مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۶ تیر (سرطان) ۱۳۰۳ نشست ۳۷
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری پنجم | تصمیم‌های مجلس | قوانین بنیان ایران نوین مصوب مجلس شورای ملی |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری پنجم |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۶ تیر (سرطان) ۱۳۰۳ نشست ۳۷
جلسه ۳۷
صورت مشروح مجلس یوم پنجشنبه ۲۶ سرطان ۱۳۰۳ برابر چهاردهم ذی حجه سنه ۱۳۴۲
مجلس سه ساعتقبل از ظهر به ریاست آقای مؤتمن الملک تشکیل گردید
(صورت مجلس یوم پنجشنبه ۱۹ سرطان را آقای آقا میرزا شهاب الدین قرائب نمودند)
رئیس - نسبت به صورت مجلس ایرادی نیست؟ آقای معتمد السلطنه (اجازه)
معتمد سلطنه – بنده روز پنجشنبه شرحی عرض کرده و نیم ساعت اجازه خواسته بودم.
رئیس - (خطاب به آقاسید یعقوب) کمیسیون اجازه داده یا خیر؟
آقا سید یعقوب – بنده مکرر این مسئله را در دوره چهارم بعرض نمایندگان محترم رسانده‌ام حالا هم بعرض میرسانم که چون هنوز تکلیفی برای کمیسیون در خصوص اجازه یکساعت و نیم ساعت معین نشده کمیسیون بهمان تصمیمی که در دوره چهارم گرفته عمل می‌نماید و اجازه نمی‌دهد علتش هم این است که در دوره چهارم وقتی مقام محترم ریاست ابلاغ می‌کردند دو سه ساعت یا چهار ساعت قبل از ظهر مجلس باید تشکیل شود آنوقت ده پانزده نفر از اقایان تأخیر می‌کردند و این تأخیر آقایان مستند بکمیسیون می‌شد و جلسه هم دیر تشکیل می‌شد بنابراین در آن دوره کمیسیون به اکثریت قریب باتفاق رأی دادند که هریک از نمایندگان یک جلسه مرخصی بخواهند داده خواهد شد ولی یک ساعت یا دو ساعت را اجازه نمی‌دهد این تصمیم کمیسیون بوده است که در این دوره هم بهمان تصمیم باقی است تا در مجلس و نظامنامه جدیدی که تدوین می‌شود ترتیبی برای کمیسیون در نظر بگیرند. رئیس – اجازه نداده‌اید؟ آقا سید یعقوب – دیگر باین دلیل که عرض کردم نمیشود اجازه داد
رئیس – دیگر ایرادی نیست
(گفته شد – خیر)
وزیر معارف – در موقعی که قانون استخدام کشوری وضع شد ه و به موقع اجراء گذاشته شده بود معلوم شد به جهاتی این قانون نمی‌تواند کاملا شامل حال مدیران و معلمین مدارس بشود و باین مناسبت دولت وقت در نظر گرفته بود لایحه قانونی برای این کار ترتیب بدهد و در پروگرام دولت هم منظور شده بود این است که با رعایت همه ملاحظاتی که در این کار مهم بشود یک لایحه قانونی در این باب برای معلمین و مدیران مدارس یعنی رنجبران حقیقی معارف تدوین شده است و چون در همین زمینه یک طرح قانونی هم در مجلس شورا ملی تدوین و بکمیسیون مبتکرات رجوع شده و از آنجا هم بمجلس راپورت داده‌اند لهذا یک قسمت از مقدمات این کار به عمل آمده و تصور می‌کنم مقتضی است این لایحه قانونی مستقیماً به کمیسیون معارف مراجعه شود مخالفی ندارد؟
(گفته شد – خیر)
رئیس – برای اطلاع خاطر آقایان عرض می‌کنم لایحه نظام اجباری که در دوره چهارم به کمیسیون نظام ارجاع شده بود و آن کمیسیون هم کارش را تمام کرده و راپورت داد بود ولی بواسطه اختتام دوره نقنینه مجال نشد که به مجلس بیاید علیهذا به موجب ماده بیست وسه نظامنامه داخلی کمیسیون نظام حالیه تقاضاکرده است آن لایحه به آنجا مراجعه بشود بنده هم به موجب ماده ۲۳ مراجعه کردم بکمیسیون نظام یک فقره تقاضای مرخصی است قرائت می‌شود و رأی می‌گیریم بعد داخل در مذاکره دستور می‌شویم. (راپورت کمیسیون عرایض و مرخصی بشرح ذیل قرائت شد) آقای صدر الاسلام به علت کسالتی که بیکی از فرزندان ایشان طاری شده است برای عزیمت بفارس دو ماهه از اول اسدالی میزان استیذان می‌نمایند. بنابراین کمیسیون عرایض و مرخصی در نتیجه مشورت باعضاء مدت مزبوره را تصویب می‌نمایند بنابر این کمیسون عرایض و مرخصی در نتیجه مشورت با عضاء مدت مزبور راه تصویب می‌نماید که در آن مدت غیبت ایشان باجازه ثبت شود.
رئیس – مخالفی ندارد؟
یکنفر از نمایندگان – خیر
رئیس – رأی می‌گیریم آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اغلب قیام نمودند)
رئیس – تصویب شد دستور امروز لایحه نفت است مذاکرات راجع به کلیات است در کلیات کسی مخالف نیست.
آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب – بنده سئوالی دارم. خواستم از مخبر محترم سؤال کنم که در اول این لایحه نوشته شده است که کمیسیون لایحه پیشنهادی دولت را راجع به اعطای امتیاز نفت مداقه در آورده و با رعایت قانون ۲۳ جوزای ۱۳۰۲ به فلان کمپانی می‌دهد در صورتیکه آن چیزی که مرکوزاذهان ما بود و قانون آن هم در دوره چهارم گذشت و بعد در کابینه آقای مشیر الدوله در آخر مجلس چهارم خود آقای مخبر در اینجا متذکر شدند که دولت مکلف است این مفهوم را با مصداقش تطبیق کند. حالا آقای حائری زاده باز می‌فرمایند ملتفت نمیشود بنده می‌گویم ملتفت بشوند. قرار شد که دولت یک کمپانی مستقل معتبر امریکائی را در خارج معین نماید و این امتیاز نامه را باو بدهد و با تطبیق به آن قانون دو مرتبه بمجلس شورای ملی پیشنهاد نمایند و اینکه آقای حائزی زاده می‌فرمایند من نمی‌فهمم معنایش این است که دولت می‌آید این امتیاز را می‌دهد بآن کمپانی و این مفهوم را با مصداقش که این قانونی باشد تطبیق می‌کند و چون بنده موفق نشدم که این راپرت را کاملا مطالعه کنم که اینجانوشته شده است لایحه پیشنهادی دولت با رعایت قانون ۲۳ جوزا خواستم عرض کنم. (این از نقطه نظر مخالفت نیست بنده موافقم) این عبارت صریح نمیرساند که این همان قانون ۲۳ جوزا است که ما دادهایم و همچو میرساند که این یک لایحه مستقل و است که در آن رعایت بعضی از مواد قانون شده است. بنده عرض می‌کنم مخالف نیستم یعنی مخالفت من از نقطه نظر بعضی الفاظ است نه اینکه اصولا با این قانون مخالف باشم و بنده موافقم خواستم اگر توضیح مفصلی دارند بدهند و بعد وارد در مواد بشوند.
نصرت الدوله مخبر کمیسیون – قبل از اینکه راجع به سئوال نماینده محترم جوابی عرض کنم می‌خواهم خاطر آقایان را متذکر شوم. در هفته گذشته در موقعی که بنده بواسطه کسالت مزاج غایب بودم البته از نقطه نظر علاقه مندی به گذشتن قانون نفت یک مذاکراتی در مجلس در اطراف این قضیه شده بود که شاید در ضمن آن مذاکرات یک سوء استفاده از برای بعضی حاصل شده باشد و گمان دارم همکاران محترم بنده که خودشان این اظهارات را کرده‌اند این نظر را نداشته‌اند. ولی با وجود این چون ممکن است سوءتفاهمی در خارج حاصل شده باشد ناچارم بعضی توضیحات بدهم و راجع به جریان امتیاز نفت (تا امروز) عرایضی بکنم بعد داخل در جواب آقای آقا سید یعقوب بشوم اینطور استفاده شده است که علت تأخیر تقدیم راپورت کمیسیون به مقام هیئت رئیسه بواسطه کند کاری (یا بقول آن اشخاصی که همیشه حاضرند یک چیزهائی؛ را دست بگیرند و در خارج اگر هم قابل هیچ نوع اعتنائی نیستند یک حرفهائی بزنند. بواسطه تمارض و عدم میل بنده بوده است. بنده در اینجا نبودم که جواب بدهم و آقایانی که جواب داده‌اند کاملا ساده و اطلاع از قضیه نداشته‌اند این است که برای اطلاع عرض می‌کنم و خودش جواب کافی است و هرگونه شبهه را رد می‌کند آقای سردار معظم همکار محترم ما نماینده محترم خراسان روز پنجشنبه بعد از مذاکرات مجلس بمنزل آقای رئیس الوزراء تشریف برده‌اند از ایشان تحقیقاتی در این موضوع کرده بودند و ایشان فرموده بودند گویا تأخیر از طرف وزارت خارجه است که تهیه نسخه فرانسه آن را بتاخیر انداخته‌اند از آنجا آقای رئیس الوزرا ء با تلفن تحقیقی از آقای وزیر امور خارجه کرده بودند جواب وزیر امور خارجه با نظریه نماینده محترمی که بمنزل آقای رئیس الوزراء رفته بودند کاملا تطبیق نمی‌کرد از آنجا به منزل بنده تشریف آوردند و توضیحاتی از بنده خواستند و بنده توضیحاتی با اسناد بایشان دادم همان شب جمعه گذشته خودشان بشهر آمدند و بمنزل آقای وزیر امور خارجه رفتند و با ایشان مذاکراتی کرد ند او بالاخره در نتیجه جدیت و مذاکرات ایشان روز جمعه گذشته صبح آقای وزیر امور خارجه و آقای سردار معظم و نماینده کمپانی سینگر باتفاق بفرمایند منزل بنده آمدند در صورتیکه حالت کسالت بمن اجازه نمی‌داد که با آنها کاملا در تهیه و تکمیلنواقص کارشان شرکت کنم ولی تا آن اندازه که توانستم با آقایان شرکت کردم و پس از چند ساعت که کار کردیم معلوم شد کار یک نواقصی داشته است و تا آن اندازه که ممکن نبود موکول بجلسات کمیسیون نفت شد چندین جلسه هم بکمیسیون در همین هفته تشکیل شد در اطراف اختلافات و اشکالات مذاکره کردند آقای سردار معظم هم باز لطف کرده وقبول زحمت نموده و در کار شرکت کردند. بالاخره درنتیجه مذاکرات باز راپورتی که تقدیم مجلس شده است فقط ۲۴ ماده است و ۳ ماده یا چهار ماده دیگر یک نواقضی دارد که باید در کمیسیون رفع شود بعرض آقایان برسد. این توضیحات برای این بود که اگر بعضیها یا در داخل مجلس یا در خارج مجلس تصور کرده‌اند که یک خللی یا تغییری در عقیده (اشخاصیکه از اول دوره چهارم مؤسس اینکار بوده‌اند و با تمام قوا در مدت ۲سال مجلس چهارم همه مساعی خودشان را صرف زد و خورد و کشمکش و تحمل همه نوع مصائب مستقیم وغیر مستقیم کرده‌اند برای اینکه امتیاز نفت شمال را بیک کمپانی معتبر مستقل آمریکائی بدهند و برای گذشتن آنقانون زحماتی را تحمل کرده‌اند و هنوز هم در اثر آنها گرفتار هستند و هیچ نگرانی ندارند) پیدا شده در عقیده آنها هیچ خلل و تغییری پیدا نشده. اگر اشخاص دیگری هستند بمناسبات و مقتضیات مخالف یا موافق تغییر عقیده می‌دهند آنها مربوط به ما نبوده است و اما جواب آقای آقا سید یعقوب چنانکه فرمودند در ۲۳ جوزای گذشته قانون امتیاز نفت در مجلس تصویب شد و دولت بموجب مادهاول قانون ۲۳ جوزا که نوشته شده بود: مجلس شورای ملی تصویب منماید که برای استخراج نفت وگاز طبیعی و قیر و موم معدنی در قسمتی از مملکت ایران که عبارت است از خراسان و آذربایجان (که اردبیل هم جزو آن ایالت محسوب می‌شود) و دو ولایت از سه ولایت شمالی واقع در سواحل بحر خزر (گیلان و مازندران و استر آباد) که در ضمن این قانون ۴ قطعه نامیده می‌شود امتیازی در حدود و بر طبق اصول ذیل اعطا گردد. ماده دوم آن قانون بعد از یک تبصره که داشت نوشته است: امتیاز نفت بیک کمپانی معتبر مستقل دولت متحده آمریکای شمالی (اتازونی) داده خواهد شد. همچو قانونی در دوره چهارم تصویب شد واصولی مقرر شد دولت و کابینه‌های مختلف بعد از تصویب این قانون مشغول مذاکره با نماینده‌های کمپانی‌ها شدند و بالاخره د کابینه‌های فعلی مذاکرات خاتمه یافته و امتیاز نامه از طرف دولت بموجب همین اجازه که مجلس شورای ملی داده بود به نماینده کمپانی سینلگر داده شد. اینکه نماینده محترم پرسیدند آیا کاملا مطابق با آن قانونست یا نه و چرا در مقدمه خبر باسم لایحه دولت نوشته است لازم است خاطر نمایندگان محترم را سابقه بدهم که کاملا امتیاز نامه که امروز از طرف کمیسیون تقدیم مجلس می‌شود و تقاضای تصویب آن می‌شود کاملا با قانون ۲۳ جوزا تطبیق ندارد باین معنی اولا یک قسمت از مواد که در مرور مذاکره بنده آنها را خدمت آقایان تذکر می‌دهم از نقطه نظر اصول واساس عین مواد قانون ۲۳ جوزا است ولی تغییرات و اختلافاتی که حاصل شده است از نقطه نظر انشاء و اصلاحات عبارتی و لفظی است اینهم ناگزیر بوده است زیرا چنانکه در همان قانون سابق ذکر شده و در امتیاز نامه جدیدی هم که تصویب می‌شود. باز مذکور است که نسخه فرانسه معتبر خواهد بود و البته تصدیق میفرمائید که هر لسانی و هر زبانی یک طرز و اسلوب ورویه مخصوص از نقطه نظر عبارت بندی و طرز تحریر دارد و چون بایستی فارسی هم کاملا نزدیک و مطابق آن نسخه اصل باشد باین ملاحظه است که دولت مجبور شده است در همان موادی هم که اختلافی از نقطه نظر معنی و از نقطه نظر اصول بامواد قانون مصوبه ۲۳ جوزا ندارد یک تغییرات عبارتی و لفظی را قبول کند. یک قسمت دیگر از مواد هستند که آنها شاید یک تغییرات اساسی علاوه بر تغییرات لفظی و عبارتی با قانون ۲۳ جوزا داشته باشند این تغییرات هم درنتیجه مذاکرات و گفتگو هائی بوده است که ما بین دولت و نماینده کمپانی بعمل آمده است و این تغییرات را از برای تسهیل اخذ نتیجه یا از برای صرفه طرفین معامله یا از نقطه نظر رفع محظور از یکی از طرفین این اختلافات و تغییرات را لازم دانسته‌اند در کمیسیون از ابتدا شروع بمطالعه این لایحه رویه را که اتخاذ کردیم این بود: موادی را که تطبیق می‌کرد با مواد قانون مصوبه البته در آنها هیچ مورد بحث و گفتگو و اختلافات و مشاجره باقی نبود زیرا بموجب قانونی بود که به تصویب مجلس رسیده بود و فقط دقت کامل در این شده است که تطبیق صحیح را منجز و محرز بکنیم و از نقطه نظر انشاء و عبارت و باز بیشتر برای تطبیق کردن با عبارت فرانسه یک تغییراتی لازم بوده استکه دادیم و اساساً در کمیسیون برای این مواد یکه غرض کردم این رویه اتخاذ شد و البته بندهامیدواری دارم که نمایندگان محترم هم در مجلس همین رویه را اتخاذ خواهند کرد و متذکر خواهند بود موادیکه امروز برای تصویب تقدیم می‌شود و کاملا از نقطه نظر اصول با موادیکه سابقاً تصویب شده است منطبق است در حقیقت دیگر نباید مورد بحث و مذاکره واقع شود. در قسمتهای دیگر هم کمیسیون ساعی بود که از دولت توضیحات لازمه بخواهد و معلوم بکند تغییراتی که با مواد قانون مصوبه حاصل شده است برای چه و ازچه رو بوده است و در ضمن مذاکره بعضی از آنها را کمیسیون لازم دید قبول کرد و بعضیها را رد کرد ه و بعضیها را اصلاح کرد و با لا خره بصورتی در آمده است که فعلا برای تصویب تقدیم مجلس شورای ملی می‌شود و اگر بنده بخواهم از برای هر یک از آنها در ضمن کلیات توضیحاتی بدهم شاید زائد باشد برای اینکه در ضمن مذاکره مواد بهر کدام از مواد رسیدیم که اختلافی داشت بنده حاضرم توضیحات مفصل عرض بکنم و بنمایانم که چرا این اختلافات را دولت مجبور بقبول شده و چرا کمیسیون هم بانظر دولت در این دولت در این باب موافقت کرده است و تصور می‌کنم توضیحات بنده از برای امناع نماینده محترم کافی باشد و البته در فوق مذاکره در مواد هرگاه توضیحاتی بخواهند توضیحات کاملی داده خواهد شد ولی قبل از آنکه بخواهم سر جای خودم بروم میحواهم از آقایان استدعا کنم که یک کمک و موافقت عملی و معنوی بکنند برای این که انشاءالله این امتیاز نفت زودتر از مجلس شورای ملی بگذرد. اینکه عرض کردم کمک معنوی و حقیقی برای این است که بنده عقیده ندارم با ینکه یک شتاب زدگی‌ها یک عجله‌ها و یک دست پاچه گیهای از ما بروز کند که بر عکس در این محیطی که تمام مستعد تعبیر و تفسیر و هزار تهمت و افتراء هستند سوء استفاده بشود و بنده معتقدم که باید معناً عملا با قائل شدن باینکه هر نوع تحقیقی که آقایان می‌خواهند بکنند از برای اینکه مطلب را درک بکنند ولی از ته قلب ساعی باشند که شاید انشاء اللّه بتوانیم قبل از شروع محرم این قانون را بگذرانیم و بنده امیدواری دارم که دو سه روز دیگر نواقص این راپورت را تکمیل و در ضمن مذاکره در موارد اولیه راپرت کمیسیون را نسبت بمواد اخیر هم بنده بزودی از طرف کمیسیون تقدیم کنم.
رئیس – آقای حاج میرزا عبدالوهاب مخالفید؟
حاج میرزا عبدالوهاب – بنده یک سئوالی دارم.
رئیس – اگر مخالفید بفرمائید.
حاج میرزا عبدلوهاب – با اصل قضیه نفت گمان نمی‌کنم هیچ فردی از افراد ایرانی مخالف باشد تا چه رسد بنمایندگان ولی چیزی که هست بنده یک چیزهائی در زورنامه دیدم که راجع بشخص سینکلر بعضی نسبت‌ها می‌دادند که در آمریکا در مجلس سنا بعضی حرفها راجع باوزده‌اند
(همهمه بین نمایندگان)
حاج میرزا عبدالوهاب بگذارید صحبتم را بکنم بعد پا شوید جواب بدهید. یک صحبت هائی در آمریکا نسبت بایشان شده و بنده خواستم بپرسم که کمیسیون محترم امتیاز نفت که این امتیاز راتصویب کرده‌اند آیا آن مطالب را بنظر آورده و مطالعه کرده‌اند یانکرده. خوبست آقای مخبر جواب بدهد تا بنده هم که یکی از موافقین هستم از روی بصیرت رأی بدهم.
رئیس – اگر موافق هستید معلوم می‌شود این اعتراضات را وارد نمی‌دانستید.
حاج میرزا عبدالوهاب – بنده در اصل قضیه نفت موافقم لیکن یک چیزهائی در روزنامه ایران نوشته شده بود که بنده را مشکوک کرد می‌خواستم یک توضیحی داده شود و تا جواب این مسئله را ببنده بفرمایند بنده نمی‌توانم رأی بدهم.
مخبر – عرض می‌کنم البته خود آقای حاج میرزا عبدالوهاب تصدیق می‌فرمایند که کمیسیون وقتی یک امتیاز یا لایحه را در تحت مداقه در می‌آورد و رأی می‌دهد بعد هم تقدیم مجلس شورای ملی می‌کند تمام قضایای مربوط بآن مطالعه می‌کند البته آقای حاج میرزا عبدالوهاب انتظار ندارند و تصدیق هم ندارند که کمیسیون منتخبه از مجلس و همکاران محترم خودشان که در کمیسیون نفت بوده‌اند یک همچو مطلب مهم پر هیاهو ئی که دنیا را پر کرده بود در مدنظر نیاورند و اگر یک توضیح دیگری لازم داشته با شند بعقیده بنده وقتی که از مجلس تقاضای تصویب اسم سینکلر بعنوان کمپانی صاحب امتیاز می‌شود آنوقت بنده حاضرم مفصلا نه تنها توضیحاتی راجع باین قضایا در اینجا عرض کنم بلکه اگر میل داشته باشند اساس و تاریخ وجود این کمپانی را در آمریکا تمام را با اسناد را این جا عرض کنم که سر منشائش چه بوده و چه شده.
رئیس – آقای یاسائی موافقید
یاسائی – بنده موافقم ولی یک توضیحی می‌خواهم
رئیس – بنده اجازه نمی‌دهیم. آقای سردار معظم موافقید
سردار معظم – بنده موافقم
رئیس – آقای مشار اعظم (اجازه)
مشار اعظم – بنده در شور کلی اسم خودم را در جزو موافقین ثبت کرده‌ام ولی یک سؤالی می‌خواهم از مخبر محترم بکنم اجازه میفرمائید.
رئیس – این طریق جدیدیست. تذکر. سؤال. مجلس اجازه می‌دهد این طریق جدید معمول شود
(جمعی از نمایندگان – خیر)
یاسائی – اگر بنده مخالف باشم اجازه می‌دهید.
رئیس – بلی. آقای ماراعظم: موافقید یا مخالف
. مشار اعظم – بنده یک سئوالی دارم
رئیس. مخالفید
مشاراعظم – بلی بعنوان مخالف عرض می‌کنم
رئیس – بفرمائید
مشاراعظم – بنده قبلا خاطر نمایندگان محترم را متذکر می‌کنم که این موضوع مهم که می‌خواهیم یکی از منابع مهم مملکتی را تفویض باین کمپانی بکنیم و معلوم است چه منافع مهمی برای کمپانی از هر جهت و برای دولتی که آن کمپانی تابع آنست دارد. البته باید هر نوع مطالب در موقع شور گفته شود و همه پیش بینی‌ها قبلا بشود چون در این جا مسئله شور است عنوان موافق و مخالف نیست. و هر کس هر چه بنظرش می‌رسد باید یگوید بنده در خصوص این امتیاز ات مطالعات دقیقه کرده‌ام. که آنها را در موقع بحث در کلیات یا در موقع شور در موارد بعرض نمایندگان محترم خواهم رساند کمال موافقت را هم دارم و امیدوارم با موافقت همه آقایان قضیه بزودی تمام شود ولی در لین لایحه که از کمیسیون رسیده است و مخبر تقدیم ریاست محترم مجلس کرده‌اند سه ماده مهم را گذاشته‌اند برای آتیه که بعد در آن سه مذاکره بشود چه گفتگوی در کلیات راجع به کلیه مواد منضمه بقانون است باید دانست آن موادی که بعد بمجلس راپرت بدهند آیا آنها هم با قانون سالق تطبیق شده است یا تغییراتی کرده و آن مواد عبارت است از ماده ۲۵و۲۶و۲۷ که کمال اهمیت را دارد. مخصوصاً در ماده ۲۵ بجهاتی که بنده حالا نمی‌خواهم توضیح بدهم خیلی مهم است و ماده (۲۷ که مسئله استقراض است و چون موقع شور در کلیات است می‌پرسم که آیا این مواد هم اصولا تغییری می‌کند یا خیر؟ اگر تغییر نمی‌کند که بنده موافقم ولی اگر تغییر می‌کند بنده مخالفم خوب است مخبر محترم این توضیح را برای بنده بدهند تا بعد در سایر مطالب عرایضم را عرض کنم و اسم خودم را هم در جزو موافقین ثبت کرده‌ام
داور – چون مخبر بیرون هستند بنده جواب عرض می‌کنم
(در این موقع آقای مخبر وارد شدند)
سردار معظم – اگر اجازه میفرمائید بنده هم برای جواب حاضرم.
مخبر- بنده نشنیدم اعضای محترم کمیسیون که تشریف دارند ممکن است جواب بدهند یا اینکه تکرار فرمایند جواب عرض کنم.
آقا سید یعقوب – بنده موافقم اجازه میفرمائید برای جواب هم حاضرم؟
آقا سید یعقوب- برای خاطر آقای مشار اعظم عرض می‌کنم شور در کلیات در صورتیکه کلیه مواد با هم مرتبط باشد همان طوری که فرمودید اگر دو سه ماده آن ناقص باشد نمی‌توان وارد در شور کلیات شد ولی مواد ۲۵ و۲۶ و ۲۷ این قانون که جنابعالی ایراد فرمودید نمیشود در شور کلی داخل شد عرض می‌کنم این مواد ابداً با هم مرتبط نیستند و دارای یک وجود نیستند اگر چنانچه ماده ۲۵ برداشته شود ماده ۱و۲و۳ ابداً فرق نمی‌کند چون یک موادی نیستند که بهم مرتبط باشند و یک طوری باشد که بگویند وجود ربطیشان بهم مرتبط است بازد ومرتبه عرض می‌کنم که این مواد یک موادی نیستند که بهم متصل و مرتبط باشند بعلاوه همان طوریکه مخبر محترم توضیح دادند این مواد هم الان در کمیسیون در تحت شور است و توی همین هفته به مجلس تقدیم خواهد شد پس اینکه میفرمائید تا آن مواد نیاید نمی‌توانیم در کلیات شور کنیم شاید نظریات جناب عالی اینطور باشد والا آن مواد یک موادی است علیحده و ابداً بهم مربوط نیست. ازاین جهة ایراد حضرت عالی وارد نیست و تمام مواد منفرد هستند دیگر نمیشود گفت تا این مواد بمجلس نیاید نمیشود نمیشود نفیاً و اثباتاً حرف زد . . .
(جمعی از نمایندگان – مذاکرات کافی است)
رئیس – آ قایان مذاکرات در کلیات را کافی میدانند؟
(جمعی از نمایندگان – بلی کافی است)
حائزی زاده – بنده کافی نمیدانم.
رئیس – آقای حائزی زاده راجع بکافی نبودن مذاکرات حرفی دارید؟
حائزی زاده – بله.
رئیس – بفرمائید.
حائزی زاده– چون یک سؤالاتی شد و آقای مخبر یک جوابی داد ند و از طرف کمیسیون اظهار یک اطلاعاتی می‌کردند بنده که عضو آن کمیسیون هستم ابداً اطلاعاتی را که ایشان فرمودند ندارم مخصوصاً راجع بهویت این صاحب امتیاز یک چیزهائی در جراید دیدم و شنیدم و هتوز نفهمیدم این آدمی که با ما طرف معامله است آیا همان آدمی استکه این اعتراضات درباره او شده است یا خیر؟ و هنوز این مسئله در کمیسیون مطرح نشده است و آقای مخبر آن اطلاعاتی که فرمودند از ناحیه خودشان بوده است و خیال می‌کنم این مسئله مهم را نمیشود صرف نظر کرد و با گفتن مذاکره کافی است این موضوع مهم را ختم کرد و اینکارصحیحی نیست.
مخبر – اجازه میفرمائید بنده توضیحاتی بدهم؟
رئیس – بفرمائید.
مخبر – این تکذیبی را که آقای حائزی زاده از بنده فرمودند متأسفانه تکذیب از بنده نیست و تکذیب از همکاران محترم خودشان است زیرا بماده واحده در غیبت بنده رأی داده است و بنده هم اگر مطمئن نبودم که کمیسیون همین طور رأی دادهای این راپرت را امضاء نمی‌کردم لهذا این تکذیب را از همکاران آن کمیسیون می‌کنید و اگرآقایان رفقاتان هم این تکذیب شما را قبول می‌کنند خودشان جواب خواهند داد
رئیس – رأی می‌گیریم بکفایت مذاکرات آقایانیکه مذاکرات را کافی میدانند قیام فرمائید.
(عده کثیری قیام نمودند)
رئیس – معلوم می‌شود کافی است. البته آقایان مسبوق هستند که رأی داده شده است بفوریت این لایحه یعنی باید یک شور بشود در مواد که مذاکره می‌شود رأی خواهیم گرفت حالا باید رای گرفته شود که در مواد شور بشود یا نه کسانی که تصویب می‌کنند در مواد شور بشود قیام فمایند.
(عده کثیری قیام نمودند)
رئیس – تصویب شد. ماده واحده بعد از شور در کلیات ثانی رأی داده خواهد شد.
(ماده اول ضمیمه بشرح ذیل قرائت شد)
ماده ۱- بموجب این امتیاز نامه دولت به صاحب امتیاز حق مخصوص و مانع للغیر برای معاینه و استکشاف و حفر چاهها و استخراج و بدست آوردن و تحصیل کردن و عمل کردن نفتها و گازهای طبیعی وموم طبیعی (اورکزیت) و قیر ومازوت وسایر مواد (هیدرکاربور) متجانس نفت وهمه متفرعات یا مشتقات آن را در تمام آذربایجان بانضمام اردبیل و خراسان واسترآباد و مازندران بضمیمه تنکابن که ذیلا تحت عنوان قطعات چهار گانه نامبرده می‌شود اعطاء می‌نماید و هم چنین صاحب امتیاز حق و اجازه غیر انحصاری برای تصفیه وبمعرض تجارت رساندن و حمل و خرید و فروش و صادر و وارد کردن نفت وگاز طبیعی و قیر وموم معدنی (اوزکریت) ومتفرعات آنها را موافق مقررات و شرایط این امتیاز در تمام نقاط ایران اعم از اینکه برای مصرف داخلی یا برای خارج باشد خواهد داشت.
رئیس – آقای تدین (اجازه)
تدین = موافقم.
رئیس – آقای سهام السلطان
سهام السلطان – موافقم
رئیس – آقای داور (اجازه)
داور – موافقم
آقا سید یعقوب – بنده سئوالی دارم بعضی از نمایندگان –
(بطور همهمه) نمیشود
آقا سید یعقوب – آخر باید بفهمم؟
رئیس – بعنوان مخالف بفرمائید
آقا سید یعقوب – عرض می‌کنم چون آقای مخبر فرمودند که این لایحه مطابق نسخه اصل فرانسه است در واقع اینطور است که نسخه فرانسه نوشته شده استبعد آورده‌اند فارسی کرده‌اند این هم بدبختی ما است که امتیاز در مملکت ما و زبان ما فارسی آنوقت نسخه اصل فرانسه باشد ترجمه آن فارسی باشد اینکه اینجا می‌گوید قیر و نفت و فلان و فلان و تمام متفرعات ومشتقات آن می‌خواهم عرض کنم متفرعات چه چیز است؟ مشتقات چه چیز است؟ می‌خواستم عرض کنم که این عبارتها یک عبارات کش داری نباشد و واقعی باشد که در مواقعی که کمپانی وارد می‌شود و مشغول عملیات می‌شود عبارت هائی نباشد که برای ملت ایران اسباب گرفتاری بشود متفرعات و مشتقات را تعیین کنند چه چیز است؟ وچه اشتقاقی درخوراست توضیحی در این دو کلمه داده شود.
مخبر – عرض کنم که متأ سفانه چون زبان ما دارای آ ن اصطلاحات نیست که تمام مقاصد و اصطلاحات علمی را که به زبانهای اروپائی گفته می‌شود برساند و ما نمی‌توانیم در ضمن یک جمله یا یک عبارت آن مطالب را بگنجانیم این است که مجبور می‌شویم به اینکه یک چیزهائی ضمیمه کنیم مثلا در همین جا که اشکال مفرمائید ملاحظه می‌کنید که کلا نوشته شده است (وسایر مواد هیدروکاربود متجانس نفت) حالا اگر ما یک اصطلاحاتی داشتیم که می‌توانستیم کاملا استفاده را که از (هیدروکاربور متجانس نفت) می‌کنیم از آن همان استفاده را بکنیم به این استیصالات دچار نمی‌شویم چون مواد نفتی چون مواد نفتی یک متفرعات و یک مشتقاتی دارد چنانکه در اینجا می‌نویسد (نفتها وگازهای طبیعی و موم طبیعی) (اوزگریت) و قیر و مازوت و سایر مواد (هیدروکاربور) متجانس نفت و همه متفرعات و مشتقات) این متفرعات و مشتقات آن که ما در فارسی داریم در فرانسه نیست ولی ما مجبوریم این را در فارسی بگذاریم برای اینکه یک روزی سوء تفاهمی حاصل نشود و مشتقات و متفرعات نفت در ضمن همین هیدروکاربور متجانس نفت و موادی که اسم برده شده شامل می‌شود و یک ضرر وزیانی هم بما وارد نمی‌آید بلکه مطلب را روشنتر می‌کند ومتجانس نفت برای این این است که قسمت ذغال سنگ را مستثنی کرده باشیم برای آنکه ذغال سنگ که از مواد متجانس نفت نیست مجزا است لیکن مواد نفتی دیگر که متجانس نفت اند و درتحت عنوان هیدروکاربور می‌آیند ولو از متفرعات و مشتقات باشند جزو اینها هستند ودر این امتیاز می‌باشند
رئیس – آقای اخگر موافقید؟
اخگر – چون سؤال کردن را مجبور میفرمائید که بعنوان مخالفت عرض کنم لذا بعنوان مخالفت عرض کنم اصلا بنده مخالف این هستم که سؤال کننده را جزو مخالف یا موافق فرض کنند البته کسی که سؤال می‌کنند یک جوابی می‌شنود اگر قانع شد موافق می‌شود و اگر قانع نشد جزو مخالفین می‌شود حالا آقایان هی می‌فرمایند مخالف مخالف اولا در موضوعی که آقای آقا سید یعقوب فمایند بنده بمخبر محترم پیشنهاد می‌کنم آن متفرعات و مشتقات را در جزو اسامی معین کنند تا برای آتیه اسباب زحمت نشود و ثانیاً سؤال می‌کنم که اگر در اینجا نوشته شده است (کلیه مواد نفتی و متفرعات آن در ایالات چهارگانه برای کمپانی حق مانع للغیر است) من می‌خواستم بپرسم اگر یک چاه نفتی در منزل یا ملک یک کسی پید اشود کمپانی با مالک آن چاه نفت
(همهمه بین نمایندگان)
رئیس – بگذارید نطقشان را تعقیب کنند.
اخگر – بنده بکلی مخالفم با اینکه عقیده اشخاص تروریزه بشود ما باید بفهمیم و رأی بدهیم آقایان شاید بهتر فهمیده‌اند بعد ببنده بگویند بنده هم می‌فهمم بنده می‌خواهم بپرسم نسبت بمالکین آن چاه یا نفتی که در منزل کسی پیدا بشود کمپانی مقید است چه جور با آنها معامله کند؟ و چطور با آنها رفتار خواهد کرد.
سردار معظم – ماده پانزده
مخبر – مراجعه بماده پانزده بشود
رئیس – گمان می‌کنم ایراد راجع باین ماده نباشد. آقای مشار اعظم موافقید؟
مشاراعظم – مخالفم
رئیس – بفرمائید
حائری زاده – مخالف که نمی‌تواند حرف بزند
حاج میرزا الوهاب – آقای مخبر که جواب ندادند
رئیس – آقای مخبر مگر توضیح ندادند؟
مخبر – چرا عرض کردم مراجعه بماده ۱۵ بفرمایند.
مشاراعظم – اینجا در آخر ماده اول اضافه شد است (و همچنین صاحب امتیاز حق و اجازه غیر انحصاری برای تصفیه و به معرض تجارت رساندن و حمل و خرید و فروش و صادر ووارد کردن نفت و گاز طبیعی و قیر و موم معدنی (آواز کریت) و متفرعات آنها را
(یک نفر از نمایندگان بلندتر بفرمائید) (پیشتان هست ملاحظه بفرمائید)
موافق مقررات و شرائط این امتیاز در تمام نقاط ایران اعم از اینکه برای مصرف داخلی یا برای خارج باشد خواهد داشت. اینجا در اضافه کردن این قسمت نمیدانم مقصود چه بوده است؟ برای اینکه صاحب امتیاز مقصودش تجارت بوده است و تجارت در مملکت ما آزاد است اگر می‌خواهد نفت وارد کند و در مملکت ما بفروشد چه لزومی دارد که در این ماده قید شود می‌خواستم به بینم که مخبر محترم کمیسیون راجع باینقسمت چه نظری دارند و از روی چه نظر در اینجا درج شده است؟
مخبر – عرض می‌کنم کمپانی دو قسم حقوقی و مزایائی دارد یک قسم حقوق انحصاری است که آن قسمت اولش است که ذکر کردیم یک قسم هم حقی و اجازه باو داده شده است ولی غیر انحصاری است اینجا اگر ملاحظه بفمایند مخصوصاً جلب توجه خاطر نمایندگان محترم را می‌کنم تصفیه نفت که یکی از مسائل خیلی مهم است که در قانون ۲۳ جوزا یعنی در قانون سابق جزو حقوق انحصاری کمپانی بود. در امتیازی که بین دولت و نماینده کمپانی امضاء شده بود و تبعیت از قانون حقی تصفیه جزو حقوق انحصاری باو داده شده بود ولی در کمیسیون مذاگراتی کردیم با حضور آقایان وزراء و نماینده کمپانی را راضی کردیم که اصلا تصفیه را هم جزو حقوق غیر انخصاری قرار بدهند چنانکه ملاحظه میفرمائید (تصفیه و به معرض تجارت رساندن و حمل خرید و فروش و صادر ووارد کردن نفت و گاز طبیعی و قیر وموم معدنی الی آخر) اینها جزو اجازه‌های غیر انحصاری است اگر آقای مشاراعظم مقصودشان این است که چون تجارت در مملکت آزاد است و هر کسی می‌تواند تجارت کند دیگر تکرارش لزومی ندارد بنده دیگر در تکرارش هم ضرری نمی‌بینم. مخصوصاً برای یک کمپانی که یک حقوق انحصاری باو می‌دهید توضیح بکنید که یک قسمت دیگر از این حقوق یا یک قسمت دیگر از این معاملات مربوط بآن حقوق انحصاری نیست و جزو اجازه آزاد است هیچ ضرری ندارد و خیلی هم مفید است برای اینکه هیچ نوع سوء تفاهمی حاصل نشود.
رئیس – آقای حاج میرزا عبدالوهاب (اجازه)
حاج میرزا عبدالوهاب – بنده باز تجدید می‌کنم عرض خودم را که بنده مخالف نیستم با امتیاز نفت ولی چیزیکه هست بعضی از این مواد را بنده بر صلاح مملکت نمیدانم به جهت اینکه اصلا دادن امتیاز نفت و اسخراج آن خیلی خوبست ولی یک مرتبه چهار ایالت مهم را که تقریباً نصف ایران است امتیازش را به یک کمپانی بدهیم بنده یک قدری خلاف مصلحت میدانم به عقیده بنده خوب بود یکی دو تای آن را تجزیه می‌کردند و می‌دادند بعد اگر دیدند که این امتیاز موافق مصلحت شد آن وقت یکی دوتای دیگرش را هم ضمیمه می‌کردند و الا با این ترتیب بنده نمی‌توانم رأی بدهم.
رئیس – آقای ضیاء الملک (اجازه)
ضیاء الملک – تصور می‌کنم با وجود قانون ۲۳ جوزا مخالفتی که امروز می‌کنیم و بعدوارد شویم در اینکه این ایالات سه تا باشد یا چهار تا و تصور می‌کنیم در موقعی که این راپورت کمیسیون را تطبیق می‌کنند با مواد قانون ۲۲۳ جوزا باید مقام ریاست اجازه بحث در تغییر آن را ندهند مگر اینکه در تفتیش آن اجازه بدهند.
رئیس – آقای یاسائی (اجازه)
یاسائی – بنده موافق باشم یا مخالف ..
(خنده بین نمایندگان)
بنده اساساً با گذشتن امتیاز نفت موافقم و همان طوری که شاهزاده مخبر فرمودند از صمیم قلب عاشقانه مایلم که امتیاز نفت هر چه زودتر از مجلس بگذرد وهمچنین رفقایم. ولی اینکه بنده اجازه خواستم برای این بود که عرض کنم که معتقد هستم امروز دخول در شور کلیات بر خلاف معمول بود زیرا نظر عمده ماها و شاید همه مجلس بقرضه هست که ضمیمه این است بنده که نشستم و رأی ندادم شاید بعضی از آقایان خیال کردند مخالفم در صورتیکه مخالف نبودم و ممتنع بودم نمی‌دانستم چه بکنم زیرا آن ۳ ماده منضمه که هنوز تکلیفش در کمیسیون معلوم نشده و ضمیمه این راپورت نشده است و همان طوریکه آقای مشاراعظم فرمودند ما تکلیفمان را نمیدانیم ..
رئیس – حالا راجع باین ماده اگر مخالفید بفرمائید.
یاسائی – مقصودم این است که شور در کلیات با در نظر گرفتن مجموع بیست و هفت ماده باید باشد حالا که نشد و گذشت ولی یک چیزی است . .
یاسائی – در ماده اول نوشته شده است (و همه متفرعات آن را در تمام آذربایجان بانضمام اردبیل و خراسان و استر اباد و مازندران به ضمیمه تنکابن) بنده می‌خواستم از مخبر محترم سئوال کنم که آیا مقتضی نبود حدود این ایالات و ولایت را در این ماده تذکر بدهند که فردا بین دولت و کمپانی یک اختلافاتی راجع به تعیین حدود ایجاد نشود این سئوال را می‌خواستم بکنم)
رئیس – آقای تدین (اجازه)
تدین – راجع به قسمت اول سئوالات ایشان می‌خواهم عرض کنم همان طوریکه مقام ریاست هم فرمودند یک مرتبه دیگر هم در کلیات این لایحه شود خواهد شد و هر ماده را که آقایان مخالف باشند می‌توانند در موقعش رأی بدهند و در آخر هم اگر با تمامش مخالف باشند می‌توانند در کلیاتش هم رأی ندهند و بعلاوه ممکن است که در یک لایحه قانونی مواد الحاقیه هم اضافه بشود بنابراین این اعتراض وارد نیست. آیا راجع به تعیین حدود اگر مقصود اینستکه از نقطه نظر جغرافیائی معین شود که حدود آذربایجان از شمال و شرق و غرب بکجا است من تصور می‌کنم که محتاج باین نباشیم چون حدود هر یک از این چهار ایالت وولایت همین حدود فعلی است که محرز و معین است و محتاج هم نیست که ما در قسمت جغرافیائی داخل بشویم و حدود معین بکنیم و بعلاوه اختافی هم تولید نخواهد شد مقصود از آذزبایجان حدود فعلی آنست نه حدودی که سیصد سال قبل داشته است.
رئیس – آقای شیروانی مخالفید؟
شیروانی – بلی
رئیس – بفرمائید
شیروانی – اساساً چون این مسئله یک مسئله مهمی است وقتی یکنفر می‌گوید من مخالفم تمام چشمها بطرف او متوجه می‌شود که چرا مخالف است چیز عجیبی شده است ممکن است یکنفر موافق با یک اساسی باشد و در یک کلمه اش مخالف باشد بنابر این افکار و عقیده مردم را ترور کردن هیچ معنی ندارد اینکه آقای مخبر در قسمت متفرعات و مشتقات توضیح دادند و فرمودند ما در فارس این اصطلاح را نداریم بنده به نخسه فرانسه اش مراحعه کردم و دیدم این کلمه در فرانسه اش هم نیست و بنده عقده دارم که اسم برده شود مقصود از متفرعات و مشتقات چیست؟ اما اینکه در ماده اول می‌نویسد (صادر و وارد کردن نفت و گاز طبیعی و قیر وموم معدنی) بنده باوارد کردن نفت مخالفم برای اینکه ما اینجا اجازه تجارت و لو غیر انحصاری باشد باو دادهایم که نفت به مملکت ما وارد کند و از حقوق گمرگی معاف باشد و اگر اجازه بدهیم که نفت را بدون تادیه حقوق گمرگی وارد کند گمان می‌کنم مخالف صرفه باشد بنابر این بنده با جمله وارد کردن مخالفم.
مخبر – در موضوع قسمت اول گمان می‌کنم آقای شیروانی درست بتوضیح بنده بر خورده‌اند اگر درست بر خورده بودند میدیدندکه خودشان تایید کرده‌اند عرایض بنده را بنده عرض کردم که در نسخه فرانسه اصطلاحات نتفرعات و مشتقات نیست برای اینکه همین قدر موادی را که اسم برده‌اند و به تفتیش نوشتند (و سایر مواد هیدرو کاربور متجانس نفت) از نقطه نظر آن زیان کافی است و متفرعات و مشتقات را میرساند ولی ما برای اینکه بیشتر توضیح داده باشیم که هیدروکاربور متجانس نقت یعنی چه؟ این متفرعات و مشتقات را آوردیم و اضافه کردیم حالا ا؛ ر آقای شیروانی آنجمله فرانسه را که خودشان مراجعه کرده‌اند اگر آنرا کافی میدانند چون نسخه اصل نسخه فرانسه است البته دیگر اعتراض نخواهند کرد والا اگر یک اعتراض صحیح و قانعی دیگر دارند که ما باید متفرعات و مشتقات را برداریم برای ما اشکالی ندارد چون نسخه اصل نسخه فرانسه است ولی وقتی که ما این دو کلمه را نوشتیم از برای این بود که بعدها یک کشمکشهائی تولید نشود برای چیزدیگر نبود اما در قسمت وارد کردن: در مورد دیگر ملاحظه خواهید کرد یک قیوداتی از نقطه نظر احتیاجات داخلی شده و آن قیوداتیکه در موارد دیگر ملاحظه خواهید کرد و در موقعش هم توضیح خواهم داد از جمله این صادر کردن گاز طبیعی و قیر موم طبیعی که در اینجا قید شده برای ما مضر نیست بلکه مفید هم هست برای اینکه یک قسمت از نفت ما را با آن شرایطی که ذکر شده است می‌توانند بخارج ببرند تصفیه کنند و اینکار در جاهای دیگر هم معمول است و با توضیحاتی که داده خواهد شد ملاحظه خواهید فرمود که وارد کردن نفت ضرری ندارد.
مدرس – این توضیح خوبی نبود که دادید. مقصود از وارد کردن از شهری به شهر دیگر است نه از خارج بداخل مملکت.
(جمعی از نمایندگان صحیح است)
رئیس – آقای طهرانی (اجازه)
آقای شیخ محمد علی طهرانی – بنده هم می‌خواهم بنام مخالف سئوال کنم. آقای یاسائی اجمالا عرایض بنده را فرمودند بیانات آقای تدین اقناع کننده نبود لذا جسصارت می‌کنم خدمت آقایان خصوصاً اعضای کمیسیون که آذربایجان بانضمام اردبیل را گاهی از اوقات آذربایجان می‌گویند بعضی اوقات هم خود ایرانیها آنرا کوچک می‌کنند و باز هم می‌گویند آذربایجان خراسانهم همین طور گاهی اوقات خراسان فقط اطلاق بشهر و اطراف مشهد مشود گاهی از اوقات تا میامی را هم خراسان می‌گویند یعنی بعضیها میامی را داخل و بعضیها خارج از خراسان میدانند همچنین استراباد بعضیها سمنانرا داخل استراباد میدانند وبعضی‌ها خارج میدانند و حال آنکه سمنان خودش دارای نفت است و شاید فردا در موقع مذاکره صاحب امتیاز یک اشکالی کرد و دامنه امتیاز خودش را توسعهداد و در موقع محاکمه و مذاکره هم یک جماعتی از عرف شهادت می‌دهند که سمنان جزو استر اباد است بعضی می‌گویند خیر بنابر این باید حدود این ایالات و ولایات معلوم شود و الا باعث گرفتاری خود ایرانیها و کمپانی می‌شود. یک خانه که ما می‌خواهیم یا به فروشیم در ثبت اسناد نقشه آن برداشته می‌شود و از روی آن حدود خرید و فروش می‌شود و تا پنجاه سال صد سال دیگر آن حدود از برای خرید و فروش مدرک است همین طور برای اجاره و استجاره بنابر این در موضوع نفت هم یک موضوع مهمی است اگر نقشه برداری نشود اسباب اشکال می‌شود چون معلوم نیست که عرف امروز پنجاه سال دیگر هم همین طور تشخیص می‌دهد یا نه اسباب مرافعه بین دولت و صاحب امتیاز می‌شود بنابر این بنده پیشنهاد می‌کنم که کمیسیون حدود این ایالات وولایات را تعیین بفرمایند که بعد از این تولید اختلاف نشود چون ممکن است چند سالب بعد یک مجلس بیاید و اتفاقاً مذاکرات این مجلس هم سوخته باشد و در آن وقت تولید اشکال بشود و بخواهند مراجعه بمذاکرات امروز بکنند و صورت نطقها هم که در دست نیست آنوقت بچه چیز مراجعه بکنند و صاحب امتیاز‌ها با دولت چگونه می‌توانند اقامه یک دعوائی بکند بنا بر این را باید معین نمایند تا بعد اسباب اختلاف نشود.
مخبر – توضیحی را آقای آقاشیخ محمد علی علاوه بر فرمایشات آقای یاسائی دادند کار کمیسیون را سهل تر کرد چون فرمایش ایشان خیلی کلی بود و جوابش را هم آقای تدین بطور کلی دادند و بعقیده بنده صحیح هم بود. اما آن اشکالی که خود ایشان کردند آن را مواد بعدی رفع می‌کند وبنده خیلی متأسفم که مذاکرات امروزی طوری پیش آمده است که آقایان هنوز فرست نکرده‌اند مواد بعدی را درست مطالعه کنند و اعتراضاتی را که می‌فرمایند در مواد بعد جوابش داده شده ولی حالا ما مجبوریم یک مدتی وقت صرف کنیم که جواب بدهیم و آیا راجع به این اشکالی هم که آقای آقا شیخ محمد علی فرمودند یکی از الزامات و تعهد کمپانی این است که وقت در یک مدت معینی قسمت هائی در این ایالات وولایت در دست داشته باشد در مواد بعد ملاحظه خواهید فرمود که بعد از مدت‌های معینه همه راضی در دست کمپانی نخواهد ماند و بیشتر از صدی پانزده اراضی را حق نخواهند داشت نگاه داری کند و این صدی پانزده از اراضی را که کمپانی در مدت معینه نگاه می‌دارد به اسم اراضی منتخبه خوانده می‌شود و صاحب امتیاز مجبور و مقید است که به مرور هر قسمتی از این اراضی را که انتخاب می‌کند نقشه آن را به وزارت فواید عامه تسلیم کند و تا این نقشه را تسلیم نکند و اراضی منتخبه در آن نقشه با رنگ ترسیم نشده باشد و شکل هندسی حدود جغرافیائی آن معین نشده باشد ابدا صورت خارجی پیدا نمی‌کند و اگر این کار را نکند نسبت بالزامات خودش قصور کرده است و بموجب ماده دیگر همین امتیاز این کارش موجب الغاء این امتیاز می‌شود پس آقای آقا شیخ علی نگران برای آتیه نخواهند داشت و بمرور اینکه عملیات این امتیاز درست می‌شود نقشه اراضی خیلی صحیح و خیلی کامل به مراکز رسمی دولت ایران داده خواهد شد.
رئیس - شاهزاده شیخ الرئیس مخالفید
شیخ الرئیس – بلی
رئیس – بفرمائید
شاهزاده شیخ الرئیس – عرض می‌کنم اگر چه بآن ترتیبی که آقای آقا شیخ محمد علی فرمودند بآن ترتیب حدود ایالات و ولایات ما معین نیست ولی در بعضی جاها اختلاف هست چنانکه بین کرمان و خراسان در نای بهد قریب چهل فرسخ زمین هست که غالباً در وزارت داخله در این خصوص اختلاف تولید می‌شود ایالت کرمان می‌گویند جزو کرمان است ایالت خراسان می‌گویند جزو خراسان است اینگونه اختلا یات در بعضی موارد تولید می‌شود و فرمایش آقای مخبر هم رفع اشکال را نکرده چون چه فرق می‌کند ممکن است همان صد پانزده ازاراضی منتخبه از اراضی باشد که محل اختلاف واقع شده است. آن وقت چطور خواهد شد و آن صد فرسخ پنچاه فرسخ را که محل اشکال است چه خواهند کرد. بنابر این باید نقشه اش معین شود و اگر در دو جلسه این کار معین بشود و یک نقشه معینی باشد و رأی بدهیم بهتر خواهد بود و همچنین جوابی را که بفرمایش آقای آقا سید یعقوب راجع متفرعات و مشتقات هم لابد در دنیا یک اسمی دارد یا از نقطه نظر شیمی یا از نقطه نظر معدنی در فرانسه یک اصطلاحی دارند منتهی ما اگر در فارسی نداریم در زبانهای خارجه دارند و خوب است آنها را هم همان طوری که مبتلا بنزین را در فارسی می‌نویسیم آنها را هم عیناً بنویسیم و خوب نیست عبارت را مجمل بگذاریم و باید متفرعات م مشتقات معلوم بشود چیست بعلاوه در یک جای دیگر می‌نویسد نسخه فرانسه معتبر خواهد بود و نسخه فرانسه راهم که ما نمی‌توانیم تشخیص بدهیم پس بهتر است که اینها توضیح داده شود همین طور هم پیشنهادی دادهایم رئیس – آقای سلیمان میرزا موافقید؟
سلیمان میرزا – بلی
رئیس – بفرمائید
سلیمان میرزا – اینجا اشکالی که حضرت والا فرمودند اگر در موضوع وارد کردن است که همان طوری که آقای مخبر فرمودند چیزهائی که از گمرک آزاد هستند در موارد بعد معین است و اشکال دیگر هم اگر از نقطه نظر نقشه جغرافیائی است که در امتیاز نامه مصرح است باید نقشه اش را معین کند که آن قسمت چه اندازه و چه قسمت است و اگر تولید اختلافافی هم بشود معلوم است بچه قسم باید عمل کرد بنا بر این اشکالی نمی‌بینم
رئیس – آقای حاج عزالممالک موافقید؟
حاج عزالممالک – بلی
رئیس – آقای مشاراعظم چطور؟
مشاراعظم – بنده مخالفم رئیس بفرمائید
مشاراعظم – بنده خیال می‌کنم یک قسمت از مشکلاتی که در این موضوع پیش آمده بواسطه این است که در کلیات یک توضیحات کافی نشد اگر کلیات بقدر کافی حرف می‌زدیم نسبت به بعضی مسائل در مواد محتاج نبودیم تکرار مطالب بکنیم و جوابهای بی موضوع داده شود اما یکی از توضیحاتی که مخبر محترم کمیسیون دادند نسبت به صدی پانزده بود. دادند ما را قانع نکرد چون مواد نفتی همه یک اسامی دارند و متفرعات و مشتقات باید دانست که صدی پانزده از کلیه سطح هر ایالتی است یا فقط صدی پانزده از اراضی معدنی. اگر صدای پانزده از کابه سطح ایالت باشد که ممکنست اصلا از پانزده در صد بیشتر در آن ایالت معدن نفت وجود نداشته باشد و این یک حد اعلائی استکه صاحب امتیاز منظور کرده است در هیچ ایالت ممکن نیست بیش از صدی پانزده از سطح آن از این معدن باشد بنابر این اساساً موافق نیستم با آن نظری که آقای حاج میرزااعبدلوهاب و دیگران داشتند که حدود را تعیین بکنیم برای اینکه این غیر عملی است زیرا کمپانی در موقع خودش باید بیاید اراضی نفتی را معین بکند و نقشه را بهد و بگوید اینجا را می‌خواهم حفر کنم و از حالا نمیشود آن حدیرا که می‌خواهد در آنجا چاه حفر کند کجا است پس این ایراد وارد نیست ولی حالا می‌خواهم بر کردم به آن ایرادی که ابتدا کردم. حضرت والا مخبر محترم جواب دادند که وارد کردن نفت برای ما مضر نیست چون ممکن است تجارت ما اضافه شود. گمان می‌کنم نظر صاحب امتیاز (چون متن این امتیاز را هم خودش تهیه کرده است) البته از نقطه نظر تخصص و توجه بدقایق آنها بیشتر متوجه این قبیل مسائل است و ما باید ناچار اقرار کنیم که بقدر آنها اطلاعات و تخصص در این مسئله نداریم و این شرحی را که او در ذیل این ماده اضافه کرده و نوشته است که اجازه دارد این مواد را وارد کند این تقریباً تأسیس یک نوع تجارتخانه ایست یعنی در ضمن امتیاز موفق شده است که یک تجارتخانه در اینجا تأسیس کند. بنده این را هیچ ضرری درش نمی‌بینم البته تجارتی هم بشود خوب است ولی چیزی که هست توضیح این مسائل در این جا بعنوان اجازه غیر انحصاری باعث می‌شود اگر وقتی برعایت پاره مسائل دولت بخواهد منع از ورود یک مال التجارتهائی بکند البته دیگر نمی‌تواند برای اینکه در اینجا باو اجازه غیر انحصاری داده شده. این مطلب خیلی روشن است و جوابی را که آقای مخبر دادند کافی نبود. مطلب دیگر که به آقایان نمایندگان می‌خواهم عرض کنم این است که همه اینها باید در ضمن شور در کلیات گفته شود و ما از مذاکره در کلیات محروم شدیم و حالا ناچاریم در سر هر ماه تطویل کلام بکنیم. این جا اساساً یک مسئله قابل توجه است و آن این است که ما نظر شوق و رغبتی که این مملکت بتفویض این امتیاز و جلب سرمایه و ثروت دارند خیلی عجله دارند که بسهولت در مجلس شورای ملی انجام بشود و همه متوجهند که مواد این امتیاز با یک چشم بهم زدن انجام بشود این طور که نمیشود اگر یک موادی را برای تفویض یک امتیاز ی بیک کمپانی خارجه که یک منافع عمده دارد باید تنظیم کرد البته بایداو خیلی دقت کرد چون قضیه نفت در دنیا جلب توجه تمام ملل را کرده است کسیکه نفت دارد پادشاهی دارد. هر کس که نفطش زیاد بود در دریا آسمان. زمین. مزیتش بر تمام ملل دنیا بیشتر است. این مسئله خیلی روشن است اما اساساً اگر در دنیا ما یک مشاوره‌ای می‌کنیم بالاخره با این توجه کلی که جامعه مملکت در حوزه خودمان نمایندگان محترم دارند آیا اساساً قابل توجه خواهد شد؟ بر فرض اگر من در اینجا یک ایرادی در بعضی مواد داشتم و مجلس شورایملی هم خواست آنماده را تغییر بدهند آیا کمیسیون مبادله نظر با کمپانی و غیره خواهد کرد یا نه ؟. اگر نخواهند کرد که ممکنست ما همان واحده را رأی بدهیم و تصویب کنیم که قضیه یکمرتبه حل بشود. اجازه دخول در شور مواد برای اینست که کاملا در اطراف قضیه شور بشود و الا چه لذومی داشت و ممکن بود همان مواد سابقه انجام یابد و ما یک ماده واحده را تصویب کنیم و اساساً این امتیاز نامه هم که در دوره پیش تنظیم شده (زیرا در دوره پیش هم یک مردمان فکوری بوده‌اند و نشسته‌اند یکموادی تنظیم کرده‌اند که بیک کمپانی آمریکائی داده شود) بسیار صحیح است و ما هم حالا در مجلس پنجم این قضیه را تصدیق و تنفیذ می‌کنیم دیگر لزوم ندارد حزف بزنیم ولی اگر ما را برای شور جلب می‌نمایند باید عقیده را که اظهار می‌کنیم نافذ باشد و باید بگذارند حرفهایمانرا بزنیم اگر نافذ نیست دیگر بحث در مواد چه لزومی داردکه ما در این خصوص شور بکنیم و تصدیق کنیم و بی خود در این مواد صرف وقت بکنیم و خوبست همان ماده واحده را تصویب کنیم که این مسئله انجام یابد این از همه عملی تر است حرف هم بزنیم که در پیش مردم هم هر کسی یک تعبیراتی بکند و حرف زدن بی خود هیچ معنی ندارد و باید بطور کلی همه را یک مرتبه تصدیق کنیم. این خیلی حسلبی است بنده هم تصدیق دارم باینکه در هر قسمت که عقیده اظهارمی شود حتماً باید نافذ باشد و نظرمان باین نباشد که چون یک امتیازی گذشته است دیگر نباید حرف زد و زودتر این کار را گذراند و مواد را فورا با یک قیام و قعود تصدیق کرد اگر اینطور است پس بنده چرا حرف می‌زنم و مقصود از شور چیست؟ و شور کردن ضرورتی ندارد.
مخبر عرض کنم اعتراضی را که آقای مشارأعظم فرمودند آنرا بعد از اینکه جواب قسمتهای آخر فرمایشاتشان را دادم عرض می‌کنم. اولا بنده هیچ ندیدم که موافقین فریاد مذاکرات کافی است زده باشند و نگذاشته باشند آقایان مخالفین اظهارات خودشانرا بکنند بر عکس ما اینجا حاضر و آماده هستیم در تمام مواد هر توضیحی که آقایان می‌خواهند بدهیم و بنده در ضمن شور در کلیات عرایضی عرض کردم و همانجا اشاره کردم که عملا و بدون یک شتاب زده کیها و دست پاچه گیهای ظاهری باید اینکار را انجام بدهیم حالا هم بهمان عقیده هستم. اما اینکه می‌فرمایند باید اظهارات مخالفین حتماً نافذ باشد …
مشار اعظم – اینجا بنده توضیحی دارم
مخبر گمان می‌کنم در کلمه نافذبین حضرت عالی و ماها یک سوء تفاهمی است اگر مقصودتان این است که باید طرف مداقعه و مطالعه واقع شود البته محل تردید نیست ولی اگر مقصود این است که حتماً یعنی تعبدا ما قبول کنیم آنوقت تازه آن چیزی را که شما از آن شکایت کردید ما از شما شکایت خواهیم کرد برای اینکه تعبدی که نمیشود و اما برای اینکه معلوم شود آقایان اعضاء کمیسیون و موافقین امتیاز نفت تا چه اندازه حاضرند این امتیاز تحت مطالعه در آید راجع باعتراضاتیکه در موضوع ماده اول شده است. چون نقطه نظر تطبیق فرانسه و فارسی است بنده یک تحقیقاتی از بعضی از اعضاء کمیسیون کردم و اعضاء کمیسیون حاضر شدند که یک مداقه در این موضوع بشود بنابر این بنده از مقام محترم ریاست تقاضا می‌کنم که ده پانزده دقیقه تنفس داده شود تا اعضاء کمیسیون جمع شده این ماده اول را با ماده ۵ قانون سابق و با نسخه فرانسه و نسخ مختلفی که داریم تطبیق کنیم آنوقت که بر گشتیم توضیحات قانع کننده تری برای آقایان مخالفین راجع بدو موضوع یکی تحدید حدود و یکی هم راجع بوارد کردن می‌دهیم. و ممکن است در موقع تنفس آقای آقا شیخ محمد علی و شاهزاده شیخ الرئیس هم تشریف بیاورند در کمیسیون و راجع بحدود توضیحات بخواهند بلکه قانع بشوند.
مشار اعظم – بنده توضیح دارم
رئیس بفرمائید
مشاراعظم – بنده اولا آن قدر اعتراف می‌کنم که رأی من با فوق رأی صدوبیست نفر دیگر نیست این مسلم است اما اینکه من می‌گویم که عقیده نمایندگان باید نافذ باشد یعنی دیگران بیک قضایا تسخیر نشده باشند که از نقطه نظر تسخیر بآن قضایا توجه نکنند و الا من میدانم وقتی که من می‌گویم حرف من باید نافذ باشد یعنی صرف همه باید نافذ باشد نه اینکه عقیده من فوق عقاید باشد و تعبداً همه قبول کنند. مثل اینکه راجع بهمین مسئله چند روز قبل برای آقای رئیس سوء تفاهمی شده بود و به بنده یک اعتراضی فرمودند و حال آنکه آن وقت هم منظورم این بود که اینطور عرض کنم بلکه عرضم این این این بود ه است که از نقطه نظر قانون باید این ترتیب بشود و اینکه می‌گویم رای نماینه باید نافذ باشد نا این است که همه باید در مقابل آن تمکین نمائیم رئیس – پیشنهاد آقای کازرونی قرائت می‌شود.
(بشرح ذیل قرلئت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم که چون اکثر نمایندگان بواسطه ضیق وقت نتوانسته‌اند لایحه را مطلالعه و در آن مداقه کنند بقیه مذاکرات بماند برای جلسه آتیه
مخبر – برای جلسه دیگر بنده نمی‌پذیرم ولی ممکن است بماند برای بعد از تنفس
رئیس – توضیحی هم دارید
کازرونی. راجع باین امتیاز مجلس یک وجهه توافق نشان داده است که معلوم می‌شود همه آقایان نمایندگان موافقند با راپرت لیکن همچو معلوم می‌شود (و شاید آقایان نمایندگان هم تصدیق داشته باشند) که یک مداقه و مطالعه تام و تمامی دراین لایحه نشده است و موادش هم موافقت ندارد. ما می‌خواهیم ده هزار فرسخ مربع اراضی بعنوان امتیاز بیک کمپانی خارجی بدهیم البته بایستی با کمال دقت و مطالعه (نه بطور شتاب زدگی) این امتیاز را بدهیم که فردایک ندامتی پیش نیاید و این اندازه عجله را بنده واجب نمی‌بینم. یک مقدار زیادی مذأکره شد بقیه بماند برای جلسه بعد آنوقت کمیسیون محترم بروند و آن نقایص را که دارد نسبة تکمیل بکنند و در جلسه آتیه بطور کامل تقدیم مجلس نموده و تمام کنند.
رئیس – آقای حاج عزالممالک (اجازه)
حاج عزالممالک. بنده متأسفم از اینکه یک موضوعی که غریب دو سال است مطرح مذاکره است حالا تازه وقتی که مجلس شورای ملی می‌خواهم در آن شور بکند می‌گویند مطالعه نکرده‌ایم گر چه دوره سابق بنده افتخار عضویت مجلس را نداشتم لیکن در جراید می‌خواندم که دو سال در مجلس شورای ملی ما بین موافق و مخالف (که یک مرتبه اکثریت با این دسته بود و دفعه دیگر بادسته دیگر) هر دو طرف از این قانون تنقید نموده و با یک تنقیدات مفصلی این قانون را تصویب کرده‌اند و دولت هم البته پس از مطاالعه پیش نهادی بر طبق آن قانون بمجلس شورای ملی آورده کمیسیون هم چند ماهست مطالعه کرده است. حالا هم موقع رأی دادن است می گوئیم که می‌خواهیم مطالعه بکنیم. ما هر چیزی را که می‌خواهیم رأی بدهیم در اینجا مطرح می‌کنیم و در اطراف آن یک تذکرات مفصلی می نمائیم و البته اگر کسی مخالف است بدون احتیلط می‌گوید مخالفم یا اصلاح عبارتی دارم پیشنهاد می‌کنم اگر مخبر قبول کرد چه بهتر و اگر قبول نشد شاید مجلس رأی بدهد اگر مجلس هم رأی نداد که مغلوب می‌شویم و این دیگر مسئله مهمی نیست که حالا رأی ندهیم و برویم در منزل و یک مطالعاتی بکنیم. خیر این لازم نیست اگر حرفی داریم پیشنهاد می‌کنیم مجلس شورای ملی می‌خواهد رأی می‌دهد نمیخواهد رأی نمی‌دهد و بالاخره بنده معتقد نیستم یک مسئله که دو سال در اطراف آن مطالعه شده بازلازم به مطالعه باشد.
رئیس – رأی می‌گیریم. آقایانیکه پیش نهاد آقای کازرونی را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس – رد شد. با تنفس کسی که مخالف نیست.
(جمعی گفتند خیر)
(در این موقع جلسه برای تنفس تعطیل و پس از نیم ساعت مجدداً تشکیل گردید)
رئیس: آقای عدل الملک نیستند؟
آقای آقاسید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب: بنده در دوره چهارم وارد کردن نفت را معتقد بودم که . . .
(دو شور هم شد آقا سلیمان میرزا و آقا محمد هاشم میرزا و آقای تدین هم بودند)
ولی مراد از وارد کردن نه این بود که از خارج وارد مملکت کنند همانطور که آقا مشاراعظم فرمودند یک ضرری نسبت بگمرک بما وارد می‌شود نظر این بود که از این شهر بآن شهر برود مثلا از استرآباد بسمنان از سمنان برای ساری از ساری بشیراز که غرض از این شهر بشهر دیگر بودند از خارج حالا آقای شیخ فرج الله فرمودند که مخبر گفتند وارد کردن اعم است از این که از خارج مملکت وارد کنند بداخلا یا از این شهر بآن شهر و بنده از خارج مملکت اگر بخواهند وارد کنند مخالف هستم برای اینکه ضرر ماست از حیث گمرک مگر اینگه مطابق همان چیزی که در دوره چهارم گذشت که وارد کردن از شهری بشهر دیگر کاملا آزاد باشد برای تجارت نه اینکه از خارج بایران وارد کنند.
رئیس: آقای سهام السلطلن (اجازه)
یکنفر از نمایندگان نیستند.
رئیس. آقای داور (اجازه)
(حاضر نبودند)
رئیس: آقای اخگر که مخالفند
اخگر. بلی
رئیس: آقای شیروانی هم مخالفند
شیروانی: بلی
. رئیس: آقای تدین هم صحبت کردند. آقای یاسائی مخالفند.
یاسائی: راجع بحدود عرض دارم.
رئیس: آقای دولت آبادی مخالفند.
دولت آبادی – بنده این طور مخالفم که می‌خواهم یک قدری در ماده صحبت کنم.
رئیس – با ماده مخالفید؟
دولت آبادی – می‌خواهم یکقدری صحبت بدارم.
رئیس – آقای طهرانی موافقید یا مخالف؟
آقاشیخ محمد علی طهرانی – بنده بر حسب صورت ظاهر مخالف بمدم لیکن همانطور که آقایان اعضاء کمیسیون نفت فرمودند در خارج مذاکره کردیم بر حسب ظاهر اعتراضات بنده وارد است. لیکن بیک ملاحظه هائی که البته آقایان کمیسیون هستند و متخصص هستند در سیاست بنده را کاملا اقناع کردند لهذا آن مواد یعنی آن موضوعات که معین کردندآذربایجان و مازندران و خراسان فعلی است و بنابر این بنده اقناع شدم و موافقم.
رئیس – آقای دست غیب (اجازه)
دست غیب – بنده با یک کلمه مخالفم
رئیس – آقای حائری زاده (اجازه)
حائری زاده - بنده مخالفم
رئیس – آقای ضیاء الملک (اجازه)
ضیاء الملک – موافقم
رئیس – بفرمائید
ضیاءالملک – بنده از این نقطه نظر موافق هستم که الساعه توضیح می‌دهم: بنده نظرم اینست که این راپورتی که از کمیسیون آمده است اگر مطابقه نماید با قانون نیست وجوزای هزارو سیصدودو که از مجلس چهارم گذشته است و دولت هم موافق اجازه که داشته است امتیازی بکمپانی آمریکائی داده است. دیگر ما نمی‌توانیم یک مداخلات سیاسی در این موضوع بکنیم مگر اینکه آن قانون ملغی بشود …
بعضی از نمایندگان – این طور نیست
ضیاء الملک – بنده تصور می‌کنم که هر قانونی که از مجلس شورای ملی بگذرد و دولت در آن داخل عمل می‌شود مجلس دیگری با آن مجلس نمی‌تواند در آن دخالتی کند.
چند نفر از نمایندگان – می‌تواند.
ضیاء الملک – مگر اینکه اول داخل شود در مباحثه الغای آن قانون و پس از لغو شدن بجای آن قانون جدیدی وضع کند ولی قبل از اینکه ….
رئیس – آقا مذاکرات راجع به کلیات نیست.
ضیاءالملک – بنده از این نقطه نظر موافق با این ماده هستم که کاملا موافق بامواد یک و پنج قانون بیست و سوم جوزا است
رئیس – این مذاکرات که آقای ضیاءالملک کردند راجع بکلیات بود آقای رئیس التجار (اجازه)
رئیس التجار – چون آقای شیخ محمد علی متقاعد شدند لهذا بنده هم عرضی نم کنم.
رئیس – آقای نظم الملک مخالفید؟
نطم الملک – بلی.
رئیس – آقای مشاراعظم.
مشارالعظم – مخالفم.
رئیس – آقای ارباب کیخسرو (اجازه)
ارباب کیخسرو – اینجا بعضی از آقایان راجع بوارد کردن نفت یک اعتراضاتی کردند اگر ملاحظه بفرمابند بماده بیست قانون امتیازمصوبه دوره چهارم و ماده شانزدهم پیشنهاد حالیه در اینجا شرح می‌دهد که برای وارد کردن چه چیزهائی از پرداخت حقوق گمرکی معافیت و حتی آنها را اسم هم می‌برد مسلماً اگر بخواهند نفت وارد نمایند به شکل تجارت محظوری ندارد و باید تمام عوارض که بآن تعلق می‌گیرید بدهند مطابق ماده شانزدهم همین راپرت که در آنجا مسأله کاملا روشنست.
رئیس – آقای عدل الملک موافقید یا مخالف؟
عدل الملک – موافق.
رئیس – آقای اخگر (اجازه)
اخگر – البته آقایان محترم تصدیق دارند که اساساً مسأله تجارت آزاد هست و از نقطه نظر تجارتی اگر بنا باشد کسی بخواهد نفت یا پارچه یا قند وارد کند مانعی ندارد. اینجا اختصاص وارد کردن نفت از خارجه فقط برای کمپانهی نفت دلیلی ندارد و بیمورد است اگر این موضوعی که نوشته شده یگمرک باشد در ماده شانزدهم درست نمی پروراند. ممکنست که کمپانی یک مقدار زیادی هم باسم اینکه برای بکار بردن موتور‌های خودش لازم است نفت وارد کند و گمرک بدهد. بنده باین دلیل مخالفم زیرا گمان می‌کنم مقصودمان از استخراج نفت مملکت از استخراج مملکت خودمان اینست که این نفت ببازار دنیا برود و نتایج آن عاید مملکت ما بشود در مقابل چنین اقدامی البته اجازه دادن باینکه نفت وارد کنند که اینجا به فروشنده صحیح نیست و اگر مقصود از این ماده اینست که کمپانی اجازه داشته باشد که از یک مملکت دیگر نفت وارد کند و به مملکت دیگر خارج کند این مسأله را نمی فهماند. روی هم رفته ذکر این موضوع اینطور میفهماند که وارد کردن نفت از طرف کمپانی و اجازه داشتن برای این باشد که از دادن عوارض گمرکی معاف باشد و بنابر این بنده مخالفم زیرا این مسأله موجب یک خسارت فوق العلده برای مملکت ما می‌شود.
مخبر – در این قسمت در کمیسیون همان طور که قبل از تنفس به عرض رسید یک مطالعاتی شد و آقایانیکه نظر یاتی داشتند نظرشان اتخاذ شد و آقایان وزیر امور خارجه ووزر مالیه را هم زحمت دادیم تشریف آوردند. برای اینکه با آقایان هم مشورتی کرده باشیم لهذا کمیسیون اینطور صلاح دید و حالا بنده هم کمیسیون این طور تقاضا می‌کنم که ماده اول را تجزیه کنیم بدو ماده و بدوجزء دو ماده است: ماده اول که امروز تقدیم می‌کنم و تقاضا می‌کنم رأی داده بشود. همان قسمت ماده است که چاپ شده است تا عابرت ((و هم چنین)) حالا بنده می‌خوانم. برای اینکه آقایان تطبیق بفرمایند و بعددر آن قسمت ثانی ماده از هم چنین ببعد راجع به قسمت صادر ووارد کردن ما خودمان را محتاج دانستیم که یک مذاکراتی با نماینده کمپانی بکنیم و برای جلسه دیگر آن را تهیه و به عنوان ماده دوم تقدیم می‌کنیم تات استرضتی خاطر همه معترضین بعمل آمده و اقناع بشوند. یک اصلاح کوچکی هم بر طیق تقاضای آقایان معترضین به عمل آمده است که به جای ((متفرعات یا مشتقات آنرا)) چون برای بعضی از آقایان سوء تفاهمی شده بود این بود که نوشتیم ((متفرعات یا مشتقات مواد مذکوره را)) حالا بنده از اول ماده یک ترتیبی که حالا می‌خواهیم از مجلس رأی بگیریم می‌خوانم و آقایان در نسخی که خدمتشان هست این قسمت را اصلاح فرمایند. قسمت دیگر ماده اول پس از مذاکره که به عمل می‌آید بعنوان ماده دوم مجدداً پیش نهاد می‌شود و در ضمن به آقایانی هم در خصوص حدود صحبت می‌کردند در کمیسیون تشریف آوردند و توضیحات لازمه داده شد و اغلب قانع شدند لیکن برای اینکه بیشتر توضیح داده شده در موقعی که ماده واحده را در مجلس رأی خواهیم دادیعنی در موقعی که به تمام این مواد رأی دادیم و به ماده واحده که رسیدیم و قرار شد رأی بدهیم در آنجا تشخیص می‌دهیم و نعین می‌کنیم که قلمرو فعلی حکومتهای فعلی این ایالات وولایات را ما امتیاز دادهایم و این اصلاح باید در ماده واحده بشود و از حالا تا وقتیکه به ماده واحده برسیم آقایان فرصت دادند که در اطراف این عرض بنده فکر و مطالعه بکنند و با خود ما صحبت کنند آنوقت بازاگر مطالعلتی لازم شد در خود مجلس می‌کنیم واگر نظر دیگری هم در کمیسیون اتخاذ شد آنرا هم به عرض آقایان میرسانم لهذا ماده اول با اصلاحی که شده می‌خوانم آقایان در نسخ خودشان تصحیح بفرمایند: ماده اول – به موجب این امتیاز نامه دولت به صاحب امتیاز حق مخصوص و مانع للغیر برای معاینه و استکشاف و حفر چاها و استخراج و بدست آوردن و تحصیل کردن و عمل کردن نفتها و گازها ی طبیعی و مومطبیعی (اوز کریت) و قیر و مازوت و سایر موادهیدروکربور متجانس نفت و همه متفرعات یا مشتقات مواد مذکور را در تمام آذربایجان به انضمام اردبیل و خراسان و استرآباد و مازندران به ضمیمه تنکابن که ذیلا تحت عنوان قطعات چهار گانه نامبرده می‌شود اعطاء می‌نماید. حالا تقاضای کمیسیون این است که در مجلس به این قسمت رأی بگیرید و مسئله راجع به حد دهم در ماده واحده اصلاح می‌شود.
رئیسی – در واقع ماده اول را مسترد داشته و ماده جدیدی پیشنهاد گردید؟
مخبر- بلی.
رئیس – کسی اجازه نمیخواهد؟ آقای حائری زاده .(اجازه)
حائری زاده – بنده در کلیات عرایضی داشتم موقع نرسید و مذاکرات خیلی زود کافی شد و نشد مطالبی که دارم بعرض برسانم در این ماده هم که نمیشود تمام مطالبی که می‌خواهم به عرض برسانم ولی یک تکه که این ماده دارد استدعا می‌کنم به عرض بنده آقایان گوش بدهید بعد از ختم عرایض من آنوقت در مقام جواب بر آیند نه اینکه نشنیده بنده راهو کنند یعنی برای فهمیدن عرایض بنده حاضر نباشند این ماده اول ضمیمه ماده واحده می‌نویسد بموجب این امتیاز نامه دولت به صاحب امتیاز حق مخصوص و مانع للغیر برای چه وچه می‌دهد. بدیهی است که اهمیت و آبروی نفت امروز ه در دنیا بیش از بیست سال پیش است در موقعی که دارسی آمد در دربار مظفری و اجازه استخراج نفت را در بعضی از قطعات ماگرفت دولت وقت انحصاری لوله کشی دو طرف دریای جنوب را باو داد این اعتبار و آبروئی که امروزه نفت در دنیا دارد آن روز نداشته است آنروز چرخهای صنعتی جنگی بیشتر بوسیله ذغال در گردش است حقیقة هر دولتی که زندگانی نفتیش را بتواند وسعت بدهد و دایره اقتدارش برای بدست آوردن نفت‌های دنیا بیشتر باشد نسبت بسایر دولتها مقام سیادت را دارا خواهد بود و حالیه که نفت ما مرغوب تر از چند سال پیش شده امید دارم که فکر مردم این مملکت هم یک سیر قهقرائی نکرده باشد و بزرگواریشان بیش از دوره استبداد نشده باشد که خروار خرواغر ببخشند. در آنروز رجال دوره مظفری که این امتیازنامه را نوشتند و بدست دارسی دادند انحصار حق مانع للغیر استخراج مواد نفطی را باو ندادند بلکه اجازه استخراج دادند انحصار مال آن لوله کشی است که لوله کشی طرف دریای جنوب را باو دادند بنده ماده اول این امتیاز را برای استحضار خاطر آقایان قرائت می‌کنم و آن وقت تطبیق می‌کنم با ماده اولی که امروز می‌خواهیم بگذرانیم ماده اول. دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران بموجب این امتیاز نامه اجازه مخصوص بجهت تفتیش و تفحص و فلان وفلان اعطاء می‌نماید. بموجب این ماده اجازه دارد به جهت تفحص اجازه دارد بجهت پیدا دکردن و استخراج نفت و حاضر کردن برای تجارت اجاره برای نقل و فروش محصولات. اجازه دارد که نفت را بفروشد اجازه دارد که نفت را نقل کند از نقطه به بنقطه دیگر اجازه استخراج دارد اجازه تفتیش و تفحص دارد که کشف کند معادنش را اینها را در ردیف هم نوشته است. آقای آقا سید یعقوب اجازه مخصوص یعنی چه؟ حائری زاده مجدداً عرض می‌کنم اجازه تفتیش و تفحص و استخراج و نقل وم فرش و غیره را دارد ماده بعد هم شاهد عرض بنده است که این اجازه است و این کلمه مخصوص هم انحصار را نمیرساند در ماده هم که فصل دوم است می‌گوید. صاحب امتیاز دارای حق بالانحصار کشیدن لوله‌های لازم از سرچشمه‌های نفت و قیر تا خلیج فارس خواهد بود. عمل هم بر همین بود که وسط بیابان اگر جائی معدن نفت بوده است و شتر دارها برای چرب کردن شترشان می‌رفتند نفت بر میداشته دارسی مانع نمی شده است ولی اگر می‌خواستند لوله کشی بطرف دریا نمایند مانع می‌شود حالا ما آمده‌ایم اجازه نداده‌ایم بلکه حق مانع للغیر برای کمپانی قائل شده‌ایم و زیاد تند رفته‌ایم من فکر می‌کنم آیا نفت نا مرغوب شده است که نشده تصور می‌کنم که صاحب امتیاز خیلی بی انصاف تر از دارسی باشد. این هم تصور نمی‌کنم و گمان می‌کنم که هر چه تمدن بیشتر می‌شود انصاف هم انشاء اله بیشتر است و امید وارم آقایانی که داخل این کار هستند فکرشان محدود تر از افکار رجال دربار مظفری نباشد زیرا در آنموقع با وجود اینکه یک مجلس صدوبیست نفری نبوده است که بنشینند و شور کنند و پنج نفری در هیئت وزراء هم می‌نشستند و شور می‌کردند این نکته را منظور داشتند و متأسفانه ما از نظرمان محو شده است و منظور نداشته‌ایم و من عقیده دارم که اجازه حق مخصوص و مانع للغیر به کمپانی داده نشود. بقیه عرایضم را در سایر قسمتها عرض می‌کنم
رئیس – آقای اخگر مخالفید؟
اخگر – بلی.
رئیس – آقای مشار اعظم .(اجازه)
مشار اعظم – بنده موافقم.
رئیس بفرمائید آن اجازه هائی که سابقاً داده شده بود باطل شد برای اینکه ماده را مسترد داشتند.
مشار اعظم – بنده بعد از حذف این قسمت آخر از موافقین هستم.
مخبر – حذف نشده است.
مشاراعظم – یعنی بعد از اینکه تجزیه فرمودید و در آن باب مطالعات دیگری شد البته بعد در مطالعه نظریات خود را عرض عرض خواهم کرد اما ایرادات آقای حائری زاده برای ما یک بحث جدیدی شد که نه تنها برای مجلس بلکه گمان می‌کنم برای مملکت و خیلی بایستی خورسند بود که ایشان متوجه شدند به یک مسئله مهم و می‌خواهند آن امتیازی که در دست غیر بوده است ملغی نمایند.
حائری زاده – خیر ملغی نیست
. مشار اعظم – از این نقطه نظر باید سعی کرد که اگر این فکر در دماغ ایشان پیدا شده در دماغ دیگران هم ایجاد شود وتعقیب کنند که اجازه دیگر هم همانطور اجرا شود ولی اجازه مخصوص بنده گمان می‌کنم در آنجا هم در نسخه فرانسه و انگلیسی که داده شده مقصود همان کنسیون (امتیاز) باشد بنده که ندیده‌ام و نخوانده‌ام ولی گمان می‌کنم ترجمه این لغت که اجازه مخصوص است تغییری در کشف امر نخواهد داد و اعتراض به اینکه در این ماده اختیاراتش وسیع تر شده مورد ندارد وقتی یک امتیازی یک نفر کمپانی می‌گیرد و اقداماتی می‌کند البته یک امتیازی می‌خواهد که منحصراً خودش کار بکند و طبیعی است کهباید مانع للغیر باشد اگر کلمه مانع للغیر هم برای تفسیر گذاشته نشود مانعی نیست زیرا این حق برای اوهست یک کمپانی که میلیون میلیون پول خرج میکندو در اینجا اسباب و ادوات لازمه را از دنیای جدید بدنیای قدیم وارد می‌کند این آدم هیچوقت راضی نمیشود راضی نمیشود یک امتیازی که می‌گیرد مانع للغیر نباشد و یک روزی دولت در همان حدودی که برای آن کمپانی معین شده بخواهد حفر چاه نموده و نفت استخراج کند این ایراد بهیچ وجه وارد نیست و گمان می‌کنم این نظریه را هیچوقت نمیشود بر یک کمپانی چه سینکلر باشد وچه کسی دیگر تحمل کرد که شما بیائید مقداری پول خرج کنید و اجازه شما مانع للغیر نباشد بنا براین کمپانی خرش بگل نمانده است که از آمریکا بیاید اینجا مقدار کثیری خرج کند و بالاخره اجازه مانع للغیر نداشته باشد کمپانی که دیوانه نشده است سفیه که نیست خیلی بهتر از بنده و جناب عالی حساب کرده است.
حائری زاده – شما هم حساب کنید.
مشار اعظم – بنده در کلیات اجازه خواستم متأسفانه اجازه داده نشد که در مطالب کلی اطلاعاتی عرض کنم و الا بشما عرض می‌کردم که در این کار منفعت و صرفه بحال شما است گمان نکنیدکه کمپانی در این کار صرف نکند ما فاقد تمام احساسات احتیاجیه دنیای امروزی در این عصر که همه کس صاحب همه چیز هستند ما به واسطه غفلت هائیکه شده است هیچ چیز نداریم ما اگر یک وقتی بیک کسی امتیاز می‌دهیم. آیا خیال نمی‌کنیم که منبع عایدی است که می‌دهیم. بلکه میدانیم که این اشک چشم ما است ونفط نیست ولی برای این است که داخل دنیای جدید بشویم و مؤسسات عام المنفعه با پولیکه از کمپانی می‌گیریم تشکیل بدهیم برای اجرای این نظریات است ک هامتیاز می‌دهیم و الا چه احتیاج داریم و البته امتیاز را که می‌دهند باید از نقطه نظر طرفین باشد تمام منافع را بجیب من و شما نخواهند ریخت کمپانی هم برای خودش کیسه دوخته. خیلی هم بزرگ. و البته شما هم باید باو منافع بدهید او هم در مقابل به شما منافع بدهد که شما هم استفاده کلی بکنید. بنده گمان می‌کنم با اصطلاحاتی که در کمیسیون شده است در این ماده دیگر ایرادی نباشد و همانطور که کمیسیون اصلاح کرده است مقتضی است که مجلس شورای ملی باو رأی بدهد.
(جمعی از نمایندگان – مذاکرات کافی است)
تدین – بنده عضو کمیسیون هستم اجازه می‌خواهم که توضیح بدهم.
رئیس – نطقی نکردید که توضیح بدهید.
مخبر – بنده توضیح می‌دهیم. اینجا آقای حائری زاده اولا باید یک قدری دقت بفرمایند که امروز داریم یک امتیاز ی را می‌دهیم الزامی ندارد که برویم مراجعه کنیم که این امتیاز عباراتش جملاتش طرزش با آن امتیاز تطبیق می‌کند یا خیر اگر می‌خواستیم عین امتیازی که سابق به کمپانی دارسی داده شده بود حالا هم بدهیم مسلماً مجلس شورای ملی تصویب نمی‌کرد و نباید هم تصویب کند زیرا مخالف صرفه و منافع بوده است منتها آن روزی که آن امتیاز داده شده شاید به بغیر از آن ترتیب چاره دیگری نداشتند و آقای حائری زاده اعترضاتی را که می‌فرمایند از روی نسخه فارسی است و فراموش کرده‌اند چنانچه در آن امتیاز نامه و این امتیاز نامه مقید است که سندیت با نسخه فرانسه است اگر مراجعه به نسخه فرانسه بفرمایند خواهند دید که عبارتی استعمال شده است که اجازه مخصوص یا ترجمه غلطی است از آن عبارت یا اگر ترجمه کننده در دماغ خود آن معنی را استفاده میکرده است فعلا محل اختلاف است در فرانسه (دروا اکس کلزی) استعمال شده است که ترجمه صحیحش مانع للغیر است و خیلی بنده آرزومند بودند. که نسخه فارسی مأخذ قرار داد شده بود که اعتراض آقای حائری زاده از روی عبارت فارسی یک اعتراضی بود که ما می‌توانستیم به آن متشبث شده و باطرافمان همانطور معامله کنیم ولی متأسفانه باید نسخه فرانسه را مأخذ قرار داد و همین طور که ملاحظه مفرمائید در آنجا ما نوشته‌ایم و آقای مشار اعظم توضیح دادند که لازم و ملزوم یک امتیازی مانع للغیر بودن آن امتیاز است این جا هم همینطور است.
(جمعی از نمایندگان – مذاکرات کافی است)
رئیس – کافی است
(جمعی از نمایندگان – بلی کافی است)
رئیس – پیش نهادات قرائت می‌شود پیش نهاد آقای یاسائی راجع بجزء دوم است.
شیروانی – پیشنهاد بنده هم راجع به قسمت دوم است.
رئیس – پیش نهاد آقای یاسائی راجع به حدود است که ماده واحده نوشته می‌شود سایر پیشنهادها قرائت می‌شود.
(پیشنهاد آقای محمد هاشم میرزا بشرح آتی قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم از تمام مواد شیمیائی و متفرعات معدنی نفت اسم برده شود.
رئیس – توضیح بدهید.
محمد هاشم میرزا شیخ الرئیس – بنده همان طور که سابقاً عرض کردم حالیه عرض می‌کنم که هیچ ضرری ندارد که اسم برده شود در فارسی اگر اسمی ندارد در سایر زبانها که اسم دارد چرا می‌نویسیم متفرعات که بعدها اسباب اشکال شود لابد اینها اسم دارند و بنده مخالف با لفظ متفرعات و مشتقات هستم و معتقدم که کاملااسم برده شود که بطور اجمال نباشد زیرا ما امروز که امتیاز می‌دهیم باید معلوم باشد که چه چیزهائی را امتیاز می‌دهیم و طرف بحث ما چه چیز است
رئیس – عقیده کمیسیون چیست؟
مخبر – نمی‌توانم بپذیرم.
رئیس – رأی می‌گیریم به قابل توجه بودن این پیش نهاد آقایانیکه این اصلاح را قابل توجه می دانند قیام فرمایند.
(عده قلیلی برخاستند)
رئیس – قابل توجه نشد. پیشنهاد آقای اخگر قرائت می‌شود.
(بترتیب ذیل قرائت شد)
مقام محترم ریاست محترم مجلس مقدس شورای ملی. به مناسبت اینکه مواد کش دارد.
(خنده بین نمایندگان)
و در آتیه اسباب زحمت خوا هد شد بنده پیشنهاد می‌کنم متفرعات و مشتقات هیدروکاربور در ماده اول بطور تفضیل ذکر شود در آتیه موجب سوء تفاهمی نشود
رئیس – این پیشنهاد آقای اخگر در واقع رد شده است.
اخگر – بلی خوب بود قرائت نمیفرمومودند.
(پیشنهاد آقای مدرس بشرح ذیل قرائت شد) پیشنهاد می‌کنم که بعد از (در تمام) نوشته شود –
دو ایالت (آذربایجان به انضمام اردبیل و حراسان به انضمام استر آباد که ذیلا الخ)
رئیس – توضیح بدهید.
مدرس – در دوره چهارم حقیقة کمیسیونهای متعدده به جهت قانون نفت تشکیل شد ظاهراً خاطرم نمی‌آید که کمیسیون تشکیل شده باشد که بنده در آن کمیسیون نباشم و همچنین در هئیت رئیسه و در غیر اینها و کمیسیونهای متعدده و در همه جا بودم و عقیده‌ام بر این بود که به فوریت حتی در سال اول این کار بگذرد ولکن چهار تا را منکر بودم انکار من در آن دوره موفقیت پیدا کرد و سه تا شد مخبر – پنج تا بود چهار تا شد
مدرس – بلی پنج تا بود چهار تا شد از اول هم مخالف بودم و آقایانی که جزو کمیسیون بودند خیلی شان تشریف داشته‌اند این جا تا اینکه موقعش پیدا شد که یک قسمت جدا شد والا آنهم عقیده‌ام بر این است ولو اینکه این پیشنهاد قابل توجه نشود این عقیده را لابدم اظهار کنم که زیاد است این مقدار از اراضی که اختیارش را دفعتاً بدهیم البته شخص ملک دارد معدن دارد لزومی ندارد که ما اینها را دفعتاً امتیاز بدهیم باید مهما امکن بگذاریم برای یکروز دیگرمان و این راهم که من پیشنهاد کردم دو ایالت یک چیز کمی نیست. اولا ظاهراً این است که نفت در اطراف بحر خزر باشد در این دو ایالاتی که بنده پیش نهاد کردم هر کدام باشد چه مازندران باشد و خراسان چه استرآباد باشد و مازندران چه حراسان باشد و آذربایجان چه آذربایجان باشد و مازندران. هر دو تا که از این سه تا باشد اطراف بحر خزر است آذربایجان و اردبیل باشد. باز حدش ببحر خزر است. پس علی ای حال هر دو تائی که از این سه تا بگیریم باز جائی که محل اطمینان نفت باشد هست پس من عقیده‌ام بر این است حالا که بعضی از رفقا عقیده شان یکی است بواسطه احتیاط از اینکه یقینا نفت استخراج شود و انشاءالله هر چه زود تر کمپانی که امتیاز می‌گیرد در دو نقطه سه نقطه ده نقطه مشغول عملیات شود دو تا را کافی می دانیم زیرا همین دوتاش هم خیلی است و صدی ده یا صدی پانزده که باشد خیلی زمین می‌شود و من عقیده‌ام این است که دو تای از این سه تا را اختیار نماید کافی است در کلیات هم بسابود که این عرض را می‌کردم کخ هر چه زودتر این امتیاز بگذرد و لکن قطعات چهار گانه زیاد است دو ایالتش کافی است این عقیده من است.
رئیس عقیده کمیسیون چیست؟
مخبر متسفانه در این مورد مخالف نظریه آقای مدرس است که رئیس کمیسیون هستند و امتیاز راجع به چهار قطعه است که سه تایش ایالت است و یکیش ولایت است اینکه در ضمن نطقشان می‌فرمودند سه قطعه نیست چهار قطعه است ..
مدرس = عرض کردم دو ایالت ازسه ایالت و یک ولایت ..
مخبر بلی چهار قطعه است و در کمیسیون هم در مقابل این اظهاراتی که فرمودند نظریه کمیسیون این بود همان طور که در قانون دوره چهارم رأی داده شده این چهار قطعه تماماً داده شود و اگر آقای مدرس از نقطه نظراینکه خودشان عضو ورئیس کمیسیون بوده‌اند لطف بفرمایند و پیشنهاد خود را پس بگیرند اسباب امتنان همه اعضاء کمیسیون خواهد شد.
مدرس بنده آن دو تا را که پبش نهاد کردم رأی بگیرند.
رئیس – می‌گیریم به قابل توجه بودن این پیش نهاد این: پیش نهاد . . .
تدین من مخالفم.
رئیس بفرمائید.
تدین – البته مجلس هر طور مقتضی بداند هر امری را می‌تواند رأی بدهد و این موضوع قابل انکار نیست ولی خود آقای مدرس باید بخاطر داشته باشند که در دوره چهارم در اینموضوع بخصوص یعنی پنج یا چهار ایالت یا سه ایالت مدتها مطرح بود و بالاخره اینطور مجلس رأی داد که یک ایالت از پنج ایالت موضوع و امتیاز چهار قسمت دیگر به یک کمپانی معتبر مستقل امریکائی داده شود و قانونی از مجلس چهارم گذشت و بر طبق آن قانون امتیاز نامه ما بین دولت و کمپانی مبادله شده است ودر اینجا بعقیده بنده باید چند چیز را در نظر گرفت یکی این است که حتی الامکان رذی که در مجلس داده می‌شود (بخصوص وقتی که طرف ایرانی نیست) باید طوری باشد که آن رای متزلزل نشود و از اهمیت و اعتبارش کاسته نشود یک قانونی وضع شده است و یک سال هم هست که این اجازه داده شده است و در این بین هم مذاکراتی شده امروز یک موجب قطعی پیدا نشده است که ما بگوئیم چهار قطعه نباشد و کمتر باشد و بعلاوه در پیش نهاد آقا آنچه بگوش بنده خورد و بنده فهمیدم این طور بود که مقصودشان این است که آذربایجان و خراسان و استرآباد باقی باشد یعنی امتیاز این قطعات داده شود پس بنابر این آنچه بنده فهمیدم این است آذربایجان بضمیمه اردبیل چون که اردبیل ایلتی نیست و ضمیمه آذزبایجان است حالا بملاحظاتی تفکیک شده است و خراسان بضمیمه استر آباد این دو قطعه و مازندران باقی می‌ماند . .
شاهزاده شیخ الرئیس – این طور نیست.
تدین – بعقیده ایشان همینطور است از خودم که در نمی‌آورم که شاهزاده محمد هاشم میرزا فرمایش می‌فرمایند آقا گوش بدهید. بر طبق قانونی که در بیست و سوم جوزا گذشته است و امتیاز نامه که الان مطرح است امتیاز چهار قطعه داده می‌شود آن چهار قطعه عبارتست از آذربایجان به ضمیمه اردبیل و مازندران بضمیمه تنکابن و استر آباد و خراسان و بر طبق پیشنهاد آقای مدرس مازندران بضمیمه تنکابن موضوع می‌شود و بنده اصلا مخالف هستم با اینکه به این طرز خاص مجلس رأی بدهد و اگر ازرأئی هم مجلس داده شده است صرف نظر کنم و بجای چهار قطعه دو قطعه یا قطعه بدهیم بنده مخالفم و مصلحت نمی دانم آنچه را که مجلس در سابق رأی داده است امروز آنرا متزلزل کنند. مدرس توضیحی دارم رئیس چه توضیحی مدرس می‌خواهم توضیح بدهم که بنده آنطوری که آقای تدین گفتند پیشنهاد کردم ولی مقصودم از توضیحم این بود که دو قطعه داده شود ممکن است خراسان بضمیمه استرآباد یا مازندران داده شود.
رئیس - رأی می‌گیریم بقابل توجه بودن پیشنهاد آقای مدرس آقایانی که قابل توجه می دانند قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس – قابل توجه نشدن پیش نهاد لاقلی اخگر.
(بشرح ذیل قرائت شد بنده پبشنهاد می‌کنم بجای مواد مذکوره مواد نفطی نوشته شود.
رئیس آقای اخگر. (اجازه)
اخگر در این ماده می‌نویسد نفتها و گازهای طبیعی وموم طبیعی (اوزکریت) و قیر و مازوت و سایر مواد (هیدرو کاربور) متجانس نفت یعنی علاوه بر نفتها و گازها ی طبیعی و موم طبیعی و قیر و مازوت باز مواد هیدورو کاربور که متجانس نفت است اضافه شده و بعد از اضافه شدن تازه نوشته شده است همه متفرعات یا مشتقات مواد مذکوره بنده این موضوع را در کمیسیون مطرح کردم و عرض کردم ممکن است این عبارت کش دار باشد. کش دار فارسی است و آن دفعه موجب خنده آقایان شد. وممکن است استفاده‌های دیگری از این عبارت بشود مثلا ممکن است بکویند که بعضی چیزهای دیگر هم جزء مواد هیدوروکاربور است و ممکن است بجای (مواد مذکور) مواد (نفطی) نوشته شود چون ممکن است بعد از این از مواد نفطی یک چیزهای تازه بسازند و این مواد مذکوره که نوشته شده مراجعه می‌شود به تمام اینها که یکی از اینها مواد هیدرو کاربور است از این جهت بنده پیشنهاد می‌کنم بجای مواد مذکور ه نوشته شود مواد نفطی و اگر از حالا تا آخر مدت امتیاز صد هزار قسم چیز دیگر توانستند از نفت استخراج کنند مانعی ندارد و الا اسباب اشکال برای آتیه می‌شود.
رئیس – عقیده کمیسیون چیست؟
مخبر – کمیسیون نمی‌تواند قبول کند ولی آقای اخگر خودشان در کمیسیون تشریف داشتند و ما نظر به اظهارات ایشان مواد مذکوره را نوشتیم
. رئیس – رأی می‌گیریم به قابل توجه بودن پیشنهاد آقای اخگر آقایانی که این پیش نهاد را قابل توجه میدانند قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس – قابل توجه نشد.
اصلاح دیگری از طرف آقای اخگر رسیده است.
(بشرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم پس از کلمه حق مخصوص و مانع للغیر عبارت (باستثنای مندرجات ۱۵) اضافه شود.
رئیس – آقای اخگر .(اجازه)
اخگر پس می‌گیریم
. رئیس – پیش نهاد آقای امیر احتشام.
(بمضمون ذیل قرائت شد)
بنده آقایان مطلعین جمله (همه متفرعات و مشتقات الخ) در نسخه فرانسه آن نیست در نسخه فارسی هم بر داشته شود.
مخبر در نسخه فرانسه که آقای شیروانی ملاحظه کرده بود ند گفتند نیست ولی هست برای اینکه در قسمت اخیر ماده می‌نویسد:
(سوپرو دوئی ادنئه) که ترجمه شده است بهمان مشتقات و متفرعات.
رئیس اصلاح آقای راهنما – ولی گمان می‌کنم اصلاح عبارتی است
(بشرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم که عبارت ماده اول (استخراج و بدست آوردن و تحصیل کردن نفطها) بطریق ذیل اصلاح شود:
(استخراج و عمل کردن نفتها) این عبارت کافی خواهد بود:
رئیس آقای راهنا. (اجازه)
راهنما – اگر آقای مخبر توضیح بدهند شاید بنده از پیشنهاد صرف نظر کنم در این جا می‌نویسم برای معاینه و استکشاف و حفر چاهها و استخراج و بدست آوردن و تحصیل کردن و عمل کردن نفطها. معاینه و استکشاف و حفر چاه و استخراج معلوم است. اما بدست آوردن و تحصیل کردن کدام است. بنابر این تصور می‌کنم کلمه استخراج یک معنای مخصوصی دارد اگر بدست آوردن و تحصیل کردن در مقابل استخراج یک شق علیحده ایست خوبست آقایمخبر توضیح بدهند البته بنده پس میکیرم و اگر کلماتی معنای برجسته در آن بنده آن را زائد میدانم.
مخبر – با این نظر آقای رهنما بنده موافقت نمی‌کنم زیرا ایشان این کلمات را اینطور فرض کردند که مترادف و معنایش نزدیک بهم است این طور نیست زیرا بعضی مواد نفطی است که استخراج می‌خواهد بعضی بدست آوردن می‌خواهد بعضی تحصیل کردن لازم دارد اینها مربوط به طبایع مختلفه مواد نفطی است باین ملاحظه اصلاح ایشان اصلاح عبارتی نیست و معنی را بکلی تغییر می‌دهد و چون اینجا مذاکره می‌شود خوبست در این موضوع یک تذکری بدهم نظر به اشاره که از طرف مقام ریاست شده بود بنده مصمم بودم که یک ضمیمه از برای این مواد تهیه کنم که در آنجا این اصطلاحات که از فرانسه به فارسی ترجمه شده تمام معلوم شود. این موضوع دونفع دارد یکی اینکه در فارسی اصلاح می‌شود و باقی می‌ماند دیگر اینکه بعد این قبیل اشتباهات رخ نمی‌دهند و بواسطه کسالت موفق نشدم ولی تا دو سه روز دیگر تهیه می‌کنم و در ضمن آن سه ماده دیگر که تقدیم می‌کنم آنرا هم تقدیم آقایان می‌کنم.
رهنما – پس می‌گیرم.
رئیس- مستردد داشتید.
رهنما –بلی
رئیس – پیشنهاد آقای یاسائی راجع بحدود است.
یاسائی – راجع بضمیمه کردن سیستان است به خراسان.
(بشرح ذیل قرائت شد)
مقام محترم ریاست مجلس شورای ملی ینده پیشنهاد می‌کنم همانطور که در ماده مطروحه نوشته شده آذربایجان بانضمام اردبیل و مازندران به ضمیمه تنکابن نیز قید شود.
(خراسان به انضمام سیستان)
رئیس – آقای یاسائی .(اجازه)
یاسائی – تصور می‌کنم که تا کنون آنچه معمول بوده و گفته میشده است این بوده است که می‌گفتند ایالت خراسان و سیستان ایران دارای چهار ایالت است. آذربایجان خراسان و سیستان. فارس. کرمان و بلوچستان . . . . .
یکی از نمایندگان – بنادر هم هست.
یاسائی – بنادر هم جزء فارس است. در تشکیلات و دو اثر دولتی هم همینطور است یعنی سیستان ضمیمه خراسان است. بنده نمیدانم اردبیل که هیچ شبهه نبوده است جزء آذربایجان محسوب می‌شود و هم چنین تنکابن را جزء مازندران حساب کرده‌اند ولی سیستان که ضمیمه خراسان است ضمیمه نکردند و مجزا کردند
مخبر – همان طور که تذکر داده شد بهتر این بود که آقای یاسائی این پیشنهاد را نگاه دارند و در موقعی که در ماده واحده مذاکره می‌شود پیشنهاد بفرماینده و همان طور که کمیسیون در نظر دارد می‌نویسیم قلمرو فعلی این ایالتها و الزامی هم ندارد که اگر یک قسمت هائی هم باشد کع جزء قلمرو این ایالات نباشد آن را هم بیاوریم ضمیمه آن ایالت کنیم. پس این پیشنهاد را بگذارید از برای موقع ماده واحده و بنده تقاضا می‌کنم فعلا پس بگیرید و و در موقع ماده واحده و بنده تقاظا می‌کنم فعلا پس بگیرید و در موقع ماده واحده پیشنهاد کنید.
یاسائی – استرداد نمی‌کنم ولی بماند برای بعد
(بعضی از نمایندگان – پس می‌گیرید)
یاسائی – در این جلسه پس می‌گیرم.
رئیس – اصلاح آقای حئری زاده.
(بشرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم موضوع امتیاز نفت شمال منحصر باشد به مازندران و استرآباد.
(بعضی از نمایندگان – رد شد)
حائری زاده = رد نشد توضیح می‌دهیم من از روی اضطرار این پیشنهاد را کردم و عقیده‌ام انحصار دادن نیست و مخالف هستم که امتیاز انحصار ی داده شود. ملاحظه بفرمایند در بادکوبه دروجب به وجب نفت استخراج می‌کنند ولی من می‌بینم چهار ایالت و ولایت بزرگ را می‌خواهیم بدهیم به یک کمپانی که هنوز او را نمی‌شناسیم بلکه بعضی حرفهاهم در اطرا ف او زده می‌شود. برای امتحان هم اگر هست دو قطعه کافی است اگر عملیات خوبی کرد آنوقت دو قطعه دیگر را هم ضمیمه کنند و بلکه گیلان را هم ضمیمه کنند و من چندان عقیده ندارم به اینکه به یک شرکت ایرانی که آیا موفق بشود یا نشود داده شود. اگر چنانچه ضرر دیدند لازم نیست بکلی دست خودشان را خالی کده باشند و هر چه داشته‌اند داده باشند نفت یک جنس نامرغوبی نیست که امروز ما یک مشتری پیدا کرده باشیم که بخواهیم به او بقبولانیم در جاهای دیگر وجب به وجب امتیاز می‌گیرند ما صد فرسخ عم می‌دهیم و قدرش را هم نمیدانیم بنابر این لازم نیست چهار ایالت یک دفعه داده شود دو ایالت که کاملا اطمینان به وجود نفت در آنجا هست وخود اهالی همینطور بدون اسباب دارند استخراج می‌کنند بدهند. خود بنده در کمیسیون بودم و از یکی از نمایندگان دولت شنیدم که کمپانی هم اصرار ندارد چهار ایالت باشد ما خوب است یک قدری بامتانت عمل کنیم و عجالتاً یکی دو ایالت را بدهیم بعد اگر عملیات خوبی دیدیم و برای ما هم منافع کلی داشت بقیهاش را هم می‌دهیم و اگر ضرر دیدیم باز برای محل دیگری احتکار کرده‌ایم و اگر بنا باشد کمپانی احتکار کند خودمان اولی هستیم. رئیس – عقیده کمیسیون هست؟ مخبر – کمیسیون موافق نیست و نظریه ایشانرا رد مجبورم رد کنم. اولا آقای حائری زاده خوب میدانند و همه مطلعند که چه چیز باقیمت و مهمی را دارند امتیاز می‌دهند و گمان نمی‌کنم هیچکس نه در دوره چهارم و نه در این دور مخالف باشد با اینکه به یک کمپانی معتبر مستقلی (نه بحرف) که پر و پا کاند سیاسبینباشد و حقیقتاً معتبر و مستقل باشد داده شود بنده اساسی مطلب را می‌گویم امتیاز را باید به یک کمپانی داد که معتبر و مستقل و مایل به استخراج و بیرون آوردن نفت باشد والااگر نقطه نظر پروپاگاند سیاسی باشد و از نقطه نظر حرف باشد کمپانی خیلی زیاد است که حاضر هم بشود وجب بوجب امتیاز بگیرد یا یک ایالت را بگیرد. ولی اگر یک کمپانی معتبر و مستقلی بود که حاضر بود یک ایالت را بگیرد البته خیلی خوب بود نه در دوره چهارم و نه در این دوره ما یک کمپانی مستقلی که نظر سیاسی نداشته ندیدیم و اینکه فرمودند نماینده دولت در کمیسیون همچو اظهار کرده است که کمپانی کمتر از چهار ایالت هم قبول می‌کند بنده که همچو چیزی به خاطر ندارم و نمایندگان دولت هم اینجا حاضر هستند و جواب خواهند داد ولی اگر در کمیسیون همچو اظهار اعتنا نمی‌کرد آنوقت بنده کاملا به آقای حائری زاده حق می‌دادم که اعتراض بفرمایند.
وزیر امور خارجه = بنده بطور اجمال عرض می‌کنم البته ممکن است که امتیاز یک ایالت یا یک تکه کوچک را هم داد اما وقتی که وسعت تفاوت کرد شرایط هم تغیر می‌کنند. حالا اگر آقایان معتقدند که اساس را تغییر بدهند و دوباره از نو شروع کنیم به مذاکره آن یک صورتی است والا اگر اساس این قانون باشد که در دوره چهارم از مجلس با اصلاحات جزئی رأی داده شود باید به چهار ایالت رآی داده شود.
رئیس – رأی می‌گیریم به قابل توجه بودن پیش نهاد آقای حائری زاده آقایانی که قابل توجه می‌دادند قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس – قابل توجه نشد: پیشنهاد آقای زعیم .(بترتیب ذیل قرائت شد)
بنده پیش نهاد می‌کنم که بجای چهار قطعه مشروحه در راپورت کمیسیون فقط با ایالت خراسان به ضمیمه استرآباد اکتفا شود.
رئیس – توضیح بدهید :خاطر آقایان را متذکر می‌کنم باینکه بموجب ماده ۷۹ توضیحاتی که داده می‌شود باید خیلی مختصر باشد.
زعیم – عرض کنم آنطوری که بنده از علما ی معرفةالارض در جنوب شنیدهام این نفت در خاک ایران یک رشته تحت الارض دارد و در هر جاه که چاه بکنند آن چاه تا مدت مدیری نفت می‌دهد مثلا در جنوب که آن قدر نفت استخراج می‌کنند و می‌برند تازه از دو چاه است در این صورت اگر دو ایالت که بنده پیشنهاد کردم یعنی استرآباد و خراسان داده شود به قدر ی نفت دارد که اگر کمپانی هر قدر سرمایه خودش را و سرمایه‌های فرعی را خرج کند باز نتواند به استخراج تمام آن نفت موفق شود و به علاوه اساس نظریه مادر دادن این امتیاز جلب سرمایه خارجی است و رفع فقر و پریشانی مملکت بنابر این اگر امتیازات مختلف به کمپانی‌های متعدده داده شود بهتر جلب این نظر را می‌نماید. و اینکه آقای وزیر خارجه فرمودند اگر دو ایالت بدهیم تمام مواد تغییر می‌کند بنده گمان می‌کنم شاید بیشتر نظر آقایان به ماده شش بوده است که می‌نویسد در عرض هشت سال هشتصد هزار دولار که تقریبا دو کرور است کمپانی خرج نماید حالا فرض نمائید که چهار صد هزار دلا رخرج کند آن قدر اهمیتی ندارد بنابر این مواد این قرار داد راجع است بترتیب وطرز عمل واگریک قطعه زمین هم داشته باشد ممکن است استخراج کند این است که از نقطه بظر ا سا سی و آنچه علمای معرفته الارض گفته‌اند تصور می‌کنم دوایالت کافی باشد و بقیه برای بعدها باشد دیگر بسته است بنظر مجلس.
رئیس ـ آ قا یانیکه این پیشنهاد را قابل توجه میدانند قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس ـ قابل توجه نشد. ماده اول پیشنها د کمیسیون قرائت می‌شود ورای می‌گیریم.
(بشرح ذیل قرائت شد)
ماده اول ـ موجب این امتیاز نامه دولت به صاحت امتیاز حق مخصوص وما نع للغیر برای معاینه واستگشاف وحفر چاهها واستخراج و بدست آ وردن و تحصیل کردن وعمل کردن نفتها و گازها ی طبیعی وموم طبیعی (اور کریت) وقیر ومازوت وسایر مواد (هید وکاربور) متجا نس نفت همه متفر عات یا مشتقات مواد مذ کوره را در تمام آذربایجان به انظمام اردبیل و خراسان واستر اباد و مازندران به ضمیمه تنگا بن که ذ یلا تحت عنوان قطعات چهار گانه نام برده می‌شود ا عطا می‌نماید. رئیس ـ رای می‌گیریم باین ماده آقا یانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند. (اکثر قیام نمودند) رئیس ـ تصویب شد. باقی مواد می‌ماند برای جلسه دیگر پیشنهاد ی هم از طرف آ قای روحی رسیده است و یک پیش نهاد دیگری هم از طرف آقای طهرانی راجع به تز یبد جلسات یک پیشنهاد دیگری هم هست که قبلا قرائت می‌شود. بعد پیش نهادراجع به جلسات قرائت می‌شود. پیش نهاد آ قای میرزا شهاب قرائت می‌شود.
(بشرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم متن فرانسه امتیاز نفت شمال طبع وبین نمایندگان توزیع شود.
رئیس ـ پیشنهادی هم از طرف آ قای امیر احتشام در همین زمینه رسید ه است قرائت می‌شود.
(به مضمون ذیل قرائت شد)
مقام محترم ریاست مجلس مقد س بنده در تایید نظر یه آ قای آ قا میرزا شهاب الدین پیشنهاد می‌نمایم که نسخه فرانسه مواد امتباز طبع و بین آ قایان نمایند گان محترم هر کس که طالب مراجعه آ ن باشد توزیع شود.
مخبر = صحیح است ا شکالی ندارد.
وزیر ا مور خارجه ـ خود دولت این کار را می‌کند لا زم به رای گرفتن نیست.
(در این موقع آ قای وزیر امو ر خارجه از مجلس خارج شدند)
رئیس ـ از طرف دولت طبع خواهد شد.
(بعضی از نمایندگان ـ در مجلس طبع خواهد شد)
رئیس ـ آ قای آ قا میرزا شهاب .(ا جاره)
آ قای میرزا شهاب ـ اساس این پیشنهاد برای این بود که در آخر این قانون می‌نویسد متن فرانسه معتبر خواهد بود البته بعضی از آ قا یان نمایندگان فرانسه میدانند و نسخه را که بالا خره باعتبار آ ن باید رای بدهند ندیده‌اند چیزندیده راچطور رای بدهند یک قسمت از آ قا یان هم که فرا نسه نمیدا نند مثل بده آنها هم ممکن است به اشخاصی که مطمئن هستند و فرانسه راخوب میدانند مراجعه نمایند ومتن فارسی رابا فرانسه تطبیق کنند تا در موقع رای دادن از روی علم و اطلاع رای بدهند اما اینکه آ قای وزیرامور خارجه فرمودند خود دولت طبع می‌کند اگر دو ماه طول بکشد یا برای اواخر کار وختم قضیه رسید تکلیف چیست؟ بنا بر این بعقیده بنده باید مثل سایر لوایح که در مطبعه مجلس طبع می‌کنند این راه هم طبع کنند. مخبر بنده از طرف وزیر امور خارجه ودولت تعهد می‌کنیم که برای قبل از رای گرفتند بماده واحده حاضر شود رئیس ـ رای می‌گریم. آ قا سید یعقوب بنده مخالفم برای اینکه درصورتیکه دولت قبول می‌کنند طبع نماید دیگر مجلس نیاید طبع کند و مخبر محترم هم که خودشان فرمودند که چاپ می‌کنند وتقدیم می‌شود حالا ما اصرار می‌کنیم که در مطبع مجلس چاپ شود.
رئیس رای می‌گریم به این پیشنهاد آ قایانیکه تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب شد. پیش نهاد آ قای روحی.
(بشرح ذیل قرائت شد)
مقام ریاست محترم مجلس شورای ملی.
بنده پیش نهاد می‌کنم تا اوقاتیکه امتیاز نفت در مجلس شورای ملی تحت مذاکره وجریان است در کلیه ایام به استثنای جمعه همه روزه صبح‌ها مجلس منعقد شده ودستور منحصر بمذاکره در اختتام امتیاز نفت باشد همهمه بین نمایندگان)
رئیس ـ توضیحی هم دارید؟
روحی ـ تصور می‌کنم محتاج بتوضیح نباشد زیرا تمام مردم با یک انتظاری منتظر هستند که عمل نفت باسرع وقت تمام شود. (همهمه) حالا آ قایان نمائندگان‌های و هو می‌کنند بکنند. آقایان حقوق می‌گیرند وروزی شش ساعت باید برای ملت کار کند ممکن است صبح‌ها برای مسئله نفت جلسه تشکیل بدهید وعصر‌ها هم در کمسیون‌ها مشغول کارهایتان باشید‌های وهو ندارد شما در مقابل کار پول می‌گیرید. رای بگرید تا بدانند کی مخالفت می‌کند. رئیس رای می‌گریم با ین پیشنهاد. آ قایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس رد شد. پیشنهاد آ قای طهرانی قرائت می‌شود.
(بشرح ذیل قرائت شد)
مقام منبع ریاست مجلس شورای ملی نظر باینکه در آ تیه نزدیک جلسات مجلس تصادف با تعطیلا ت ایام محرم وصفر می‌نماید ونظر باهمیت گذشتن امتیاز نفت این بنده پیش نهاد می‌نمایم که جلسات علنی مجلس هفته چهار روز شده وسه روز مختص بمذ اکره امتیازمزبور باشد ویکروزآ ن اختصاص بسایر امور مهمه داده شود رئیس ـ اگر میل دارید توضیح بدهید. آ قا شیخ محمد علی طهرانی ـ رای بگیرید. رئیس رای می‌گیریم به این پیسنهاد آ قایانیکه تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(عده قیام نمودند)
رئیس رد شد. جلسه آ تیه روز یک شنبه چهار قبل از ظهر وزیر مالیه لا یحه ایست در موضوع خروج پوست بره از سر حدات ایران سال گذشته قانونی از مجلس شورای ملی گذشت که خروج پوست بره رااز ایران قدغن می‌کرد یک عده از تجار ایرانی هستند که پوست بره دارند ودر مدت مقرره قانونی نتوانستند خارج کنند واین اسباب خسارت برای کلیه تجار ایرانی شده است از مجلس تقاضا می‌شود اجازه داده شود پوست هائی که فعلا هست خارج شود. ر ئیس بکجا باید مراجعه شود وزیر مالیه چون موقع تابستان وگرما است وپوست‌ها رابید می‌زند استد عامی کنم که بفوریت ازمجلس بگذرد رئیس بکدام کمیسیون مراجعه شود
(بعضی از نمایندگان به کمیسیون قوانین مالیه)
(مجلس یک ساعت ونیم از ظهر گذشته ختم شد)
رئیس مجلس شورای ملی موتمن الملک
منشی معظمم السلطان م. شهاب