گزارش محمد مصدق نخست‌وزیر درباره دیدارها و گفتگوها با استوکس مهردار سلطنتی انگلستان و هریمن رایزن ویژه ترومن امرداد ۱۳۳۰
نخست وزیر (آقای دکتر مصدق) – در جلسه ۱۲ مرداد مجلس سنا و ۱۳ مرداد مجلس شورای ملی جریان مذاکرات و مکاتباتی که پس از ورود جناب اورل هریمن نماینده مخصوص حضرت رئیس جمهور کشورهای متحده امریکا منتهی بآمدن هیئت نمایندگی دولت انگلستان بوکالت از طرف شکرت سابق نفت انگلیس و ایران و شناسائی اصل ملی شدن صنعت نفت بر طبق تعریف قانون ایران گردید بطور مشروح بعرض نمایندگان محترم مجلسین رسید. اینک لازم میداند جریان مذاکراتی را که از آن تاریخ تا کنون با هیئت نمانیدگی انگلستان صورت گرفته بعرض آقایان نمایندگان محترم برساند: بطوری که آقایان استحضار دارند هیئت نمایندگی انگلستان بریاست جناب استوکس مهردار سلطنتی در تاریخ ۱۲ مرداد وارد تهران شدند. از طرف دولت ایران برای مذاکره با هیئت مزبور هیئت نمایندگی بشرح ذیل معین گردید:
- ۱- از طرف دولت آقای وارسته وزیر دارائی بسمت ریاست و آقای دکتر کریم سنجابی وزیر فرهنگ عضو هیئت.
- ۲- بدرخواست دولت و از طرف هیئت مختلط آقایان دکتر متین دفتری و دکتر شفق نمایندگان سناو اللهیار صالح و دکتر شایگان نمایندگان مجلس شورای ملی بعنوان عضو هیئت نمایندگی انتخاب گردیدند.
- ۳- آقای مهندس حسیبی عضو مشاور هیئت.
نخستین نشست ۱۴ امرداد ۱۳۳۰
در اولین جلسه مذاکرات که در تاریخ دوشنبه ۱۴ مرداد در قصر صاحبقرانیه تشکیل گردید پس از تبادل تعارفات متداوله آقای استوکس مهردار سلطنتی توضیحاتی راجع بمبنای مذاکرات اظهار داشته و اصول بیانات خود را بصورت یادداشتی به هیئت نمایندگی ایران تسلیم کردن که متن آن بقرار ذیل است:
- من اظهارات رئیس نمایندگان دولت پادشاهی انگلستان بتاریخ ۶ اوت ۱۹۵۱ مهردار سلطنتی بدوا از دولت ایران نسبت بحسن استقبال و پذیرائی صمیمانه‌ای که در موقع ورود هیئت نمایندگی بتهران از ایشان و سایر اعضاء هیئت شده بود تشکر نموده و این را بمثابه نشانه خوبی از بهبودی حاصله در مناسبات بین دو کشور تلقی نمود. سپس اظهار داشت که دولت متبوعه او کمال اشتیاق را بدیدن چنین محیط مناسبی داشته و امیدوار است که انی امر مقدمه یکدوره طولانی دوستی و همکاری بین دو کشور بوده باشد. چه نیکو گفته شده‌است که دو دوست قدر دوستی را پس از اینکه مدتی بر اثر نزاع جزئی قطع رابطه نمودند بهتر شناخته و بر استحکام روابطشان افزوده می‌گردد.
مستر استوکس سپس وارد جهات و دلائل آمدن هیئت نمایندگی انگلستان به ایران گردید و چنین گفت: غرض ما از آمدن بایران افتتاح باب مذاکرات بوکالت از طرف شرکت نفت طبق فرمولی که بوسیله آقای هریمن بوکالت از طرف دولت شاهنشاهی ایران تسلیم دولت پادشاهی انگلستان گردیده می‌باشد بطوریکه دولت پادشاهی انگلستان از این فرمول استنباط کرده‌است اصل ملی شدن صنعت نفت را در ایران طبق قانون مورخ بیستم مارس ۱۹۵۱ برسمیت می‌شناسد که مفاد آن بشرح ذیل است. کلیه عملیات اکتشافی و استخراج و بهره برداری از منابع نفت ایران بایستی تحت اختیار دولت شاهنشاهی ایران بوده باشد. هیئت نمایندگی که بریاست او بایران آمده‌است در نظر دارد این قانون را وسیله‌ای برای بحث و مذاکره تا آنجائی که مربوط بمنافع بریتانیا می‌باشد قرار بدهد. منافع مذکور خیلی وسیع و پر دامنه می‌باشد منجمله تعداد چهل هزار نفر دارند گان سهام تحت تأثیر این قانون جدید قرار می‌گیرند و دولت پادشاهی انگلستان نیز مصمم است که در حفظ منافع خود بکوشد. مهردار سلطنتی اطمینان دارد که اصولا بین منافع ایران و منافع دولت بریتانیا تضاد و تناقضی وجود ندارد زیرا برای هر دو کشور نهایت اهمیت را دارد صنعت بزرگی که با همکاری یکدیگر بنیان ن اند ادامه یافته و رونق خود را از دست ندهد و بعقیده ایشان یگانه راه حصول این هدف همکاری بین دو کشور می‌باشد و هر گاه این همکار متوقف گرد دارای عواقب وخیمی برای صنعت نفت و کشور ایران خواهد بود و هیچکس مگر کمونیسم جهانی از این وضعیت منتفع نخواهد شد. هیئت نمایندگی انگلستان با پیشنهادات مشخص و جامعی نیامده‌است بلکه میل آنها بر این بوده که با مشورت با هیئت نمایندگی دولت شاهنشاهی شالوده یک مشارکتی را طرح ریزی نمایند که بعقیده دولت پادشاهی انگلستان برای حسن اداره صنعت عظیم نفت ایران حائز اهمیت می‌باشد ولی در عین حال لازم میداند که دو نکته را مؤکدا اظهار نماید که بایستی طرفین بطور دائم آنها را در مد نظر داشته باشند.
در وحله اول بایستی فوریت تجدید فعالیت در صنعت نفت را مؤکدا اظهار نماید و در وحله ثانی این نکته را بایستی در نظر گرفت که هر راه حلی که بآن دست یابی پیدا شود بایستی با اصول نصفت و عدالت منطبق بوده و از روی کمال بی غرضی بآن رسیده باشیم. اما در مورد احتیاج شدید و فوری بتجدید فعالیت و جریان نفت بدنیای خارج آقای استوکس نکات ذیل را یان نمودند.
- الف – ادامه یافتن جریان نفت بخارج برای اقتصاد عمومی ایران نهایت اهمیت را دارد دسته کارشناسان انگلیسی که ادامه فعالیت صنعت نفت متکی بآنها می‌باشد هر گاه تأخیری در شروع کار بشود پراکنده خواهند شد و نخواهیم توانست آنها را برای مدت مدیدی گرد هم نگاهداری نمائیم زیرا هم اکنون کارشناسان مزبور اعلام داشته ند که حاضر نیستند در مؤسسه ایکه طبق قضاوت آنها از روی صد در صد اصول فنی و اداره نمی‌گردد بخدمت خود ادامه دهند.
- ب – کشتیهای نفتکش که در گذشته برای ایران خدمت میکرده‌اند عجالتا در جاهای دیگر اشتغال بکار داشته و برای مشتریان معمولی نفت ایران مورد سوخت حمل و نقل می‌کنند.
- ج – در مدت کوتاهی (که ممکن است از چند هفته تجاوز نکند) شرکتهای نفت دنیا برای بدست آوردن مقادیر بیشتری از نفت از کشورهائی سوای ایرن محتمل است ترتیباتی بدهند که خود را از نفت ایران بکلی بی نیاز بسازند. در این زمینه مشارالیه توجه هیئت نمایندگی ایران را بمقاله‌ای که در موضوع تعویض نفت ایران از سایر منابع در تاریخ اول اوت ۱۹۵۱ در ‹‹ فینانستال تایمز ›› لندن منتشر شده بود معطوف داشت.
- د – بفرض اینکه کله موانع و مشکلات موجوده در راه شروع مجدد استخراج و تولید نفت بلافاصله از بین برده شود معذالک کلیه از شش تا ده هفته وقت لازم خواهد بود تا اینکه بتوان دستگاه آبادان را بطور کلی براه انداخت.
آقای استوکس اظهار داشت که جای نهایت تأسف است که با وجود این مخاطرات دولت ایران بر حسب ظاهر تصمیم گرفته‌است که از نقطه نظر اقتصادی مرتکب خودکشی بشود که ممکنست منجر بانقلاب و کمونیسم بشود بعقیده ایشان بموجب ضرب المثل فارسی که از روزهای طفولیت بیاد دارد و غالبا در انگلستان و در زبانها می‌باشد (اول چه را بکن بعد چشمت را باز کن و سپس منار را بدزد) این اقدام دولت ایران مورد شکفتی بیشتری می‌شود شاید اشکال کار در اینجا بوده‌است که در سنجش اولیه آتیه دوره را در نظر نگرفته باشند آقای استوکس اینطور حس می‌کند که بعلت وضع مخاطره آمیز فعلی است که رئیس جمهوری اتازونی نماینده شخص خود مستر هریمن را بایرن گسیل داشته و دولت پادشاهی انگلستان هم میسیونی مرکب از بعضی از اعضای کابینه خود را برای جلوگیری از حدوث وقایع اسف‌انگیز به ایران اعزام داشته‌است کلیه افراد با نگرانی خاصی بمنظور حفظ منافع جهانی توقع دارند که سریعا راه حلی برای این اختلاف پیدا شده و جریان نفت بطور عادی ادامه پیدا نماید. در خاتمه بیانات خود آقای استوکس برخی اندیشه‌های شخصی خود را نیز اضافه نموده که بعقیده شخص او ممکن است برای هیئت نمایندگی دولت شاهنشاهی مفید واقع گردد مثلا مشارالیه احساس می‌کند که در مذاکرات فعلی نبایستی زیاد وارد مناقشات و مخالفتهای سابق گردید زیرا برای هیچ طرفی نفعی را متضمن نخواهد بود لذا بایستی آینده آتی و دور را بطور مدام در مد نظر داشته باشند از این گذشته از نفرت هیچوقت چیزی عاید کسی نمی‌گردد انزجار داشتن از کمپانی نفت و تصمیم بر اینکه شرکت مزبور در ایران بعملیات خود خاتمه بدهد برای استخراج نفت مفید فایده‌ای نخواهد بود. از همه بالاتر این است که بعقیده مشارالیه یعنی بطوریکه او استنباط کرده دولت شاهنشاهی ایران می‌خواهد بهره برداری از منابع نفت خود را باعلا درجه ممکنه برساند تا اینکه بتواند از منافع آن رفاه عمومی ملت ایران را تأمین نماید بریتانیا با این هدف از روی کمال قلب توافق دارد ولی امتناع از استفاده از ابزارهائی که در دست می‌باشد این طور تلقی خواهد شد که طرف تسلیم تعصباتی گردیده که ممکن است باین نحو بطور متناسب تعریف بشود ‹‹ برابر کردن مساعی خود در حینی که هدف خود را فراموش نموده باشد ›› هدف بطوریکه گفته شد رفاه ملت ایران است و وسائل و ابزاری که در دست می‌باشد عده کارشناسان فنی واجد شرایط در جنوب است و بعلاوه عده زیادی کشتیهای نفتکش که از حیث تعداد در دنیا در درجه اول است امتناع از بکار بردن این وسایل و ابزار کار ممکن است موجبات تخریب اقتصاد ایران را در برداشته باشد بریتانیا و ایران اصولا دارای هدف واحدی می‌باشند که عبارت از بهبود وضع توده ایرانی و بقای یک حکومت قوی و آزاد و مستقلی است که بتواند با نهایت اعتماد در مقابل تهدید کمونیسم پایداری نماید.
نخست وزیر – آقای رئیس اجازه می فرمائید بقیه گزارش را آقای وارسته بخوانند
رئیس – آقای وارسته بفرمائید
(آقای وارسته وزیر دارائی بقیه گزارش را بشرح زیر قرائت نمودند)
آقای استوکس بیانات خود را باین نحو خاتمه داد که دول امضاء کننده پیمان اتلانتیک تصمیم بر این گرفته‌اند که مانع از حدوث جنگ سومی در دنیا بشوند و بعلاوه مردمان آزاد دنیا در هر جائی که هستند بایستی ازاد باقی بمانند باین دلیل آنها نیروی خود را باعزام محکمی برای مقابله باظلم و استبداد و تجاوز تحکیم می‌نماید.
نشست دوم ۱۶ امرداد ۱۳۳۰ برابر با ۸ اوت ۱۹۵۱
در جلسه بعد بتاریخ ۱۶ مرداد مطابق ۸ اوت جناب آقای وراسته رئیس نمایندگی ایران جوابی را که با موافقت دولت و هیئت مختلط تهیه شده بود شفاها باطلاع نمیاندگان دولت انگلستان رسانیده و عین آنرا بصورت یادداشتی تسلیم کردند – متن جواب مزبور بقرار ذیل است.
اینجانب لازم میدانم که بنمایندگی از طرف دولت ایران بار دیگر باز تشریف فرمائی آقایان اظهار تشکر و خرسندی نمایم اینکه دولت پادشاهی انگلستان لازم دانسته‌است که میسیونی مرکب از بعضی اعضاء کابینه خود را بوکالت از طرف شرکت سابق نفت برای مذاکره با دولت ایران راجع به طرز اجرای قوانین ملی شدن صنعت نفت در قسمتی که مربوط بمنافع انگلستان است بایران اعزام دارد نشانه تفاهم بیشتریست که خوشبختانه نسبت به حسن نیت دولت و مفهوم قوانین ایران در کشور شما پیدا شده‌است چون در اساس فعلی دولت و پارلمان ایران عوملی غیر از حقیقت و عدالت ومنطق نبوده خوشوقتیم که بالاخره حق و عدالت مثل همیشه راه خود را باز کرده و موفق شده‌است که سوء تفاهمات را زایل سازد – امیدوارم که اقامت چند روزه شما در ایران و مخصوصا سفر دو روزه مستر استوکس بابادان عمق احساسات ملت ایران و ضرورت عمل انجام شده و حسن نیت دولت ایران را برایشان و سایر همکاران محترم ایشان کاملا روشن کرده باشد.
بطوریکه آقایان توجه فرموده‌اند ملت ایران ملی شدن صنعت نفت را برای خود یک رنسانس و حیات جدید میداند آقای استوکس در توضیحات کلی و مقدماتی جلسه گذشته خود بیاناتی فرمودند که اگر اشتباه نکرده باشم اساس آن جلب توجه نسبت بچند نکته اساسی بود اول آنکه فعالیت صنعت نفت بطور عادی و مرتب ادامه داشته و از وسایل و کارشناسان و متخصصین موجود استفاده شود دوم اینکه در تسویه امر نفت اصول عدالت نصفت رعایت گردد سوم آنکه صدور جریان منظم نفت بخارج برای اقتصاد ایران و دنیای ازاد کمال اهمیت و ضرورت را دارد. این مسائل کاملا مورد توجه دولت و مجلسین ایران بوده و اصول آنرا قانون گزار پیش بینی کرده‌است دولت ایران مایل نیست که حتی یک روز فعالیت منظم صنعت نفت او متوقف و مختل بشود و نهایت علاقه را دارد که از کارشناسان و متخصصین و کارگران و کارمندانیکه در امور مربوط بنفت مجرب شده و صنایع نفت ایران را اداره کرده‌اند در شرکت ملی نفت ایران کما فی السابق استفاده نماید و حاضر است که نظم حقوق و مزایای آنان را بموجب قراردادهائیکه با شرکت سابق نفت داشته‌اند محفوظ داشته و سوابق خدمت و بازنشستگی آنها را رعایت کند اشخاصیکه تاکنون در خدمت یک شرکت تجارتی بوده‌اند معلوم نیست چرا حاضر نخواهند شد با همان مزایا در خدمت یک دولت و برای امری که نتایج و ثمرات آن عاید بشریت می‌شود باقی بماند. برای تسویه امر شرکت سابق نیز قانون ترتیب جبران خساراتی را که مبتنی بر عدالت و انصاف باشد پیش بینی کرده و حتی تا ۲۵ در صد از عواید خالص نفت را وثیقه آن قرارداده‌است. اکنون دولت ایران حاضر است که در اینباب وارد مذاکره شده و بحساب مطالبات ودعاوی حقه شرکت و دولت ایران بوسیله کار شناسان رسیدگی بعمل آید. در مرحله سوم ما کمال علاقه را داریم که کما فی السابق و بلکه بیشتر از سابق معامله و تجارت نفت ما با مشتریان عادی سابق ادامه و توسعه داشته باشد و این امر نیز بطور کامل در قانون پیش بینی شده‌است. برای اجرای این اصل ما حاضر هستیم وارد مذاکره بشویم و ترتیبی قرار بدهیم که موجب توسعه صادرات نفت ایران و اعتماد و اطمینان بیشتر مشتریان ما بشود. در خاتمه بیانات خود این نکته را اضافه می‌نمایم که اینجانب نیز مثل مستر استوکس معتقد است که گفتگوی از کدورتها و اختلافات گذشته بیحاصل است ولی درعین حال نمی توان در اختیار راه حل آنرا نادیده گرفت. با حسن نیت و اعتماد متقابل و اطمینان باینکه طرفین می‌خواهیم به نتایجی برسیم که شالوده صفا و صمیمیت بادوام بین دو ملت و موجب اعتلاء حق و عدالت در جهان آزاد باشد تقاضا می‌کنم که فورا مذاکرات را بر اساس قرار بدهیم که منتج نتیجه مثبت بشود.
پیشنهاد هیات نمایندگی انگلستان در هشت ماده ۲۱ امرداد ۱۳۳۰
پس از چند جلسه مذاکره در تاریخ ۲۱ مرداد هیئت نمایندگی انگلستان اصول پیشنهادات خود را در هشت ماده بشرح ذیل بهیئت نمایندگی ایران تسلیم نمودند. شرح خلاصه پیشنهادهائی که از طرف هیئت نمایندگی انگلیس با حفظ حقوق طرفین تقدیم شده‌است.
- ۱)شرکت سهامی نفت انگلیس و ایران تمام مؤسسات و ماشین آلات و دستگاهها و ملزومات خود را در ایران بشرکت نفت ملی ایران واگذار خواهد نمود در مورد دارائی واقع در جنوب ایران غرامتی که باید از طرف شرکت ملی نفت ایران به شرکت نفت انگلیس و ایران تأدیه شود جزو هزینه اداره صنعت نفت در آن ناحیه محسوب خواهد شد. موضوع غرامتی که باید در مقابل آن قسمت از دارائی که در گذشته برای عملیات پخش و فروش در ایران مورد استفاده بوده تأدیه شود تابع ترتیبات جداگانه‌ای خواهد بود که در بند (۷) زیر شرح آن داده خواهد شد
- ۲)سازمانی بعنوان سازمان خرید تشکیل خواهد شد که وسیله مطمئنی برای تأمین صدور نفت ایران فراهم سازد زیرا صنعت نفتی بعظمت صنعت نفت ایران فقط بر اساس یک چنین ترتیبی می‌تواند وضع خود را تأمین نماید. این منظور بوسیله انعقاد قرارداد طویل المده‌ای مثلا برای (۲۵) سال با شرکت نفت ملی ایران حاصل خواهد شد که بموجب آن مقادیر بسیار زیادی نفت خام و فرآورده‌های نفتی از جنوب ایران تحویل بندر ایران (F.O.B.) ابتیاع گردد.
- ۳)گدشته از ترتیبی که بصورت بالا مقرر خواهد شد شرکت نفت ملی ایران خواهد توانست معاملات اضافی برای فورش نفت انجام بدهد ولی باین شرط عادی تجارتی که اینگونه فروشها نوعی صورت گیرد که بمنافع سازمان خرید لطمه وارد نیاورد.
- ۴)طبق قرارداد مزبور سازمان خرید دستگاه وسیع دنیائی برای حمل و نقل و پخش و فروش در اختیار شرکت نفت ملی ایران خواهد گذاشت که از جمله یکی از بزرگترین دستگاههای حمل و نقل دریائی نفت که در تمام دنیا موجود است جزو آن خواهد بود و تعهدات قطعی در مقابل مشتری‌های خود خواهد نمود که برای ایفای آن متکی بمحصول نفت ایران خواهد بود بنابراین طبق عمل عادی تجارتی سازمان نامبرده باید اطمینان حاصل نمایدکه نفت بمقادیر و از نوع مورد احتیاج در مواقع لازم موجود خواهد بود. برای تأمین این منظور سازمان خرید با شرکت ملی نفت ایران توافق در باب یک سازمان عامل خواهد نمود که تحت امر شرکت ملی نفت ایران و از طرف شرکت ملی نفت ایران عملیات اکتشافی و تولید و حمل و نقل و تصفیه و بار گیری نفت را در ناحیه مربوطه اداره نماید. سازمان خرید ترتیب پرداخت هزنه لازم را برای اجرای عملیات از محل در آمد جاری خواهد داد.
- ۵)برای اینکه سازمان خریدی که موضوع پیشنهاد می‌باشد بتواند تعهد خرید مقادیر زیادی نفت ایران طی سالهای متمادی بنماید شرائط تجارتی بایستی نوعی قرار داده شود که از شرایطی که سازمان خرید در سایر نقاط چه بوسیله خرید و چه بوسیله مباشرت تولید می‌تواند بدست آورد کم صرفه تر نباشد باین معنی که سازما خرید نفت را از شرکت ملی نفت بقیمتهای تجارتی (F.O.B.) تحویل بکشتی در بندر ایران خواهد خرید که در قیمت مزبور تخفیفی بشرح زیر منظور خواهد شد. این تخفیف بر روی هم مساوی خواهد بود با سودی که برای شرکت ملی نفت ایران پس از وضع تخفیف و هزینه تهیه نفت برای فروش به سازمان خرید باقی می‌ماند.
- ۶)در صورتیکه پیشنهادهای بالا بعنوان مبنای عمل آتیه صنعت نفت در جنوب ایران مورد قبول دولت ایران واقع شود پیشنهاد میشودکه مفاد آنها بصورت رئوس مسائل مورد موافقت تنظیم شو که بعدا قرارداد خرید تفصیلی بین دولت ایران و سازمان خریدی که موضوع پیشنهاد است روی اساس آن تهیه شود. در ضمن رئوس مسائل مورد موافقت ترتیبی هم برای تجدید فوری عملیات در جنوب ایران بر اساس موقت مقرر خواهد گردید.
- ۷)پیشنهاد می‌شود که تمام دارائی متعلق به شرکت سهامی نفت کرمانشاه که نفت را برای مصرف ایران استخراج و تصفیه می‌نماید بانضمام تمام مؤسسات و ماشین آلات و دستگاهها و دارائی منقول شرکت نفت انگلیس و ایران که در گذشته برای پخش و فروش فرآورده‌های تصفیه شده در ایران بکار میرفته‌است با شرائط مساعدی بدولت ایران واگذار شود.
- ۸)در هیئت مدیره سازمان عامل ‹‹ یا هیئت مشابه دیگر ›› دولت ایران نمایندگی خواهد داشت و البته سازمان از کارکنان غیر ایرانی فقط در مواردی استفاده خواهد نمود که برای حصول نتیجه از عملیات استخدام آنان ضروری باشد. و همچنین نسبت به هر برنامه کا رآموزی که شرکت ملی نفت ایران بخوهد عملی نماید با شرکت نامبرده منتهای همکاری را خواهد نمود.
این پیشنهادات که بر خلاف اصل ملی شدن صنعت نفت و بر خلاف فورمول چهار ماده تسلیمی بآقای هریمن که مورد موافقت دولت انگلستان نیز قرار گرفته بود تشخیص داده شد طبیعتا نمی‌توانست مورد موافقت دولت ایران واقع شود. بدینجهت پس از مذاکره در هیئت دولت و مشاوره با هیئت مختلط جواب دولت ایران و مشاوره با هیئت مختلط جواب دولت ایران در تاریخ ۳ شنبه ۲ مرداد بر طبق صورتمجلس ذیل تهیه گردید:
ساعت ۹ و نیم صبح روز سه شنبه ۲۲ مرداد ماه ۱۳۳۰ جلسه مشترک هیئت دولت و کمیسون مختلط در منزل آقای دکتر مصدق تشکیل گردید ابتدا یادداشت پیشنهادی هیئت نمایندگان انگلستان که در هشت ماده تنظیم شده بود خوانده شد و آقای مهندس حسیبی نیز توضیحات اضافی که هیئت مزبور شفاها داده بود باستحضار آقایان وزیران و اعضای کمسیون مختلط رسانیدند پس از مذاکره و اظهار نظر دولت ایران درباره پیشنهادهای مزبور بعمل آمد موافقت شد که آقای نخست وزیر برئیس هیئت نمایندگی انگلستان شفاها متذکر شوند که پیشنهادی که دیشب بهیئت نمایندگی ایران تسلیم شده با فورمول چهار ماده ای که قبلا توسط آقای هریمن باستحضار اولیای دولت انگلستان رسیه تطبیق نمی‌کند و بهتر است که آقای استوکس اگر بخواهند پیشنهاداتشان مورد قبول و بحث و مذاکره قرار گیرد مواد پیشنهاد خود را با اصولی که قبلا توافق شده تطبیق دهند تا در جلسه بعد که با نمایندگان ایران تشکیل خواهند داد ادامه مذاکرات امکان پذیر باشد.
ضمنا آقایان دکتر متین دفتری – صالح – دکتر شایگان – گاظمی – دکتر سنجابی – دکتر معظمی انتخاب گردیدند. که جواب پیشهاد هیئت نمایندگی انگلستان را بطور خلاصه بر اساس اظهاراتیکه مقرر گردید آقای نخست وزیر بآقای استوکس بنمایند تهیه و برای تصویب هیئت دولت و هیئت مختلط بیآورند و مواردی را که دولت ایران طبق قانون برای مذاکره آماده‌است تذکر دهند. و نیز در همان جلسه خلاصه جوابی از طرف کمیسیون مذکور تهیه شده بود بشرح ذیل در هیئت دولت و هیئت مختلط مطرح و مورد موافقت واقع گردید که اینجانب بر طبق آن با آقای استوکس شفاها مذاکره نمایم.
رئوس مسائلی که روز ۲۱ مرداد ۱۳۳۰ از طرف هیئت نمایندگی انگلستان بهیئت نمایندگی ایران تسلیم شده با فورمولی که توسط آقای هریمن بدولت انگلستان داده شده و مبنای مذاکرات می‌باشد مطابقت ندارد و بنابراین مسائلی که طبق فرمول مذکور می تواندر اطراف آن مذاکره کرد سه مورد ذیل می‌باشد:
- ۱- موضع خرید نفت برای احتیاجات انگلستان.
- ۲- موضوع رسیدگی بدعاوی حقه دولت ایران وشرکت سابق نفت
- ۳- موضوع ادامه خدمت متخصصین فنی انگلیس بدیهی است هر نوع نظری در باب مسائل سه گانه فوق طبق فورمول ۲۳ تیر ۱۳۳۰ اظهار شود مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.
نظر باینکه اصول پیشنهادهای هیئت نمایندگان انگلستان کتبا تسلیم هیئت نمایندگی ایران شده بود هیئت دولت و هیئت مختلط لازم دانست که جواب پیشنهادهای مزبور مبنی بر دلایل عدم انطباق آنها با قانون ملی شدن صنعت نفت و همچنین نظریات دولت ایران راجع بمسائل مطروحه کتبا بهیئت نماینگان انگلستان داده شود این جواب که بوسیله کمیسیون مخصوصی تهیه شده بوددر هیئت دولت و هیئت مختلط مطرح و بشرح ذیل بتصوی برسید و در جلسه مورخ ۲۶ مرداد تسلیم هیئت نمایندگی انگلستان گردید.
پاسخ هیات نمایندگی ایران به پیشنهاد هیات نمایندگی انگلستان درباره نفت ۲۶ امرداد ۱۳۳۰
جواب هیئت نمایندگی ایران به پیشنهاد هیئت نمایندگی انگلستان (با حفظ حقوق طرفین) هیئت نمایندگی ایران پیشنهادهائی راکه هیئت نمایندگی انگلستان بسمت وکالت از طرف شرکت سابق نفت بعنوان مبنای عمل آیده صنعت نفت در جنوب ایران بهیأت نمایندگی ایران تسلیم داشته‌اند با تعریف اصل ملی شدن صنعت نفت که در قانون ایران پیش بینی گردیده و ضمن فورمول تقدیمی بوسیله آقای هریمن مورد موافقت دولت پادشاهی انگلستان وشرکت سابق نفت انگلیس و ایران واقع شده‌است منطبق نمی داند تعریف ملی شدن صنعت نفت مطابق فورمول مذکور اینست که تمام عملیات اکتشاف و استخراج و بهره برداری در دست دولت ایران باشد ولی اصول پیشنهادی هیأت نمایندگی انگلستان نه تنها قسمت عمده‌ای از اختیارات اداره صنعت نفت را از دست دولت و شرکت نفت ملی ایران خارج خواهد نمود بلکه شرکت سابق نفت انگلیس و ایران را بصورت جدیدی احیاء می‌نماید.
رئوس مسائل پیشنهادی هیأت نمایندگی انگلستان صرفنظر از بعضی نکات فرعی آن و استدلالهائی که ضمن مطالب برای موجه نشان دادن آنها بیان شده بقرار ذیل است
- ۱- سازمان خرید در پیشنهاد مذکور پیش بینی شده‌است که سازمان بعنوان سازمان خرید برای صدور نفت ایران تشکیل می‌شود و این سازمان قرارداد طویل‌المدت مثلا برای ۲۵ سال با شرکت ملی نفت ایران منعقد نماید سازمان مذکور نفت ایران را بمقادیر بسیار زیاد بصورتی که شبیه انحصار خواهد بود خریداری خواهد کرد اگر چه در ماده ۳ یادداشت هیأت نمایندگی انگلستان پیش بینی گردیده که شرکت ملی نفت ایران خواهد توانست معاملات اضافی برای فروش نفت انجام دهد ولی شرط شده‌است که این معاملات بطوری انجام شود که بمنافع سازمان خرید لطمه وارد نیاورد دولت ایران حاضر است محصولات نفتی را بمقداری که در سالهای اخیر بمصارف کشور انگلستان میرسیده بر اساس قراردادهای تجارتی متداوله بآن کشور بفروشد ولیکن دولت ایران نمی‌تواند وضع شبیه بانحصاری برای فروش نفت خود قبول نماید.
- ۲- قیمت نفت و تقسیم منافع در یادداشت هیئت نمایندگی انگلستان پیشنهاد شده‌است که سازمان خرید نفت را از شرکت ملی نفت ایران بقیمت تجارتی (F.O.B.) بندر ایران منتها با تخفیفی خریداری نماید که در نتیجه آن تخفیف منافع باقیمانده برای شرکت ملی نفت ایران پس از وضع مخارج تولید واستهلاک غرامات معادل استفاده سازمان خرید در نتیجه تخفیف دریافتی گردد و بعبارت دیگر منافع شرکت ملی نفت ایران با سازمان خرید بالمناصفه تقسیم گردد. اساس تخفیف قیمت و تقسیم منافع برای دولت ایران قابل قبول نیست از روش عادی و معمولی و تجارتی نیز خارج است زیرا سازمان خرید که نفت را بقیمت بندر ایران (F.O.B.) خریداری می‌نماید و با قیمتی که در بازارهای مصرف کننده بفورش میرساند مخارج حمل ونقل و بیمه و توزیع و منافع خود را منظور می‌دارد دیگر برای تقاضای تخفیف نیست بقیمت (F.O.B.) بطوریکه نصف منافع تولید نفت عاید سازمان فرضی خرید شود مجوزی باقی نمی‌ماند
- ۳- سازمان عامل سومین نکته مهم یادداشت هیأت نمانیدگی انگلستان اینست که سازمان خرید با شرکت ملی نفت ایران توافق در باب یک سازمان عامل بنماید که تحت امر شرکت ملی نفت ایران و از طرف شرکت ملی نفت ایران عملیات اکتشاف و تولید وحمل و نقل و تصفیه و بارگیری نفت را در ناحیه مربوطه اداره نماید و دراین سازمان دولت ایران نیز نمایندگی داشته باشد. دولت ایران معتقد است که چنین سازمانی مخالف صریح اصل ملی شدن صنعت نفت و موجب تحدید حاکمیت ایران و احیاء شرکت سابق نفت انگلیس و ایران بصورت جدید می‌باشد بعلاوه نظیر چنین پیشنهادی با کم و بیش تفاوت و حتی بصورت مساعدتری از طرف هیئت نمایندگی شرکت سابق نفت انگلیس و ایران رد گردید و رد آن پیشنهاد در قسمت چهارم فورمول تقدیمی بآقای هریمن که تسلمی دولت انگلستان شده تصریح گردیده‌است. دولت ایران متوجه‌است که برای حسن اداره نفت بوجود کارشناسان مجرب خارجی نیازمند است نیز لازم می داند متخصصین مسئول امور نفت که برای دولت و شرکت ملی نفت ایران عمل خواهند نمود نسبت به امور اجرائی و فنی اختیارات و آزادی عمل کافی داشته باشند و بموجب قانون و مقررات داخلی ایران و قراردادهای فردی که با متخصصین منعقد می‌نماید اختیارات لازم بآنها خواهد داد ولی حاضر نیست که اختیار اداره امور نفت را بسازمان خارج بدهد و حاکمیت دولت ایران را محدود نماید
- ۴- واگذاری اموال شرکت و طرز پرداخت غرامت در ماده یک پیشنهادی هیئت نمایندگی انگلستان پیش بینی شده‌است که شرکت سابق نفت انگلیس و ایران تمام مؤسسات و ماشین آلات و دستگاهها و ملزومات خود را در ایران بشرکت ملی نفت ایران واگذار خواهد نمود و در مورد دارائی واقع در جنوب ایران غرامتی که بایداز طرف شرکت ملی نفت ایران بشرکت سابق نفت انگلیس و ایران تأدیه شود جزء هزینه اداره صنعت نفت در آن ناحیه محسوب خواهد شد. در مورد دارائی مربوط بنفت کرمانشاه و همچنین تمام مؤسسات و ماشین آلات و دستگاهها و دارائی منقول شرکت سابق نفت انگلیس و ایران که در گذشته برای پخش و فروش محصولات تصفیه شده در ایران بکار میرفته در ماده (۷) پیش بینی شده‌است که این اموال با شرایط مساعدی بدولت ایران واگذار شود.
در موضوع غرامت و جبران خسارت بطوری که کرارا توضیح داده شده مجددا تذکر می‌دهد که دارائی شرکت سابق بموجب قانون ملی شدن صنعت نفت بملکیت دولت ایران استقرار یافته و دولت حاضر است نسبت بدعاوی و مطالبات حقه شرکت سابق نفت انگلیس و ایران با در نظر گرفتن مطالبات و دعاوی که دولت ایران نسبت بشرکت مزبور و دارائی آن در ایران و خارج از ایران دارد رسیدگی و تعیین حقوق طرفین قرار تصفیه آن داده می‌شود. با توضیحاتی که داده مبرهن گردید که پیشنهاد هیئت نمایندگی انگلستان با مفاد فورمول تسلیمی دولت ایران مباینت دارد و در صورتیکه هیئت محترم نمایندگی انگلستان اعتراضات و ایرادات هیئت نمایندگی ایران را مورد توجه قرار دهد این هیئت همانطوریکه مکرر اظهار داشته و عملا با ثبات رسانیده‌است با کمال اشتیاق ادامه مذاکرات را حسن استقبال می‌نماید.
دیدار محمد مصدق با هریمن ۲۲ امرداد ۱۳۳۰
روز پنجشنبه ۲۴ مرداد ملاقاتی بین اینجانب با جناب آقای هریمن دست داد نظر ایشان این بود که تسریع در کار اقتضا می‌کند جلسات غیر رسمی و بدون صورت مجلس بین نمایندگان دو دولت با حضور ایشان تشکیل شود تا همه بتوانند بطور آزاد نظریات خود را اظهار کنند و زودتر بنتیجه برسند و روی همین نظر دو جلسه غیر رسمی با حضور جناب آقای هریمن و کارشناسان ایشان تشکیل گردید که چون از نقطه نظر حصول توافق بین طرفین نتیجه‌ای نداد جناب آقای بوشهری وزیر راه و مهماندار هیئتهای امریکا و انگلیس با جنابان آقایان هریمن و استوکس وارد مذاکره شده و قرار شد که جلسه غیر رسمی مشترکی از جنابان آقایان هریمن و استوکس و اینجانب تشکیل گردد تا شاید بتوان نسبت برئوس مسائل زمینه موافقتی بدست آورد.
اولین جلسه روز دوشنبه ۲۸ مرداد در صاحبقرانیه با حضور جناب آقای بوشهری تشکیل گردید و خلاصه مذاکرات این جلسه بقرار زیر است:
قبل از اینکه هیئت نمایندگی انگلستان تصمیمی درباره پاسخ تسلیمی دولت ایران بپیشنهادات تقدیم آنان اتخاذ نماید توسط آقای بوشهری قرار شد که جلسه خصوصی بین اینجانب و آقایان هریمن و استوکس در ساعت ده صبح امروز عین روز دوشنبه ۳۰/۵/۲۸ تشکیل گردد. مفاد خلاصه مذاکرات که بعدا یادداشت نموده‌ام بدوا اظهار داشتم که آقایان دو مرد سایسی از دو مملکت آزاد جهان هستید که برای حل مشکل نفت بایران آمده‌اید و البته نبایستی دیکتاتوری کنید و بخواهید نظریات خویش را تحمیل کنید (آقایان گفتند ما چنین قصدی نداریم) سپس گفم منهم جوابی وا که داده‌ام بنظر شخصی من نبوده بلکه با هیئت مختلط و هیئت دولت بحث کرده و طبق نظر آنان پاسخ تسلیمی تهیه شده‌است اگر نخواهیم صحبت کنیم شما چیزی نوشته‌اید و ما هم پاسخ داده‌ایم و چون موافقت حاصل نشده‌است من مراتب را باطلاع مجلس میرسانم اگر مجلس موافقت داشت که من خواهم ماند و موضوع را بهمان طریق ادامه خواهم داد و اگر موافقت نداشت که دولت من می‌رود و دولتی دیگر بهر نحوی که مجلس صلاح میداند کار را دامه می‌دهد و اگر حاضریم صحبت کنیم که فبها پس از مذاکراتی که بعمل آمد آقایان گفتند که حاضریم صحبت کنیم و من سه موضوع خرید، نفت کارشناسان خارجی و بالاخره غرامات را مطرح نمودم راجع بخرید نفت گفتم آیا شما نفت احتیاج دارید یا ندارید؟ جواب دادند خریدار نفت از شما نیستیم و از کمپانی خواهیم خرید من جواب دادم که با شرکت طرف نیستم ولی اگر شما خریدار نفت ما هستید می‌توانید بشرکت اختیار بدهید از طرف شما بیاید با ما صحبت کند پس از مذاکرات زیاد استوکس در صدد بر آمد وارد نقشه خود بشود و چون این عمل کار را بپیچ و خم می‌انداخت گفتم شما نظریات خود را گفته‌اید و جواب آنرا نیز دریافت داشته‌اید باید بشنوید ما چه می گوئیم شاید بتوان راه حلی پیدا کرد.
پس از این مذاکرات بالاخره استوکس گفت ما نفت می خواهیم گفتم بچه میزان گفت فرض کنید ده میلیون تن با خنده گفتم من بی شتر هم بشما می‌دهم تا راضی باشید و سپس راجع بمبنای قیمت صحبت شد و بالاخره استوکس قبول کرد که معامله بنرخ بین‌المللی حاضریم برای مدتی هم قرارداد فروش نفت منعقد نمائیم و این اشکالی نخواهد داشت. آقایان گفتند کار حمل و نقل نفت را باید شرکتی انجام دهد گفتم ما با شرکت طرف نیستیم ولی شما می‌توانید هر شرکتی را که می‌خواهید معین کنید ما فروشنده نفت هستیم ولی تحویل خلیج فارس مثل هر صاحب مغازه‌ای که جنس را در مغازه خود بفروش میرساند و تأمین وسائل حمل بر عهده خریدار است اگر نمی‌توانید حمل کنید که معامله موردی ندارد. با این ترتیب موضوع معامله نفت تمام شد و من اضافه کردم. تا زمانیکه موافقت در کلیات نشود اظهارات من در قسمت فروش نفت برای هیچیک از طرفین تعهد آور نیست
۲- مستخدمین فنی استوکس می‌گفت که باید آژانسی وجود داشته باشد که کارهای تولیدی مستخدمین خارجی را اداره کرده و تحت نظر بگیرد و گزارش عملیات را بشرکت ملی نفت دهد جواب من این بود که شرکت ملی نفت ایران قهرا تقسیماتی از قبیل اکتشاف و استخراج و تصفیه و کارگزینی و محاسبات و غیره خواهد داشت که مسلما هر قسمتی رئیسی دارد که به تمام کارهای آن قسمت رسیدگی می‌کند و آن رئیس اختیار تام خواهد داشت و بنابراین ما حاضریم همان اختیاراتی را که شرکت بروسای قسمت‌ها میداده بآنها بدهیم و آنها را مسئول کار خودشان قرار دهیم این را هم میدانم که شرکت سابق با تجربیات چهل ساله خود هر تشکیلاتی را که داده در صلاح خود او بوده‌است و دولت ایران هم که امروز قائم مقام شرکت شده تا زمانیکه ثابت نشود تشکیلات شرکت سابق مضر نیست از آن صرف نظر نمی‌کند و آن را ابقاء خواهد کرد البته فوق تمام این تشکیلات هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران خواهد بود و روسای هر قسمت باید گزارشات خود را به آن هیئت بدهند و دستورات آن را اجرا نمایند با این ترتیب دخالت یک آژانسی بین این تشکیلات و هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران به هیچوجه مورد ندارد و نتیجه‌ای جز سوءظن جامعه ایرانی در بر نخواهد داشت با صحبت از این آژانس مردم چنین تصور می‌کنند که شما می‌خواهید یک امتیازی برقرار کنید بدون اینکه اسمی از آن برده باشید و مدت ۲۵ سال با دخالت یک سازمان خرید و یک آژانس در تمام امور فنی و ادارای نفت دخالت کرده و ضمنا نصف از عایدات را نیز ببرید و بعبارت دیگر همان امتیازات بین النهرین را در ایران نیز برقرار کرده و ادامه دهید در هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران ما حاضریم عده‌ای کارشناس ردیف اول از ممالک بیطرف مثل سوئد و سویس و بلژیک و هلند و غیره وارد کنیم که حتی اکثریت نیز داشته باشند تا از این لحاظ کار فنی و اداری شرکت هم از شائبه هر گونه نگرانی نیز بر کنار باقی بماند در اینجا استوکس گفت من با شما موافقم و این دخالت متخصصین بمنفعت دولت ایران خواهد بود.
۳- راجع بخسارات آقای استوکس گفت اولای بایستی خسارت لغو یکجانبه قرارداد را که ۴۰ سال از مدت آن باقی مانده‌است بپردازید و ثانیا خسارت دستگاهی را که از آن استفاده خواهید نمود تأدیه کنید. جواب من این بود که وقتی شما ملی شدن را شناختید آنمدت از بین رفته‌است و برای خسارت مایملک استوکس و هریمن اظهار داشتند که خسارت بقدری است که دولت ایران نمی‌تواند بدهد و من گفتم این خسارت هی جه می‌خواهد باشد ما از حرف حساب خارج نمی‌شویم و خسارت ملی شدن صنعت نفت را بر اساس قیمت بازار سهام شرکت محاسبه و پرداخت خواهیم نمود و اگر باین ترتیب هم موافقت نکنید حاضریم بهترین طریقه ما جبران خسارت را که ممالکی که صنایع خود را ملی کرده‌اند و شرکت آن قانون را بحال خود نافع تر می داند مورد استفاده قرار دهیم در صورتی که نه بر اساس قیمت سهام و نه تمکین از یک قانون بین المللی نمانید بالاخره نمی‌توانید منکر شوید که اختلاف را بتوان توسط یک حکمیت با تعیین حکم طرفین و انتخاب سرحکم توسط آنها حل نمود. استوکس پرسید راجع بپرداخت غرامت چه نظر دارید و به ترتیب بایستی پرداخت بشود؟ گفتم اگر می‌خواهید ۵۰ در صدر از قیمت نفتی را که خریداری می‌کنید همه ساله بابت وجه غرامت تا استهلاک آن حساب کنید تا تفریق شود و اگر بخواهید بر طبق قانون عمل شود ۲۵ در صد عایدات خالص شرکت ملی نفت ایران برای تأدیه غرامت تخصیص داده خواهد شد استوکس گفت که من با همکارانم در این مسائل مذاکره می‌کنم و جلسه آتیه را تعین خواهم نمود که دنباله مذاکرات ادامه یابد ساعت ۱۲ بود که جلسه خاتمه یافت. در مذاکرات آقای بوشهری و از طرف آنها مترجم و یکنفر منشی حاضر بودند ولی من گفتم که جلسه غیر رسمی است و نبایستی یادداشت بشود. در جلسه دویم ملاقات اینجانب با جناب آقای استوکس که از ساعت ده تا دوازده دیروز (۲۹ مرداد ماه) صورت گرفت و جناب آقای بوشهری حضور داشتند مجددا مذاکرات مفصلی صورت گرفت و بجای اینکه وقت آقایان را زیاد مشغول نمایم خلاصه آنرا بعرض مجلس میرسانم. این مذاکرات در اطراف چهار نکته اساسی زیر دور می‌زد:
- ۱- آقای استوکس سئوال کردند آیا ممکن است عده‌ای کارشناس انگلیسی در هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران عضویت داشته باشند؟ این موضوع مورد موافقت اینجانب واقع نگردید.
- ۲- سپس آقای استوکس پرسیدند اگر از طرف مشتریان سه سال اخیر نفت ایران ما حواله بیاوریم بما نفت آنها را خواهید داد؟یا نه من جواب دادم که این موضوع مخالف قانون نیست و من مانعی نمی‌بینم که نفت مشتریان سابق را در صورتیکه بدستگاه حمل و نقلی حواله نمایند به آن دستگاه تحویل شود.
- ۳- نسبت بمازاد نفت استحصالی ایران آقای استوکس تقاضا داشتند که آن را بقیمت ارزانتر از قیمتی که نفت بمشتریان سابق فروخته می‌شود نفروشیم البته در اینجا من باستناد ماده قانون طرز اجرای ملی شدن صنعت نفت تذکر دادم که خریداران سابق در هر حال در صورت تساوی شراطی مقدم خواهند بود.
- ۴- پس از این مذاکرات آقای استوکس اظهار داشتند که چون کارشناسان و کارمندان انگلیسی حاضر نیستند تحت ریاست کسی که از ملت انگلیس نباشد انجام وظیفه نمایند باید قبول کنید که مدیر عامل دستگاه نفت یکنفر انگلیسی باشد که کلیه عملیات اکتشاف و استخراج و بهره برداری (که تنها فروش نفت از ان مستثنی شود) تحت دستور و اختیار او قرار گیرد و این مدیر عامل تحت نظر هیئت مدیره انجام وظیفه نماید
اینجانب گفتم خوب است تمام مطالب مختلف فیها را حل کنیم و سپس در اینموضوع وارد مذاکره شویم و چنانچه مطالبی باشد که خودمان نتوانیم حل بکنیم اینجانب بعرض مجلس شورای ملی و سنا خواهم رسانید تا هر طور مجلسین در صلاح مملکت بدانند اتخاذ تصمیم نمایند ایشان باین طرز عمل رضایت ندادند و گفتند تا مسئله مدیر عامل حل نشود نمی‌توانم در سایر مطالب وارد مذاکره شوم با این ترتیب صحبت و مذاکرات ما در ساعت ۱۲ خاتمه پذیرفت و ساعت ۱/۵ بعد از ظهر نامه‌ای بشرح زیر از طرف آقای استوکس رسید: نخست وزیر عزیزم این نامه برای تأیید این مطلب است که پیشنهاد هشت ماده من که برای اساس مذاکرا تقدیم شده بود مسترد می‌شود اگر جنابعالی تا قبل از ظهر تا قبل از ظهر فردا تصمیم فرمائید پرنسیبی را که ن توضیح دادم و موجب آن خواهد شد که ممکن شود کارمندان انگلسی در تصفیه خانه و مناطق نفت خیز بمانند (منظوریکه خودتان فرمودید لازم است) قبول فرمائید من مهیا خواهم شد که مذاکرات را تجدید نمایند استوکس این نامه در جلسه هیئت مختلط که ساعت پنج بعد از ظهر دیروز در منزل این جانب تشکیل شده مطرح و پاسخ زیر با نظر هیئت مختلط تهیه و ساعت ۵/۷ توسط جناب آقای بوشهری ارسال گردید آقای مهردار عزیزم در جواب نامه خصوصی امروز (۲۹ مرداد ۳۰) آنجناب اشعار می‌دارد همانطور که مکرر اظهار شده و خاطر جنابعالی مسبوق است دولت ایران علاقمند است برای پیدا کردن راه حل مذاکرات فیما بین ادامه یابد و چون دولت مشغول است نظر خود را برای حصول توافق تهیه و تسلیم نمایند خواهشمندم جزئیات آن اصلی که در نامه خود بآن اشاره فرموده‌اید که موجب خواهد شد کارمندان انگلیسی در تصفیه خانه و مناطق نفت خیز بمانند بطور روشن مرقوم فرمائید تا دولت بتواند پس از مشاوره نظر خود را بطور قطع ضمن سایر مطالب برای مذاکره اعلام دارد. علاوه ساعت نه و نیم دیشب نامه‌ای برای انتشار از طرف جناب آقای هریمن ارسال گردید که ترجمه آن را عینا باطلاع آقایان نمایندگان محترم میرسانم. دکتر مصدق عزیزم بپیوست نامه‌ای را که خطاب بشما نموده‌ام و متضمن وضعی است که در حین مذاکرات بین دو هیئت نمایندگی در باب مسئله نفت بخود گرفته بودنم تقدیم می‌دارم و چون تا بحال از دادن بیانیه بمطبوعات در ظرف پنج هفته ایکه در تهران اقامت داشته‌ام امتناع نموده‌ام اکنون ناگزیرم که این نامه را برای انتشار در مطبوعات بنویسم تا اینکه نظریات اینجانب در این موقع که مذاکرا بین دو هیئت حالت بحران آمیزی بخود گرفته‌است بر عامه معلوم گردد. ارادتمند صمیمی – اورل هریمن نخست وزیر عزیزم نظر باینکه مذاکرات بین هیئت نمایندگی دولت ایران و هیئت نمایندگی دولت انگلستان دچار مخاطره بن بست واقع گردیده (که در صورت وقوع نهایت موجب تأسف خواهد شد) این طور حس می‌کنم که بعضی نظریات و ملاحظات را برای آنجناب تذکر بدهم.
بطوریکه بر آن جناب معلوم است حضرت ترومن رئیس جمهور اتازونی از من تقاضا نمود که بایران آمده و در یافتن راه حلی برای مسئله نفت مفد واقع شود علت اقدام معظم له این بود کهدولت و مردم اتازونی دوستان صمیمی ملتین ایران و بریتانیا می‌باشند و نهایت اشتیاق را دراند که این اختلاف از طریق دوستانه‌ای حل شده و در عین حال بملت ایران اجازه بدهید که بآمال خود نائل گردد (آشتیانی زاده – عوض این حرفها بایران کمک ماده بکنند) دولت و ملت اتازونی همچنین متوجه منافع بریتانیا در این امر بوده و متذکر اهمیت مسئله نفت برای اقصادیات ایران و بریتانیای کبیر و همچنین اهمیت جریان نفت ایران برای اقتصاد دنیای آزاد می‌باشد. اینجانب متجاوز از پنچ هفته‌است که در ایران اقامت دارم بوسیله مذاکرات با دولت شاهنشاهی ایران ترتیباتی فراهم شد که در نتیجه آن هیئت نمایندگی انگلستان بریاست مهردار سلطنتی برای شروع مذاکرات بر روی زمینه قبول اصل ملی شدن تا جائیکه منافع بریتانیا را مورد تأثیر قرار می‌دهد بایران آمدند این مذاکرات بر حسب فورمولیکه بوسیله دولت شاهنشاهی ایران تسلیم اینجانب گردید و مورد قبول طرفین واقع شده بود شروع گردید. در مذاکراتی که تا بحال بین دو هیئت نمایندگی واقع شده ممکن نشده‌است که توافقی حاصل شود این وضع موجب نهایت تأسف است بخصوص که منافع طرفین دعوی برای یافتن راه حلی که بنفع هر دو طرف بوده باشد بنظر من کاملا ممکن است و هر گاه چنین راه حلی یافت بشود نه تنها مفید بحال طرفین ذی علاقه واقع خواهد گردید بلکه بر ثبات و استحکام دنیای آزاد نیز خواهد افزود.
بنابراین دولت و ملت اتازونی امیدواری کامل دارند که برای حل و قطع موضوع مساعی لازمه مبذول گردد و از مخاطرات شکست و عدم توفیق مذاکرات اجتناب بعمل آید. برای جستن راه حلی برای این مسئله غامض اینجانب سعی وافی نموده‌ام که مقاصد و هدف‌های دولت ایران را طبق استنباط خود بنمایندگان بریتانیا گوشزد نمایم و در عین حال بدولت شاهنشاهی ایران قبل از ورود هیئت نمایندگی انگلستان حقایق چندی را درباره تجارت بین الملی نفت که بایستی در حین پیشرفت مذاکرات برای ادامه عملیات صنعت نفت وبرای بدست آوردن حداکثر منافع گوشزد نموده‌ام. مثلا بدولت شاهنشاهی ایران یاد آور گردیدم که هر گاه بخواهند مقادیر زیادی از نفت را برای فورش به بازارهای دنیا عرضه بدارند بایستی ترتیباتی با یک سازمانی که وسائل حمل و نقل و توزیع نفت را بمقادیر زیاد در دست رس دارد وارد مذاکراتی بشوند از نقطه نظر تجارتی هیچ شرکتی حاضر نمی‌شود که وراد عقد قرار دادی با دولت ایران بشود مگر اینکه بداند که نفت ایران را می‌تواند بقیمت نازل تری از سایر کشورهای نفت خیز بدست بیارد و بعلاوه متذکر گردیدم که طبق اصول تجارتی تنها شرکتی که بازار موجودی برای نفت ایران دارد خواهد توانست خرید آنرا بمقادیر زیادی بعهده بگیرد. بطوریکه از مذاکرات اینجانب با دولت شاهنشاهی ایران بر من معلوم گردیده اولیای دولت شاهنشاهی تشخیص داده‌اند که برای گرداندن صنعت نفت احتیاج بکمک خارجی دارند و بعلاوه برای حسن اداره صنعت نفت احتیاج بمساعدت فنی دنیای خراج دارند زیرا تکنیک مربوط به نفت روز بروز در حال ترقی و پیشرفت می‌باشد. در این زمینه خاطر نشان نمودم که جلب مساعدت فنی تا حدی که مورد لزوم است نمی توان بوسیله استخدام کارشناسان فنی بطور انفراد تحصیل نمود بلکه لازم است دستگاه مجرب و مسئولی برای صنعت نفت ایجاد گردد و بدون چنین دستگاهی جریان امور صنعت مختل مانده و کارشناسان خارجی که مردمان آزادی هستند حاضر بادامه کار نخواهند بود. اینجانب از روز کمال جدیت و صراحت در همه موقع نظریات خود را بطور بیطرفانه اظهار نموده‌ام باین امید که منجر به یافتن راه حل منصفانه برای مشکلات بشود. این راه حل در صورتی بدست خواهد آمد که جنبه‌های عملی و تجارتی این مسئله بطوری که مستر لیوی و اینجانب توضیح داده‌ایم مورد توجه قرار گیرد.
هیئت نمانیدگی انگلستان فهرست پیشنهاداتی برای حل و قطع این اختلاف بهیئت نمایندگی ایران تسلیم نمودند و انتظار داشتم که مذاکرات بر روی زمینه این پیشنهادات شروع گردد و پس از آن ترتیباتی برای جزئیات امر که مبتنی بر روی اصول انصاف و اصول تجارت بوده باشد طبق فرمولیکه باینجانب تسلیم شده بود یافت بشود هیئت نمایندگی انگلستان باطلاع اینجانب رسانیده‌اند که چون دولت شاهنشاهی ایران پیشنهادات آنها را به نحو دیگری درک و استنباط نموده‌اند یعنی آنچه مقصود اصلی بوده لذا پیشنهادات مزبور را پس گرفته‌اند دولت شاهنشاهی ایران در مذاکرات با اینجانب ابراز فرموده‌اند که قصد مصادره اموال شرکت سابق نفت را ندارند نظر دولت من بر این است که قضیه مایملک یک شرکت خارجی بوسله دولتی بدون پرداخت پاداش فوری و مکفی و موثر و یا دادن ترتیبی که مرضی الطرفین بوده باشد بایستی مصادره نامیده شود و نه ملی شدن. بنابراین ترتیبات رضایت بخشی کمال لزوم را دارد و بعقیده من هر گاه چنین ترتیباتی داده شود هم دولت ایران بآمال ملی خود خواهد رسید و کنترل و نظارت بر صنعت نفت را در داخله خود بدست خواهد آورد و همچنین در آمد زیادی تحصیل خواهد نمود که بتواند بوسیله آن استعدادهای اقتصادی باللقوه کشور را بفعل در آورد. در این مسافرت امکانات زیادی برای پیشرفت اقتصادی ایران و توسعه وسائل بهداشت و رفاه و آسایش مردم ایران مرا تحت تأثیر شدید خود قرار داده‌است. حصول باین هدفها بوسیله بهبود وضع آبیاری و ازدیاد قنوات و بهبود روش‌های کشاورزی و ایجاد وسایل ارتباطیه و سایر وسایل ممکن خواهد بود ولی عملی ساختن این قبیل برنامه‌ها موکول باین است که مسئله نفت حل بشود و حداکثر در آمد از این صنعت نأمین گردد. دولت و ملت اتازونی اشتیاق دارند که کشور ایران را برای حصول باین مقاصد کمک و مساعدت نمایند. کمال تأسف را ردام که مساعی مبذوله برای پیدا کردن راه حلی تا بحال به نتیجه مثبتی نرسیده و رجاء واثق دارم که دلت شاهنشاهی ایراننظریات اینجانب را که از روز کمال صداقت و دوستی می‌باشد مورد مداقه کامل قرار بدهند موقع را برای تقدیم احترامات فائقه مغتنم میشمارد امضاء اورل هریمن خلاصه جریان مذاکراتی که با هیئت نمایندگی انگلستان تا این تاریخ صورت گرفته بشرح مذکور بعرض نمانیدگان محترم رسد و اکنون دولت ایران منتظر است که نمایندگان انگلستان جواب آخرین نامه را که روز قبل اینجانب به آقای استوکس نوشته‌ام بدهند تا هیئت نمایندگی ایران بتواند پیشنهادی را که زمینه مذاکرات جدید خواهد وبد بهئت نمایندگی انگلستان تسلیم نماید.
در خاتمه لازم میدانم مراتب ذیل را بعرض نمایندگان محترم مجلس برسانم. در کشور ایران دو اقلیت کوچک با افکار متناقض وجود دارند که در اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت بصورت‌های مختلف مخالفت و کارشکنی می‌نمایند. (آزاد – آقای وارسته این هر دو اقلیت رفقای آقای دکتر هستند)
- ۱- اقلیت کوچکی که بهیچ قیمت و بهچ عنوانی حاضر نیست برای مسئله نفت راه حلی پیدا شود مبادا در نتیجه آن ملت ایران بتواند بدست خود عدالت اجتماعی و استقلال سیاسی واقتصادی کامل خویش را تأمین نماید.
- ۲- عده معدودی که زندگی و حیثیت صوری آنها از خدمتگذاری بسیاست شرکت نفت بوجود آمده و این عده برای پیشرفت مقاصد شرکت سابق از هیچ اقدامی خودداری نمی‌نمایند.
در مقابل این افراد معدود افکار عمومی ملت ایران قرار دارد. باید اقرار و اعتراف نمود اگر مسئله نفت باین پایه پیشرفت کرده و قوانین ملی شدن صنعت نفت بتصویب مجلسین رسیده و بمرحله اجرا در آمده در نتیجه قیام عمومی ملت بوده‌است. هر گاه در کشور ما متخصص و کارشناس نفت بعده کافی وجود داشت لازم بود که تمام امور مربوط بصنعت نفت بوسله کارشناسان ایرانی اداره شود ولی چون تا کنون عده کافی کارشناس و متخصص نفت برای کشور ما تهیه وتربیت نشده دولت ناچار است از وجود کارشناسان البته مستلزم اعطای اختیارات لازم بآنها خواهد بود و دولت حاضر است بموجب قوانین و مقررات دخالی وقراردادهای فدی که بر اساس قانون ایران منعقد شده باشد اختیارت لازم بآنها بدهد ولی بهیچوجه صلاح نمیداند که این اختیات بیک سازمان خارجی داده شود بخصوص که چنین قراردادی مخالف اصل ملی شدن صنعت نفت است که بر طبق آن تمام امور را اکتشاف و استخراج و بهره برداری باید بدست دولت باشد. در مورد فروش نفت هم نظر دولت نظر دولت اینست همانطور که قانون مقرر داشته نفت ایران بنرخ عادله بین المللی بمقدار متوسطی که در سه سال اخیر هر یک از کشورهای مشتری نفت ایران خریداری کرده ان بانها فورخته شودو نسبت بمازاد محصول هم با شرایط مساوی حق تقدم داشته باشند و برای انجام این منظور حاضر است قرار داهای عادلانه که مدت وشرایط آن با توافق طرفین معین خواهد گردید منعقد نماید. ولی توضح و تأکید این نکته را لازم میدانم که خواه این دولت برسرکار باشد و خواه دولت دیگری مشمول امور بشود بهر حال و تا زمانی که موضوع غرامات و دعاوی احتمالی کمپانی سابق نفت و دعاوی ومطالبات دولت ایران از کمپانی مزبور حل نشده وشرائط آن معین نگردیده صدور نفت از کشور باید ممنوع باشد زیرا چنانچه دولت ایران بیک توافق موقت تن در دهد و صدور نفت بدون آنکه مسئله غرامات حل شده بشد مجاز شود ممکن است میزان غرامات و خسارات احتمالی شرکت سابق و شرائط پرداخت آنرا بجائی برسانند که هیچوقت ملت ایران نتوانداز زیر بار سنگین آن کمر راست کند. آشتیانی زاده – بنده دو سه کلمه عرض داشتم و اجازه خواسته‌ام
آزاد – آقای رئیس اجازه بفرمائید بنده هم یک تذکری دارم.
اسلامی – اسامی نمایندگانی که شب با استوکس تماس می‌گیرند و خودشان گفته‌اند باید معلوم شود و در اینخصوص سؤال هم کرده‌ام.
رئیس – آقا ساکت باشید.
کشاورز صدر – حالا وقت ای حرفها نیست وصلاح نمی‌باشد
رئیس – آقای نخست وزیر فرمایشی دارید.
نخست وزیر – تا سه چهار روز قبل اختلافی که بین هیئت ایرانی و هیئت انگلیسی بود راجع بمسئله سازمان بود آنها می‌گفتند که باید یک سازمانی باشد که واسطه بین شرکت ملی نفت ایران و خریداران باشد و تمام کارهای شرکت را این سازمان اداره کند پس از آنکه آن هشت ماده را استرداد کردند می‌خواهند یک کسی حالا معلوم نیست که بچه عنوان شاید بعنوان مدیر عامل با عنوان دیگر باشد و بنده اینجا یک قسمت از نامه را که بآنها نوشته‌ام عین عبارتی را که نوشته شده باید عرض کنم ‹‹ چون دولت مشغول است نظر خود را برای حصول توافق تهیه و تسلیم نمایند خواهشمندم جزئیات آن اصلی که در نامه خود بآن اشاره فرموده‌اید که موجب خواهد شد کارمندان انگلیسی در تصفیه خانه و مناطق نفت خیز بمانند بطور روشن مرقوم فرمائید تا دولت بتواند پس از مشاوره نظر خود را بطور قطع ضمن سایر مطالب برای مذاکره اعلام دارد ›› روی این اصل مدیر عامل باشد یا یک شخص دیگری باشد آنکسی است که یک اختیاراتی برای او می‌خواهند که شرکت نفت را اداره بکند و البته گفتند غیر از فروش و فروش هم مطلب مهمی نیست و فروش را البته هیئت مدیره نفت ملی ایران باید بفروشد و قرارداد منعقد کند نظر بنده قبل از اینکه هشت ماده را پس بگیرند در مذاکرات این بود که شرکت نفت سابق یک تشکیلاتی داشته یک دوائر و شعبی داشته که هر کدام مأمور کاری بودند مثلا شعبه تصفیه، شعبه استخراج، شعبه اکتشاف شعبه پرسنل که کارگزینی باشد و سایر شعب، متخصصین فنی که در آنجاها کار می‌کنند آنها تابع رئیس هر شعبه خواهند بود و بهر شعبه اختیارات تامی داده می‌شود که بتوانند کارهای آنها را اداره بکند بنابراین لازم نیست که یک سازمان دیگری با یک قدرت نامحدودی بوجود بیاید که ما نمی‌توانیم بدانیم که صورت اینکار چه می‌شود رؤسای شعب می‌توانند بهیئت مدیره نفت ملی مراجعه کنند و مشکلات خود را و احتیاجات خود را تأمین کنند بهر حال پس از اینکه آن هشت ماده را پس گرفتند تقاضا نمودند که شخصی که آنهم فقط انگلیسی باشد نه از ملل دیگر و نه ایرانی کار شرکت نفت را اداره بکند وابسته به شرکت ملی نفت ایران و دوایر و شعب نفت باشد این اختلاف بین دولت و نمایندگان انگلیس هست در نامه ایکه امروز رسید اینطور می‌نویسد که قرائت نشده‌است حالا من قرائت می‌کنم
نامه استوکس به محمد مصدق ۱ شهریور ۱۳۳۰ برابر ۲۲ اوت ۱۹۵۱
۲۲ اوت ۱۹۵۱ نخست وزیر عزیزم
در ملاقات دیروز ما که دو ساعت بطور انجامید وظایف و مسئولیت‌های یک سازمان عامل و یا یک مدیر کل را در مورد شرکت نفت ملی ایران تا حدی که ممکن بود بر آن جناب روشن ساختم خود جنابعالی باینجانب اطمینان داده بودید که هیئت کارمندان انگلیسی طبق قانون می‌توانند وظایف و مسئولیت‌های خود را کما فی السابق ادامه بدند ولی اظهارات دیروز جنابعالی در مورد اصرار ورزیدن در تقسیم مسئولیت کاملا غیر منتظره بود بعقیده من هرگاه این کار عملی بشود اداره امور پالایشگاه و چاههای نفت کاملا غیر مقدد خواهد بود من می‌بایستی این شرط اصلی را که هیئت کارمندان انگلیسی بایستی در تحت نظر دستگاهی کار بکنند که ورزیده و کاردان باشند مؤکد نمایم اینها مردان آزادی هستند و هرگاه راضی نباشند هیجگونه قراردادی که بین دولتین ما منعقد شود نخواهد توانست آنها را در ایران نگاه بدارد نمی‌توانم باور بکنم که قصد جنابعالی این بوده باشد که تنظیم یک ترتیب تجارتی را برای ما غیر مقدور بفرمائید یعنی یک ترتیبی که هیئت کارمندان انگلیسی را قادر بسازد که بخدمات خود در ایران ادامه داده و در راه کامیابی این کشور سهم خود را ادا نمایند امیدوارم که قبل از ظهر امروز جواب جنابعالی را بشنوم با تقدیم مراتب ارادت. استوکس
البته اگر مذاکرات ادامه پیدا کند دولت سعی خواهدکرد که این مسئله ای که تاریک است روشن بشود (انشاء الله) و هر اقدامی که بشود البته در صلاح مملکت خواهد بود بنده تقاضا می‌کنم از آقایان اگر عملیات دولت را تاکنون برصلاح مملکت دیده‌اند واگر با رفتار دولت موافق هستند از رأی اعتماد خودشان نسبت بدولت فرو گذار نفرمانید تا دولت با کمال اطمنیان بتواند در اینکار آنچه را که وظیفه دارد انجام دهد (صحیح است)