نظر رییس و هیات امنا اداره می شد:

• گشايش و تشريفات
• كنگره علمی
• برنامه هاي هنري
• انتشارات سازمان

ويژگی هاي پيش بينی شده جشنواره توس عبارت بودند از :

• الف : هدف اصلي جشنواره در سال نخست بزرگداشت فردوسي توسی خالق شاهنامه بود و پس از اجراي نخستين جشنواره درباره چگونگی ادامه آن تصميم گرفته خواهد شد.
• ب : جشنواره به شكل يك فستيوال ملي گسترده با شركت هر چه بيشتر مردم و جوانان برگزار خواهد شد
• ج : در كنگره علمی كوچكي كه برپاي خواهد گرديد شماری از دانشمندان ايراني براي سخنراني دعوت خواهد شد و كوشش مي شود كه نمايندگان مجامع علمي و فرهنگي جهان نیز در كنگره شركت داشته باشند ، گروه دانشمندان ايراني كه به جشنواره دعوت خواهد شد فقط در جلسات ايراني كه به جشنواره دعوت خواهد شد فقط در جلسات بحث و انتقاد شركت مي كنند و جشنواره يادنامه اي محتوي مجموعه مقالات علمی مستند كه از طرف شركت كنندگان و ديگر علاقمندان تهيه مي شود انتشار خواهد داد .
• د : شركت مردم از راه تشكيل نمايشگاهی از نقاشی های قهوه خانه ای ، برقراري مجالس نقالي و شاهنامه خوانی ، اجرای موسيقی محلی خراسانی ورزش هاي باستاني صورت خواهد گرفت و در راه گسترش اين هنرها و تشویق مردم به شركت در نقالي و شاهنامه خوانی برنامه های گسترده ترتيب خواهد يافت .
• ه : شركت جوانان باين صورت خواهد بود كه مسابقه اي براي تهيه نمايشنامه ، نمايش ، فيلمنامه ، فيلم موسيقی نامه و داستان و نقاشي بر مبناي شاهنامه ، برقرار خواهد شد و وزارت فرهنگ و هنر و وزارت آموزش و پرورش اجراي اين برنامه را بر عهده خواهند گرفت .

در وزارت فرهنگ و هنر ، در جلسه اي كه با حضور مقام وزارت تشكيل شد که در آن نمايندگان بنياد شاهنامه نيز شركت داشتند و بر آن شدند كه بنياد، برنامه اي را كه توسط فرهنگ و هنر اجرا خواهد شد طراحي كند و آقاي كاشفي مديركل همكاري هاي دیداری و شنیداری سرپرستی اين امور را بر عهده گرفت . بنیاد شاهنامه و دانشکده هنرهای دراماتیک رهبری و همكاری با تهيه كنندگان نمايشنامه و نمايش و با جوانان هنرمند حرفه ای و آماتور كه در زمينه نمايش كار مي كنند بر عهده گرفتند . سازمان جشنواره توس از دبير كل بخش هاي پژوهش و پژوهشگران بنياد شاهنامه در دو گروه دعوت كرد كه در جشنواره شركت كنند .

پس از پایان نخستین جشنواره توس، سازمان جشنواره توس در نشستی با حضور ریاست سازمان و اعضای آن بر آن شدند که جشنواره توس همه ساله برگذار شود و حماسه شاهان و شخصيت آهنين سراينده اش خميرمايه و محور اصلی اين جشنواره باشد و جشنواره همراه با اين اثر فنا پذير ، جلوه هاي ديگري از فرهنگ و هنر ملي ايران را كه ايران بيشتر به خراسان ، سرزمين آزادگان بستگي دارد به نمايش بگذارد .

نخستین جشنواره توس

فرح پهلوی در روز دوشنبه بیست و سوم تیر ماه سال ۱۳۵۴ خورشیدی در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد نخستین جشنواره توس را گشود. دکتر پرویز ناتل خانلری اداره کننده جلسه بود . مدیر جشنواره با چامه هایی از شاهنامه فردوسی سخن آغاز کرد. از استاد جلال الدین همایی که به سبب کسالت در جشنواره نبود مقاله ای خوانده شد. استاد به نا بخردانی اشاره کرد "که زبان فارسی را به تباهی می کشند و چه بسا که در کتاب ها و روزنامه ها به عنوان چامه و مفاله و پژوهش ادبی جمله های ناهنجار و نادرست به چشم می خوردکه روح فردوسی و سعدی از آن بیزار و در شکنجه است و اگر در روی این پاشنه بگردد، دیری نمی گذرد که نسل بعد دیگر به هیچ وجه توان فهم و درک شاهنامه و دیگر کارهای ادبی ندارد". بزرگان ادب ایران و فردوسی و شاهنامه شناسانی چون دکتر علی اکبر فیاض، مهدی غروی، دكترغلامحسين يوسفی، و علی رجایی در جشنواره ها سخنرانی های علمی ایراد کردند.

در جشنواره فیلمی از فریدون رهنما به نام "پسر ایران از مادرش بی خبر است" نشان دادند. پیش از این از رهنما کار دیگری بنام سیاوش در تخت جمشید دیده بودیم. فریدون رهنما با نمایش این دو فیلم نشان داد که فرهنگ ایران برای نشان دادن حماسه های ایرانی به تصویر پردازی نیاز دارد. فیلم کار روشنفکرانه ای بود. زندگی نامه ای که نومیدی ها و تلخی هایی که زاییده "عدم تفاهم " است بیان می کرد. فیلم گود مقدس "زورخانه " نیز در جشنواره توس بر روی پرده آمد.

نقالی و نمایش گوشه دیگری از جشنواره توس بود. مرشد ترابی ، نقالی را از گوشه قهوه خانه به میان میدان آورده بود. نقال چابک و ریز نقش به نظر می رسید ، حرکاتی شیرین و پرکشش و صدا و نعره ای پر توان و رعدآسا داشت. دو دست را که بر هم می کوفت، صدا داخل آرامگاه حکیم می پیچید. مرشد نقل جنگ رستم و اشکبوس را می کرد و با عصای نیم زرعی و آداب اصیل نقالی بارها تماشاگران را به تحسین واداشت، گاه عصا را شمشیروار به حرکت در می آورد و گاه عصا نقش اسبی تیز رو را می گرفت. با فراز و نشیب صدا، مرشد حرفش را به کرسی می نشاند و با سود جستن از چامه و نثر ( نوشته ) و طومار خوانی، نیرو و جاذبه شاهنامه را نشان می داد.

در جشنواره توس چند مرشد دیگر در نقالی درخشیدند، مرشد ابوالحسنی، مرشد صادق علی شاه، مرشد باقر ، و آن که جوشش مهر ایران را به رگ ها فرستاد و پهلوان را به میدان آورد تا عشق ایران را حماسه جاودان کند، مرشدی به نام مرشد رادی بود. مرشد یه یاری ضرب زورخانه و آوازی بی همتا ، عشق به ایران را نشان داد.

در نخستین جشنواره یک خشت مال چامه سرا با فیلم "شاهنامه و مردم" به کارگردانی حسن ترابی به همه معرفی شد. در این فیلم کارگردان پیوند گروه های گوناگون را با چامه های استاد ابوالقاسم فردوسی به تصویر در آورده بود. ارزش این فیلم در خشت مال و جامه سرایی بود به نام " حیدر یغما " که نقاشی و عملگی می کرد و در این فیلم رل خود را بازی می کرد.

در کنار هنر هایی که پایگاه مردمی پیدا کرد نقاشی هایی بود که در قهوه خانه ها ، سر بینه های گرمابه های همگانی ، سقاخانه ها، تکیه ها، قصابی ها و امام زاده ها آویخته می شد. در این شیوه هنرمند با یاری گرفتن از رنگ و روغن ، کرباس؛ و گاهی تخته و با الهام از داستان های حماسی فردوسی یا رواین های مذهبی نقش هایی می آفرید. فرح پهلوی به سبب اصالت و مردمی بودن این هنر پشتیبان آن شدند و کلکسیونی از این روش نقاشی را به موزه نگارستان هدیه دادند.

در نمایشگاه جشنواره توس ، تابلو های قهوه خانه ای و خیالی سازی که برای داستان های فردوسی کشیده شده بود گردآوردی گردیده و به نمایش گذاشته شد. چشمگیر ترین آنها جنگ رستم و دیو سفید ، گذشتن سیاوش از آتش، و جنگ رستم و خاقان چین بود.

۲۲ سخنراني سودمند توسط دانشمنداني از ايران، ، پاكستان، هند، لهستان، انگلستان، شوروي، تركيه، و آلمان ايراد شد كه بحث و گفتگوهای سازنده ای را به دنبال داشت.

دومین جشنواره توس

دومين جشن طوس از دوشنبه ۱۴ تیر تا جمعه ۱۸ تیر ۱۳۵۵ در حضور فرح پهلوی در تالار فردوسي دانشكدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه مشهد برگزار شد.

در این جشنواره بزرگداشت از فرمان رضا شاه به برگزاری هزاره فردوسی و ساختمان آرامگاه فردوسی انجام گرفت و این رضاشاه بود که هویت ایرانی را ۴۲ سال پیش از این تاریخ در جلوی مقبره فردوسی به ایران بازگرداند.

در این جشن ۹ سخنرانی مجموعاً ۹ سخنراني از دانشمنداني از ايران، ايالات متحدة آمريكا، آلمان فدرال، و يوگسلاوي ایراد شد. از آلمان هانس مولر و از آمریکا شیلا بلر و مارینا سیمپسون ، از یوگسلاوی زکا بشیر، از ایران ضیاالدین سجادی ، مهدی غروی، انجوی شیرازی ، احمد علی رجایی ، علی رواقی سخنرانی کردند.

هانس مولر زندگی فردوسی و شاهنامه و تاثیر آن بر ادبیات آلمانی قرن هجده و نوزده را بررسی کرد که در این دوره حس ملی بودن نیز آلمان و فردوسی سرمشق شعرای المانی شد. مانند اگوست هاینریش هوفمن فون فارلرز لبن ما که سرود ملی المان را نوشت .

ها ینریش هاینه چامه ای در باره فردوسی نوشته است در این چامه دلسردی فروسی را از سلطان محمود غزنوی به شعر بیان کرده است و هاینریش هاینه در چامه های خود به بی اعتنایی به چامه سرایان گله کرد.

سخنرانی هایی تقدیم به عمر خیام نیشابوری انجام گرفت که سی سال پس از مرگ فردوسی در نیشابور زاده شد.

سومین جشنواره توس

سومين جشن طوس، كه در تير ماه ۱۳۵۶، در تالار فردوسي دانشكده ادبيات دانشگاه فردوسی تشكيل شد. ۱۹ سخنراني علمی را دانشمندانی از كشورهای ايران ، مصر ، ژاپن و تركيه ایراد کردند.

چهارمین جشنواره توس

جهارمین جشنواره توس در تیر ماه ۱۳۵۷ در حضور فرح پهلوی با انجام ورزش های زورخانه ای آغاز شد. گود زورخانه جولانگاه پهلوانان ورزش های باستانی بود . در جهارمین جشنواره از میان ۶۶۷ کشتی گیر از شانزده شهر و بخش سرزمین خراسان ، هشتاد و چهار پهلوان انتخاب شدند نا همراه با پهلوانان زابلی دست و پنجه نرم کنند. پس از کشتی های محلی ایرانی در جایگاه ویژه ای در آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی برنامه های موسیقی دو تار و آواز شمال خراسان اجرا شد. دیدار هنرمندان بخش حمرا و گل افروز که نوازندگان دو تار بودند و نیز تماشای برنامه های آق مراد چاریوف اجرا کننده موسیقی ترکمنی ساعت ها به درازا کشید.

شاهنامه خوانی ، نمایش فیلم "لات جوانمرد" جند تاتر نمایش عروسکی و فیلم شاهد از بوریس گیمیاگروف در سینمای شهر فرنگ مشهد نمایش داده شد. نمایشی از پوریای ولی نوشته محمد هاشمی با استفاده از نوشته های کهن بر روی صحنه رفت. برنامه های نمایشی دیگری چون گرگین و خوبچهر، گیل گمش و صدای پای فریدون در جشنواره چهارم توس اجرا شد . درگوشه ای دیگر در آرامگاه خیام قطعاتی از موسیقی ایرانی به وسیله گروه سماعی به ترنم در آمد.

انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی چند سالی جشنواره توس برگزار شد. سپس وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزاری جشنواره های فرهنگی ایران را بر عهده گرفت. اکنون جشنواره فرهنگی هنری امام رضا -شمس توس هر سال در استان خراسان برگزار می شود.

دانشگاه فردوسی به دانشگاه مشهد تغییر نام داد و اخیرا به نام دانشگاه فردوسی مشهد دوباره تغییر نام داده است.

جستارهای وابسته

• جشن هنر شیراز

پیوند به بیرون

غروي، مهدي. “جشنواره توس: جلوه‌اي ديگر از عظمت ملي و خويشتن گرايي ايرانيان“. دوره13، ش156 (مهر54): 12-19

شمس توس ، جشنواره فرهنگی هنری امام رضا