پرویز ناتل خانلری
| بنیاد فرهنگ ایران | درگاه زندگی‌نامه‌ها | درگاه محمدرضا شاه پهلوی |
دکتر پرویز ناتل خانلری (زاده اسفندماه ۱۲۹۲ در تهران - درگذشته ۱ شهریور ۱۳۶۹) ادیب، پژوهشگر، نویسنده و چامه‌سرا معاصر ایرانی است.
زندگینامه
پرویز ناتـل خانلری در اسفند ماه سال ۱۲۹۲ خورشیدی در تهران زاده شد. دکتر ناتل خانلری دوره دبیرستان خود را در دارالفنون به پایان رسانید و سپس در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران پذیرفته شد. هم‌زمان با درس دادن در دبیرستان‌ها دکترای زبان و ادبیات پارسی را گذراند و در سال ۱۳۲۲ جزو نخستین گروه دریافت‌کنندگان دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران بود. پایان نامه دکترای دکتر ناتل خانلری با فرنام «تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی» به چاپ رسید. دکتر پرویز ناتل پس از پایان خدمت وظیفه، با درجه دانشیاری در دانشگاه تهران آغاز به کار کرد و تا سال ۲۵۳۷ شاهنشاهی استاد کرسی زبان پارسی در این دانشگاه بود.
دکتر خانلری از دوران تحصیل دبیرستان ، همکاری خود را با مطبوعات آغاز کرد و در سال چهارم دبیرستان بود که چامه‌ها و نوشته‌هایش در مجله مهر به چاپ می‌رسید. وی در سال دوم دانشکده ، با گروه ربعه، صادق هدایت ، مجتبی مینوی ، بزرگ علوی و مسعود فرزاد آشنا گردید. دکتر خانلری می‌گوید: " آشنایی با این گروه خیلی برای من مفید واقع شد ، چون هر کدام از آنها در ادبیات یکی از ممالک دست داشتند و من که تشنه آشنایی با ادبیات دنیا بودم ، دوستيِ آنها را مغتنم شمردم."
دکتر خانلری در سال ۱۳۲۰ با بانو زهرا کیا ازدواج کرد که حاصل آن یک دختر و یک پسر بودند که پسرش آرمان در جوانی درگذشت.
دکتر خانلری در سال ۱۳۲۷ به پاریس رفت و دو سال در آنجا ماند و به بررسی و پژوهش پرداخت. سخنرانی وی در مدرسه زبان‌های شرقی پاریس درباره حافظ تا زمان درازی مورد گفتگو در روزنامه‌ها و مجله‌های ادبی بود. پس از پایان خدمت وظیفه در دانشگاه تهران به تدریس پراخت و تا سال ۱۳۵۷ متصدی کرسی تاریخ زبان فارسی در این دانشگاه بود.
دکتر خانلری در سال ۱۳۳۴ معاون وزارت کشور شد. از شهریور ۱۳۴۱ تا بهمن ۱۳۴۲ به وزارت فرهنگ رسید. در پی آن چند دوره سناتور بود. اما شاید مهمترین خدمت او بنیان بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۴۴ بود که با همکاری شماری از پژوهشگران آغاز به کار و در درازای فعالیتش بیش از سیصد عنوان کتاب را به چاپ رساند که بیشتر آنها نوشتارها و پژوهش‌های ارزنده در زمینه‌های گوناگون ادبی و تاریخی و علمی است. ریاست این بنیاد از ابتدای تأسیس تا سال ۱۳۵۷ به عهده خانلری بود. دکتر خانلری همچنین ریاست فرهنگستان ادب و هنر را به عهده داشت. مدتی نیز مدیر کلی سازمان پیکار با بیسوادی را بر عهده داشت.
از دیگر کارهای ارزشمند خانلری انتشار مجله سخن از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ بود که جمعاً ۲۷ دوره منتشر شد. شماره اول مجله به صاحب امتیازی دکتر ذبیح‌الله صفا منتشر شد، اما با رسیدن خانلری به سی سالگی صاحب امتیازی مجله به او منتقل شد. مجله سخن بخصوص در دوره‌های اول خود دریچه‌ای به روی ادبیات جهان بود و محلی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا بود، و نقش بسزایی در جهت‌گیری ادبیات فارسی در دوره معاصر داشت.
خانلری خود با آن که در جوانی در شاعری گرایش‌هایی مشابه نیما یوشیج داشت، ولی با مطالعه بیشتر به این نتیجه رسید که عروض فارسی ظرفیت‌های گسترده‌ای دارد و آنچه نیازمند تغییر و تحول است ، زبان شعر است که باید امروزی شود. مجموعه اشعار او با نام ماه در مرداب در سال ۱۳۴۳ انتشار یافت و بارها تجدید چاپ شد. شعر عقاب او که به صادق هدایت تقدیم شده، از زیباترین و پرمحتواترین نمونههای شعر معاصر ایران است که این گونه آغاز می‌شود:
| گشت غمناک دل و جان عقاب | چو ازو دور شد ایام شباب | |
| دید کش دور به انجام رسید | آفتابش به لب بام رسید | |
| باید از هستی دل برگیرد | ره سوی عالم دیگر گیرد... |
خانلری را به‌عنوان بنیانگذار دستور زبان نوین می‌شناسند. اصطلاحات دقیق و مناسب برای مقولات دستوری و تفکیک فارسی معاصر با فارسی دری باعث شد که دستورزبانی که او برای دوره‌های مختلف دبیرستان تدوین کرده بود مورد استقبال قرار بگیرد و بعداً در دانشگاه‌ها تدریس شود. پیروان خانلری در دستورنویسی آرای او را تکامل بخشیدند و دستورنویسی را به پایه‌های بالاتری رساندند. دستور زبان خانلری بر پایه زبان‌شناسی و با توجه به روح زبان فارسی تدوین شد. و می‌توان گفت اولین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی در ایران است. خانلری بررسی زبان را از بزرگ‌ترین واحد زبان یعنی جمله، آغاز کرده‌است. دیگر اینکه در این دستور، بسیاری از اصطلاحات درست و بجای زبان‌شناسی – که اکنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایج است – مانند نهاد، گزاره، عملکرد، پایه، پیرو، وابسته و نظایر آن از برساخته‌های اوست.
اثر مهم و ماندگار دیگر خانلری در این زمینه، تاریخ زبان فارسی است که تاکنون تنها کتاب مرجع در این زمینه به حساب می‌آید. بنای کتاب دستور زبان فارسی بر ۵ جلد ریخته شده بود که زبان ایرانیان را از زمان کهن تا دوره معاصر دربرمی‌گرفت. جلد اول شامل اصطلاحاتی بود درباره زبان ایرانی باستان و فارسی میانه تا استیلای عرب. جلد دوم مشتمل بر زبان‌ها و گویش‌هایی بود که بعد از اسلام در قلمرو ایران‌زمین شکل گرفته و تکامل پیدا کرده‌است. این دوره به قرن هفتم هجری ختم می‌شود. جلد سوم ویژگی‌های نحوی و لغوی و آواشناسی دوره دوم زبان فارسی دری یعنی بعد از استیلای مغول را شامل می‌شود. این دوره به قرن سیزدهم خاتمه می‌یابد و از دوره‌های تأثیرگذار در زبان فارسی معاصر است. جلد چهارم درباره زبان فارسی معاصر و تحول و دگرگونی آن است و جلد پنجم درباره زبان فارسی در کشورهای همسایه مانند تاجیکستان، افغانستان و شبه‌قاره‌است. خانلری در دوره حیات خود موفق شد تنها جلد اول و دوم آنرا در چندین مجلد به تألیف درآورد که آثار پرارزش و ماندگار این حوزه‌است. همچنین او طرح جامعی بر همین اساس ابزار زبان فارسی برای تألیف فرهنگ لغت پایه‌گذاری کرده بود که تنها موفق شد بخشی از دوره اول را آماده کند و به چاپ برساند.
انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی فعالیت‌های رسمی دکتر پرویز ناتل خانلری، آموزگار ادب ، ناشر، و پژوهشگر ادبیات و زبان فارسی به پایان رسید. دکتر پرویز ناتل خانلری دستگیر شد و به زندان افتاد و خانه‌ای که در آن زندگی می‌کرد مصادره شد. بنیاد فرهنگ ایران و پژوهشکده فرهنگ ایران دسترنج زندگی ادبی وی را انقلابیون منحل کردند. در درازای این سال‌ها پرونده دکتر خانلری را به دادگاه رسمی برای تعیین جرم وی نفرستادند. فشار روحی و جسمی در زندان دکتر خانلری را در هم شکست و وی به دلیل شکستگی استخوان در زندان وضع جسمی اش وخیم شد، حکومت دکتر خانلری را نزدیک به درگذشتش آزاد کرد. دکتر خانلری در شهریور ۱۳۶۹ پس از یک دوره بیماری طولانی در ۷۷ سالگی در تهران درگذشت.[۱]
نام دکتر پرویز خانلری همراه با دیگر کسانی که دستگیر شده بودند به اتهام اینکه همه این دستگیر شدگان میلیون‌ها دلار پول به خارج از کشور برده‌اند در روزنامه‌های ایران چاپ شد. دکتر پرویز ناتل خانلری در پاسخ به اتهاماتی که رژیم اسلامی به وی زده بود، "پاسخ به اتهامات " خود را نوشته‌است و در آن همه اتهام‌هایی را که انقلابیون به وی زده بودند را رد کرد و به جزییات پاسخ آنها را نوشت:
| « | درآمد کوچک من در درازای زندگی ام تنها از حقوق ماهانه دولتی و فروش کتاب‌هایی که نوشته‌ام بوده‌است و هم چنین من پول یا خانه دیگری به جز خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنم، نه به نام خود و نه به نام افراد خانواده‌ام در ایران یا در جای دیگری خارج از ایران ندارم. [۲] . | » |
این فریاد بی صدای مردی بود که در تاریکی جهل افتاده بود، مردی که همه زندگانی اش را در راه خدمت به کشورش ایران و ادبیات آن گذارده بود، این افکندن نگاهی به عقب به زندگیش بود که این مرد دکتر پرویز ناتل خانلری خود را تنها و بیچاره و دست خالی و فقیر در زندان می دید. از آنجایی که بیشتر کسانی که به پست‌های جدید در حکومت اسلامی دست یافته و به قدرت رسیده بودند از شاگردان دکتر خانلری بودند، دکتر خانلری باور داشت که شاگردانش با شناختی که از وی و زندگی وی دارند، نخواهند گذاشت که وی تعقیب شود و به زندان بیفتد. [۳]
دکتر خانلری در نامه‌ای به پسرش در جواب به پرسش او که چرا ایران را ترک نمی‌کند نوشت:
| « | ...من از آن دسته گیاهان هستم که به‌سادگی ریشه‌هایم را نمی‌توان بر کنم و در جای دیگر دوباره بکارم. پدر من و پدر بزرگ من نیز در راه ادبیات ایران عمرشان را سرمایه‌گذاری کردند ما مسولیت این را بر شانه‌هایمان داریم که میراث فرهنگی ایران را به نسل‌های آینده منتقل کنیم ...[۴] | » |
سال‌شمار زندگی
- ۱۲۹۲ تولد در تهران
- ۱۳۰۰ ورود به دبستان
- ۱۳۰۹ چاپ نخستین مقاله در روزنامه اقدام
- ۱۳۱۱ ورود به دانشسرای عالی
- ۱۳۱۴ گرفتن لیسانس ادبیات فارسی
- ۱۳۱۵ رفتن به خدمت نظام وظیفه
- ۱۳۲۰ ازدواج با همدرسش در دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، خانم زهرا کیا
- ۱۳۲۰ آغاز خدمت در دانشگاه تهران و تدریس در دانشکدۀ ادبیات
- ۱۳۲۲ گذراندن رسالۀ دکتری ادبیات فارسی با عنوان چگونگی تحول اوزان غزل و تحقیق انتقادی در عروض و قافیه
- ۱۳۲۲ آغاز انتشار مجلۀ سخن
- ۱۳۲۵ خدمت در ادارۀ تعلیمات عالیۀ وزارت فرهنگ
- ۱۳۲۵ ریاست ادارۀ انتشارات و روابط فرهنگی دانشگاه تهران
- ۱۳۲۷ سفر به پاریس برای مطالعات فونتیک و زبان‌شناسی
- ۱۳۲۹ بازگشت به تهران و ادامۀ تدریس در دانشکدۀ ادبیات
- ۱۳۳۰ تأسیس کرسی تاریخ زبان فارسی در دانشکدۀ ادبیات
- ۱۳۳۰ تجدید انتشار مجلۀ سخن
- ۱۳۳۲ سفر به لبنان و ایراد سخنرانی‌هایی در دانشگاه سن ژوزف بیروت در بارۀ فرهنگ و هنر ایران
- ۱۳۳۶ سفر به آمریکا
- ۱۳۳۶ عضویت مجلس سنا با عنوان سناتور انتصابی از مازندران
- ۱۳۴۱ تصدی وزارت فرهنگ در دولت اسدالله علم
- ۱۳۴۴ تأسیس بنیاد فرهنگ ایران و تصدی دبیرکلی و مدیر عاملی آن ( تا بهمن ۱۳۵۷)
- ۱۳۴۶ انتصاب به مدیر عاملی سازمان پیکار با بیسوادی
- ۱۳۵۱ تأسیس فرهنگستان ادب و هنر ایران و تصدی ریاست آن
- ۱۳۵۱ تأسیس پژوهشکدۀ فرهنگ ایران و تصدی ریاست آن
- ۱۳۵۸ توقیف و زندان (به مدت یکصد روز از ۲۰ فروردین)
- ۱۳۵۹ انتشار دیوان حافظ
- ۱۳۶۱ انتشار داستان‌های بیدپای
- ۱۳۶۹ شدت گرفتن بیماری‌ها
- ۱۳۶۹ درگذشت در ۷۷ سالگی (اول شهریور ۱۳۶۹)
کتاب‌شناسی
- دختر سروان (ترجمه) ۱۳۱۰
- روان‌شناسی و تطبیق آن با اصول پرورش ۱۳۱۶
- چند نامه به شاعر جوان (ترجمه) ۱۳۲۰
- تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی (تألیف) ۱۳۲۷
- مخارج‌الحروف، ابن سینا (ترجمه) ۱۳۳۳
- تریستان و ایزوت (ترجمه) ۱۳۳۴
- وزن شعر فارسی (تألیف) ۱۳۳۷
- غزل‌های حافظ ۱۳۳۷
- سمک عیار (تصحیح) ۱۳۳۸
- چند نکته در تصحیح دیوان حافظ ۱۳۳۸
- شاهکارهای هنر ایران، آرتور اپهام پوپ (ترجمه) ۱۳۳۸
- زبان‌شناسی و زبان فارسی (تألیف) ۱۳۴۳
- زبان‌شناسی و زبان فارسی (مجموعه مقالات) ۱۳۴۳
- ماه در مرداب (مجموعه شعر) ۱۳۴۳
- شعر و هنر (مجموعه شعر) ۱۳۴۵
- تاریخ زبان فارسی (تألیف) ۱۳۴۸
- دستور زبان فارسی (تألیف) ۱۳۵۱
- فرهنگ تاریخی زبان فارسی (تألیف مقدمه) ۱۳۵۷
- دیوان حافظ (تصحیح) ۱۳۵۹
- داستان‌های بیدپای (تصحیح) با همکاری محمد روشن ۱۳۶۱
- شهر سمک ۱۳۶۲
- هفتاد سخن (مجموعه مقالات) جلد اول ۱۳۶۸
- هفتاد سخن (مجموعه مقالات) جلد دوم ۱۳۶۹
منابع
- ↑ Abbas Milani: Eminent Persians, Syracuse University Press, 2008, p. 971-977
- ↑ Natel Khanlari: "Az Daftare Khaterate Doctor Parviz Natel Khanlari, Iranshenasi , no 2, 1372, p. 301-304
- ↑ Abbas Milani: Eminent Persians, Syracuse University Press, 2008, p. 977
- ↑ Jalal Matini: Payman Paydar Ba Farhang Iran, Iranshenasi, no, 3, 1370, p. 235-236
- ↑ قافله سالار سخن خانلری (یاد نامه)، نشر البرز، تهران ۱۳۷۰