مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۳ آبان (عقرب) ۱۳۰۰ نشست ۴۱
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مجلس شورای ملی دوره چهارم تقنینیه
مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۳ آبان (عقرب) ۱۳۰۰ نشست ۴۱
جلسه ۴۱
صورت مشروح مجلس یوم سه شنبه بیست وسوم عقرب هزار و سیصد مطابق چهاردهم ربیع الاول ۱۳۴۰
مجلس نیم ساعت قبل از غروب در تحت ریاست آقای مؤتمن الملکت تشکیل گردید.
صورت مجلس یوم شنبه بیستم عقرب را آقای تدین قرائت نمودند
رئیس ـ آقای میرزا سید حسن کاشانی (اجازه)
میرزا سید حسن کاشانی ـ آقای جلیل الملک چند روز است مریض بستری هستند در صورت مجلس غایب بدون اجازه نوشته‌اند.
رئیس ـ آقا میرزا نوشته خواهد شد آقای حاج شیخ اسدالله
حاج شیخ اسدالله ـ شاهزاده شهاب الدوله وزیر پست و تلگراف در جواب بنده یک فرمایشی فرمودند غیر از این بود که در صورت مجلس نوشته شده و چون برخلاف وظیفه و خارج از نزاکت فرمودند کنترات مسیون مولتیر را هر وقت دولت دلش می‌خواهد به مجلس خواهد آورد و باید همانطور که فرمودند نوشته شود..
رئیس ـ می فرمائید چون خارج از نزاکت بود همان طور که نوشته شود.
حاج شیخ اسدالله ـ بلی محض این عرض می‌کنم عین اظهاری که فرمودند نوظته شود که معلوم شود نظریات یک نفر وزیر در مقابل مجلس چه بوده و چه نظریاتی داشتند و در صورت مجلس همانطور نوشته شود که بماند.
محمد هاشم میرزا ـ با تنقیدش
حاج شیخ اسدالله ـ بلی بلی با تنقدش.
رئیس ـ خیلی خوب همین طور نوشته شود غیر از این اعتراضی هست.
(اظهاری نشد)
رئیس ـ صورت مجلس تصویب شد دستور امروز سه فقره پیشنهاد است.
اولاً ـ راجع به رسیدگی عملیات دوره فترت است که در آن خصوص در جلسه گذشته مذاکرات تمام نشد پیشنهادی شده بود از طرف پانزده نفر از نمایندگان که طبع و توزبع شده و مفاد آن این بود که آن پیشنهاد اولی برود به کمیسیون مبتکرات یه به کمیسیون دیگری و بعد به مجلس بیاید بقیه مذاکرات در باب این پیشنهاد دومی است. آقای سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب ـ حالا چون موقع مذاکرات است بنده در این پیشنهاد عرضی دارم اجازه می فرمائید.
رئیس ـ در پیشنهاد دومی
آقا سید یعقوب ـ بلی در موضوع پیشنهاد دومی است.
رئیس ـ موضوع بحث همان پیشنهاد دومی است بفرمائید.
آقا سید یعقوب ـ چون بنده کمتر روز نامجات محلی را می‌خوانم این است که بعضی مطالب در روزنامجات نوشته شده و بر خلاف حقیقت بعضی چیزها را به بنده نسبت دادند ناچارم در این جا دفاع از خودم بکنم تا در این محیط بهارستان رفع سوء تفاهم‌ها که نسبت به بنده پیدا شده بشود و همه کس بدانند که در دوره فترت نه زمامدار بوه‌ام نه حاکم نه قائد جمعیت بوده‌ام نه لیدر جماعت بوده‌ام و عقاید من خلی ساده است و گفته‌ام امروز باید مشی عملی بکنیم و روبه سعادت ملت یک قدمی برداریم در صورتیکه ما می‌شنویم در این پل رودخانه شور دزد هست. هیچ توجه به امنیت اطراف نمی‌کنیم عقاید و افکار خود را متوجه به دوره فترت می‌سازیم اگر نظر به این مسئله است که بدوره فترت باید رجع شود اولاً بنده عرض می‌کنم باید خود را متوجه به آن چیزهائی کنیم که ملت بواسطه آنها گرفتار است و بطور عملی و جدی قدم برداریم.
ثانیاً ـ سه نفر از نمایندگان محترم که پیشنهاد کرده‌اند به عملیات دوره فترت رسیدگی شود عقیده من این بود که چون فعلاً ما نمی‌توانیم این موضوع را در مقام عمل بگذاریم و کارهای زیادی داریم و به علاو در دوره‌های فترت هر کس مطابق میل خود نظامنامه هائی ایجاد و عمل می‌کند از قبی ژاندارمری و نظمیه و غیره باید وزراء را بخواهیم و از آنها سوالات بکنیم و خود را متوجه به آنها نمود و این نظامنامه هائی را که پیش خود نوشته‌اند تحت نظر قرار دهیم تا مشی ما مشی عملی بشود و همه مردم بدانند که ما مشی عملی می‌کنیم و رو به سعادت مملکت قدم بر می‌داریم تا این همه تلگرافات شکایت قطع شود و بدانند مجلس قدم برای اصلاحات بر می‌دارد مجدداً می‌گویم باید مشی عملی کرده باید رسیدگی کرد به اشخاصی که خیانت کردند (خدایا نمی‌توانم بگویم خیانت کردند چون نمی دانم) اگر خلاف وظیفه رفتار کردند و خدمت نکردند هر طور مجلس شورای ملی صلاح می داند در نظر دارد یک قانونی وضع کند که از روی دقت رسیدگی و احقاق حق بشود.
حال در روزنامجات یک چیزهائی به بنده نسبت می‌دهند که بکلی غیر واقع و حقیقت است بنده با کمال میل آرزومندم و از خدا می‌خواهم یک روزی برسد که یک نماینده بیاید پشت تریبون و بگوید این مجلس برای چه در ستة ۱۳۴۴ تعطیل شد و بعد از آن تعطیل قدم به قدم و دوره به دوره تعقیب بکند چون تمام این دوره‌ها مثل رشته زنجیر به هم پیوسته است سیزده نفر در دوره فترت رئیس الوزراء بودند و عملیاتی کردند یک دسته هم قائدین ملت و لله‌های ملت بودند که ملت را به این روز نشانده‌اند و البته باید رسیدگی شود عرض کردم این دوره‌ها مثل رشتة زنجیر به هم متصل است از آن روزی که مجلس تعطیل شده و بنای مهاجرت شده است و بدبختی مثل سیل به ایران رو آورده است تمام ماها مطلع هستیم از همان روز باید شروع کنیم معلوم است بعضی از آن امور اضطراری و برخی اجباری بوده است باید کمیسیونی تعیین شود که دوره به دوره بعد از انفصال مجلس مرتباً شروع به رسیدگی کند.
مثلاً دوره کوتا از اثر کابینه سابق بود تمام مثل زنجیر به هم وصل است بنده یک نفر منادی بودم که همیشه فریاد می‌زدم باید دست ظالم را از گریبان مظلوم قطع نمائید حالا هم همین را عرض می‌کنم بنده دستی در روزنامجات ندارم دوندگی هم ندارم فقط نظرم این بوده است که حقایق آشکار شود حال که اکثریت مجلس حکومت دارد و رای می‌دهد که باید رسیدگی به عملیات زمامداران دوره فترت بشود باید از همان روز بدبختی ملت یعنی از همان زور استبداد مجلس شروع نماید.
رئیس ـ آقای مستشار السلطنه مخالف هستید
مستشارالسلطنه ـ در این موضوع عرضی نداشتم در موضوع فرمایشات آقای حاج شیخ اسدالله عرض داشم که صورت مجلس تصویب شد و گذاشت فعلاً عرضی ندارم.
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل موافق هستید؟
آقاسید فاضل ـ بلی بنده با پیشنهاد پانزده نفری موافق هستم.
رئیس ـ آقای نصرت الدوله مخالفید؟
نصرت الدوله ـ با پیشنهاد بنده مخالفم ولی هنوز موافقی حرف نزده است آقای آقا سید یعقوب هم با رسیدگی موافق بودند.
رئیس ـ ایشان هم جزو امضاء کنندگان هستند.
نصرت الدوله ـ خوب است یک موافق حرف بزند بعد بنده عرایض خودم را عرض کنم بنده اجازه خود را محفوظ نگاه می‌دارم.
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقاسید فاضل ـ بنده یکی از افراد پانزده نفری هستم که در موضوع رسیدگی به عملیات دوره فترت پیشنهاد کردند به کمیسیون مبتکرات یا به کمیسیون دیگری که مجلس تصویب می‌کند مراجعه بشود که طرز و طریقة رسیدگی را پیش بینی نماید و به مجلس پیشنهاد کند و در تشریح و توضیح این پیشنهاد مجبورم بعضی عرایض را به عرض آقایان برسانم.
من جرب الجوب حلت به الندامه این قضیه رسیدگی بدوره فترت یکی از آمال قطعی الانجام علاقه مندان به این مملکت است (گفتند صحیح است) بنده گمان نمی‌کنم یک نفر در این مملکت پیدا شود که ادنی حسی داشته باشد و با رسیدگی به عملیات دوره فترت موافق نبادش حالا دائره این عملیات چه باشد و از کجا شروع کنیم از مبنای اول و ثانی و ثالث و هم جرایا خیر به عملیات یک دسته از آنها این مطلب را لازم است کمیسیون توضیح بدهد.
بنده عرض می‌کنم تمام امیدواری ملت ایران این است که به عملیات دوره فترت رسیدگی شود کما اینکه در دنیای متمدن هم اگر یک موقعی تعطیل از برای مجلس ملی آنها واقع شود وقتی که مجلس تشکیل می‌شود فوراً هیئت وزراء اعمالی که در موقع فترت مجلس اتفاق افتاده است به عرض مجلس میرساند ولی بدبختانه این پیشنهادی که بنده و چهارده نفر دیکر از نمایندگان محترم امضاء کرده‌ایم در خارج طور دیگر جلوه گر شد و در خارج چنین تصور کردند که ما پانزده نفر طرفدار رسیدگی نیستیم غافل از اینکه ماها از فرط علاقه مندی به این رسیدگی خواسته‌ایم با یک اساس واضح و آشکاری و به مطالعه و روبه فکر صائب و با یکم طریقه خیلی مشهور لا اطراقی که در اطراف او فکر بشود که چطور رسیدگی بشود که رسیدگی بکند مباشر او کی باشد و ترتیبش چطور باشد و رسیدگی بشود همانطور که عرض کردم باید به اعمال تمام اشخاصی که متصدی بودند رسیدگی بشود به جهت اینکه معلوم است این رسیدگی حقیقتاً عبرت اشخاص خادم و خائن را در این دوره فترت اشخاص خادم و خائن بسیار است وقتی که رسیدگی شد اشخاصی که خدمت نکرده‌اند معلوم می‌شود اگر چه معانی الفاظ در محیط ایران از بین رفته است و الفاظ در معانی خودش استعمال نمی‌شود بسا اشخاصی هستند که می‌گویند خدمت نکردند وقتی رسیدگی شود معلوم می‌شود چه خدماتی کردند در آن صورت باید تشویق شوند و خدای نخواسته اگر اشخاصی پیدا شدند که خدمت نکرده بودند مجازات شوند اساس اصلاح مملکت بر روی همین رسیدگی است خلاصه بنده جداً طرفدار رسیدگی هستم و در عین حال عقیده دارم که موافق پیشنهادی که کرده‌ایم مجلس هر طور صلاح می داند اگر با نظامنامه موافقت می‌کند به کمیسیون مبتکرات و الا به کمیسیون دیگری رجوع شود که آن کمیسیون طرزو ترتیب رسیدگی و اینکه چه اشخاصی رسیدگی کنند معلوم نماید چون در خارج بعضیها اشکال دارند که آیا مباشر این رسیدگی ممکن است اشخاصی باشند که در زمان فتررت متصدی بوده‌اند یا خیر.
در این صورت اگر این کمیسیون را مجلس تصویب کرده باید بفوریت تشکیل شده و با دقت زیاد شروع نماید و چون یکی از مواد پیشنهاد اول راجع به مالیه است بقیه راجع به اجارات و اشجارات و معاملات و غیره است مثلاً راجع به مالیه در دوره فترت رسیدگی شود تقریباً چهار صد و بیست یا سی کرور می‌شود در دوره سوم نباشد به عملیات مرنارد رسیدگی شود و کور کورانه گفتند یکصد و پانزده کرور مرنارد برده است و عجله کردند که باید رای بدهیم کمسیونی تشکیل شود و رسیدگی کند کمسیونی هم تشکیل شد ولی بعد نه نامزدی پیدا شد نه حسابی و نه از کمیسیون خبری شد.
من باب این که دو دفعه به قضیه مرنارد نشویم عرض کردم (من جرب المجرب حلت به الندامه) که عقیده بنده این است که قبلاً کمیسیونی تشکیل شود و این پیشنهاد آقایان محترم آن جا برود و مطالعه کامل بکنند طرز و کیفیت رسیدگی و اشخاص صلاحیت درا را تعیین نمایند و به مجلس پبشنهاد کنند آنوقت هر چه مجلس رای داد مطاع است.
رئیس ـ آقای نصرت الدوله (اجازه)
نصرت الدوله ـ آقای آقا سید فاضل در ضمن دفاعی که از پیشنهاد خود فرمودند در قسمن اصل موضوع اظهار موافقت فرمودند روز قبل هم در اینباب مذاکرات زیاد شد فقط اختلاف نظری که موجود است در طرز رسیدگی است در آن پیشنهاد اول یک طرزی برای رسیدگی ذکری شده یعنی عنوان کمیسیون انتخاب عده اعضای کمیسیون حتی صلاحیت آن کمیسیون تمام اینها ذکرشد ولی باید دانست چرا آقایان موافقت نمی‌کنند.
به این دلیل که می‌گویند بیشتر در اطراف این قضیه باید رسیدگی و مطالعه نموده و می‌گویند با محفوظ ماندن آن اصل باید قبلاً این مطالعات در یک کمیسیونی به عمل آید حالا قبل از آنکه بنده جواب ایشان را در این باب عرض کنم می‌خواهم متذکر شودم که در اطراف مذاکراتی که در مجلس می‌شود متاسفانه یک حرف هائی زده می‌شود و یک انتشاراتی در خارج داده می‌شود حتی یک تحریفاتی می‌شود که حقیقاً جای تعجب است چون بدبختانه یک ترتیب مرتبی امروز نیست برای اینکه نطق وکلا بطبع برسد و سندیت داشته باشد و مردم بدانند که در مجلس وکلا چه گفته‌اند این است که در خارج هر کس هر لاطایلی و هر بی معنائی که می‌خواهد می نویسد و هر چه به هر کس بخواهند می‌بندند که فلان وکیل در کرسی خطابه فلان حرف را زده در صورتی که بکلی بر خلاف حقیقت است دراین صورت یا باید ساکت باشند سکوت همکه موجب رضا و تصدیق است حقیقتاً اسباب تاسف است بنده در یکی از جرائد امروز چیزهائی دیدم نوشته شده بود که در مجلس نه بنده نه هیچ کس نه مخالف نه موافق به هیچ وجه من الوجوه آن مطالب را نگفته است یک مذاکره که در اطراف یک مسئله می‌شود وقتی یک کلمه اش را تحیف کنند بکلی معانی دیگر می‌دهد در خارج هر چه می‌خواهند می گویند ولی تعجب در این است که شاید در بنی خودمان هم در همین زمینه بک سوء تفاهمی شده است و آن این است که بعضی تصور کردند نظر پیشنهاد کنندگان (که بنده یکی از آنها هستم) این بوده است کمیسیونی که مجلس تشکیل می‌کند محکمه است و اعضای آن قاضی هستند و یک اشخاص مقصر یا لااقل متهمی هسند باید بیایند در مقابل این اشخاص توضیحات بدهند و اعضای آن قاضی هستند و یک اشخاص مقصر یا الااق متهمی هستند باید بیایند در مقابل این اشخاص توضیحات بدهند و اعضاء کمیسیون آنها را محکمه کنند حتی بنده یک نفر را دیدم که می‌گفت شهود را چطور باید گذراند عجب است نظر بنده که یکی از پیشنها کنندگان بودم این بود که همانطور که آقای اقا سید فاضل فرمودند در تمام نقاط دنیا این قضیه از وظایف اولیه هر دولی است که وقتی مجلس تشکیل می‌شود (ولو یک کمی هم مجلس تعطیل باشد) در بدو شروع بکار یک راپورتی از عملیات زمان عیب مجلس به مجلس می‌دهد که مجلس و نمایندگان مسبوق باشند و بدانند و آنوقت اگر کارهائی که شده است خوب است مجلس به آنها موافقت می‌کند و تصویب می‌کند در دوره فترت هم کارهائی که اتفاق افتاد ممکن است بعضی از آانها هم خیلی خوب باشد ولی از نقطه نظر قانونی و مجاری قانونی قانونیت نداشته باشد. حالا اگر یک مسائلی باشد که موقتی بوده هیچ ولی اکر مسائلی باشد که اثراتش باقی می‌ماند برای اینکه صورت قانونی پیدا کند محتاج به تصویب و تصدیق مجلس است و اگر هم یه خطا بود که باید در مجلس نقض و الغاء بشود مقصود ما این بود کمیسیونی که تشکیل می‌شود در این عملیات و اتفاقات از روی کتاب و دوسیه و توضیحات بون احتیاج به هیچ توضیحی و تدقیقی مسائل را مطالعه نموده و برای اطلاع وکلاء را پورت دهد و بعد از مراجعه اگر آقایان نمایندگان بعضی مسائل را لازم می دانند نقض شود نقض می‌کنند و اگر مصادف شدند با یک عملیاتی که محتاج به تحقیقات دیگری باشد البته محتاج به یک تصمیمات دیگری خواهد بود امروز شاهزاده سلیمان میرزا قبل از اینکه جلسه تشکیل شود در طی همین مسئله بنده را متذکر فرمودن که آقایانی که این اظهارات را می‌کنند قانون را ملاحظه نفرمودند چون زمامداران اغلب وزراء هستند و محاکمه آنها در محکمه تمیز باید بشود. مخالف این را هم کس نمی‌تواند حرف بزند علاوه بر این قانون اساسی پیش بینی کرده که باید محاکمه آنها بر طبق یک قانون خاسی باشد آن قانون هم که هنوز مثل قانون هیئت منصفه از مجلس نگذشته است پس اگر این پیشنهاد را دقت می‌کردند تصدیق می‌کردند که از نظر پیشنهاد را دقت می‌کردند تصدیق می‌کردند که از نظر پیشنهاد کنندگان کمیسیون صورت محکمه و قضاوت نداشته حالا با این توضیحات در صورتی که همه آقایان با اصل قضیه رسیدگی و تهیه و تقدیم راپورت به مجلس موافقت دارند بنده در طرز و کیفیاتش عرضی ندارم تصور می‌کنم دو نفر دیگر از پیشنهاد کنندگان محترم هم با من موافق باشند مثلاً بعضیها می‌گویند چرا از آخر شروع شود باید از اول شروع شود بسیار خوب از اول شروع شود یا اینکه بعضیها می کویند باید عده اعضایش شش نفر باشد ما حرفی نداریم دوازده نفر یا شش نفر باشند هیچ فرقی نمی‌کند. حالا که می‌خواهند کمیسیونی تشکیل دهند که بیشتر در این پیشنهاد مطالعه کند و بعد مواد آن را واضح و مفصل تر به مجلس بیاورند ینده یک نفر به قدر سهم خودم مخالفتی ندارم ولی می دانم مذاکراتی شده اغلب بواسطه یک سوء تفاهماتی بوده و خود این مذاکرات تولید یک رشته مذاکرات دیگری می‌کند که موافق با افکار هیچ یک از نمایندگان نیست و تصور می‌کنم که هر قدر مسئله ساده تر مذاکره بشود بهتر است.
رئیس ـ آقای زنجانی موافقید یا مخالف
آقا شیخ ابراهیم زنجانی ـ بنده با پیشنهاد پانزده موافقم
رئیس ـ بفرمائید
آقا شیخ ابراهیم زنجانی ـ اگر چه بنده از امضاء کنندگان این پیشنهاد نیستم ولی همین که مطلب به این جا رسیده و جریان پیدا کرد دلیل است بر این که پیشنهاد ناقص است و به نظر بنده (اگر جسارت نباشد این پیشنهاد قدری بدون مطالعه و تأمل نوشته شده است این امر امر خیلی مهمی است از حیث این که به چه رسیدگی بشد به کار چه اشخاص رسیدگی بکنند چه اشخاص رسیدگی بنمایند نتیجه رسیدگی چه باشد مثلاُ رسیدگی نمی‌توان محدود کرد به عملیات وزراء زیرا یک وزیر قوائد عامه که دو ماه وزارت کرده است باید به کار او رسیدگی بکنیم ولی یک حاکمی که چهار پنج سال در ایک ایالتی حکومت کرده است رسیدگی نکنیم. به کار یک مامور مالیه که پنجاه هزار تومان حیف و میل کرده رسیدگی نکنیم. اما به عملیات یک وزیر معارف که دو روز وزارت کرده است از محاکه و مجلس زیادی بر تفتیش حقی ندارد از این بیاناتی که امروز شد بنده درست مسبوق نبودم مثلاُ یک مسئله این است که به عملیات اشخاصی که رد کار بوده‌اند رسیدگی بشود. کسانی که کار خیر کرده‌اند مکافات و آنهائی که عمل شر کرده‌اند مجازات شودن ولی عملیاتی که راجع به مجلس بوده است و باید به مجلس بیاید از قبیل معاهده قرارداد این قضیه دیگری است و باید راپورت خاصی نسبت به این مطالب بدهند آن وقت هر طور مجلس می‌خواهد می‌کند می‌خواهد او را تصویب و یا رد می‌کند دیگر این که چه اشخاصی باید رسیدگی بکنند البته اشخاصی که داخل عملیات بودند نمی‌توانند رسیدگی کنند مسئله خیلی مشکل و مبهم است و اگر داخل در کار بشوند معلوم خواهد شد کار شش ساله یک مملکتی در چنان موقع منقوش که جنگ بر پا بوده ایالتی بعد از ایالتی و حکومتی بعد از حکومتی و وزیر بعد از وزیری فقط راپورت داده آن چند سال وقت لازم دارد مثلاً وقتی به کار یک نفر رسیدگی می‌کنیم محتاج می‌شویم به ایالت آذربایجان رجوع کنیم تا ترتیب مطلب به دست آید چه اشخاصی باید رسیدگی کنند ـ اذهاب مشوب نشود که شاید یک عده راضی نیستند به اعمال گذشته رسیدگی شود این توضیح نمی‌خواهند بنده کلیت می‌گویم چه وکلاء و چه عموم مردم همه برسیدگی معتقد هستند البته باید به تمام کارها رسیدگی کرد وخیانت کار را مجازت داد اینها جای بحث نیست بنده عرضی کنم این کار خیلی کار مهمی است و اهمیت دارد و باید در این کارد دقت بشود عرض کردم این کار بی تأمل واقع شده جسارت کردم لکن این کار شعب مختلفه فرض کنید به همین پیشنهاد این جا رای رای دادیم و دوازده نفر را انتخاب کردیم بروند به عملیات وزراء رسیدگی بکنند آن وقت اگر تفتیش کردند و گفتند چندین نفر باید محاکمه بشوند ـ باید به دیوان ارجاع کنند قانونی نیست که تمیز محاکمه کند آن وقت باید قانونی وضع کنند و دست محکمه تمیز را باز کنند و اگر فرضاً تمیز هم رسیدگی کرد اگر بعضی راپورت‌ها برسد که فلانی باید مجازات شود اگر مجازت نشود سوعاتر می‌بخشد، آقایان اگر یکی از وزراء حاضر را ارجاع بدیوان تمیز بکنید دیوان تمیز نمی‌تواند محاکمه کند زیرا رویه این است ـ قانونی وضع نشده. اکر رسیدگی و تفتیش هم شد و راپورت هم دارند آنوقت بدون محاکمه می‌ماند و بدون محاکمه هم نمی‌توانیم بگوئیم فلان آقا خوب است یا بد است زیرا خواهد گفت کی مرا محاکمه کردید ـ پس باید محکمه کامل کرد و به مجلس راپورت داد با راپورت معین نمی‌شود نیک و بد کی است باید محاکمه شود والا مردم بطور کالی در این دوره فترت دانسته‌اند کی عملیات خوب کرده است و کی عملیات بد کرده است اگر چه در این مملکت کسی خوب یا بد باشد اثری ندارد بنده مقصودم این است که این کار خوبی است و باید یک هیئتی معین شود و آن هیئت ترتیب صحیحی برای این کار بدهند بعد به عملیات نیک و بد اشخاص رسیدگی کنند و آن جریاناتی که وقع شده است به مجلس راپورت والا اگر به پیشنهاد اولی در مجلس رای داده شود و برود به کمیسیون بی نتیجه می‌شود و خوب نیست یعنی خوب است یک هیئتی قبلاً این مسئله را صحیح و مرتب نموده بعد شروع به عمل نمایند
سردار معظم ـ واقعاً کم مانده است بنده پشیمان بشوم که چرا این پیشنهاد را کردم به جهت اینکه نه نها سوء تفاهم در خارج مجلس است بلکه آقایان نمایندگان هم قبول زحمت نفرمودند که یک قدری در اطراف این پیشنهاد مطالعه فرمایند آقای زنجانی فرمودن فرمودند این پیشنهاد بدون مطالعه شده است و حال آنکه بنده امیدواری داشتم یک نماینده که در ادوار مختلفه در مجلس بوده است ما بین یک هیئت تقنینیه و یک هیئت قضائیه را تفکیک بفرمایند یک روز آقای آقا سید یعقوب بیچاره که در هر دوره دچار صدمه بوده حرفی زد اگر در خارج چیزهای عجیب و غریب گفته می‌شود دیگر مابین خودمان چرا باید یک چیزهائی بگوئیم که در خارج از حدود مطالعات و عقاید خودمان باشد مطلب چیست خیلی ماده است مجلس سوم بسته شد تعطیل شد در تحت چه حوادث تولید شد کار ندارم مسببش بود کار ندارم تقصیر با کی است اینها از موضوع ما خارج است ولی بای نحوکان یک مرکز سیاست و یک جائی که زندگانی ملی و امور اجتماعی را منظم می‌کند تعطیل شد یا باید بگوئیم زندگانی ملی ما باید موقوف الاجرا باشد تا وقتی که یک مجلس دیگری پیدا شود و اگر این حرف را بزینم خیلی غیر منطقی است زیرا زندکانی یک ملت پانزده ملیونی یا بیست و پنج کروری یا سی کروری مثل ملت ایران یا یک ملت دیگر فرق نمی‌کند سیر خود را می‌کند زیرا زندگانی هم احتیاجات دارد آن احتیاجات را اگر از مجاری قانونی تأمین نکینم البته از مجاری غیر مشروع تأمین خواهد شد این گفتگو ندارد شش سال هم دوره فترت طول کشیده در این شش سال حکومتهای مختلفه پیداشده که همه در تحت تأثیر عوامل مختلفه بوده‌اند حکومتها به چه تکیه می‌دادند و کدام مرکز به عملیات آنها شکل قانونی می‌داد مجلس شورای ملی که نبود طبعاً یک کارهائی هم شده است که فقط از وظایف مجلس شورای ملی بوده و مادام که به تصویب مجلس شورای ملی برسد برخلاف قانون و غیر مشروع است وضعت حکومتهائی که آمده‌اند مختلف بوده حالا باید چه کرد باید تفنن کنان انگشت به انگشت بدهند که ما در دوره سوم خوب مجلس را به هم زدیم که هر حکومتی همکه بعد می‌آید مطابق سلیقه خودش یا برای منافع شخصی خودش تصمیماتی در امور ملی اتخاذ کند به هر حال هر طور که اسمش را بگذارید در گذشته تصمیماتی برای زندگانی ملت ایران اعمال نمودن وکم کم این اقدامات جمع شده حالا ما پیشنهاد می‌کنیم من نمی‌گویم به افراد هم رسیدگی کنید و عمر وزید را پای محاکمه بیاورید آنقدری را که من در نظر داشته‌ام این بوده که بیائیم اعمال گذشته را منظم کنیم این قسمت را من بیشتر در نظر داشتم تا رسیدگی به عملیات و محاکمه یک اشخاصی معین مقصود من از این پیشنهاد منظم کردن عملیات دوره فترت است و آوردند آنها در تحت اصول قانونی حکومتهای مختلفه که روی کار آمده‌اند در زندگانی سیاسی و اجتماعی این مملکت یک آثاری گذاشته‌اند این آثار را می‌خواهید بشناسید یا خیر شاید بعضی بگویند گذشته گذشته است باید راجع به وقایع اقتصادی و سیاسی گذشته ایران چشم‌های خود را روی هم گذارده و آنها را کان لم یکن فرض کنیم و هیچ تصمیمی اتخاذ ننمائیم و فراموش کنیم و بعضیها ممکن است بگویند قعل قعل است واقعه را باید شناخت و جرأت نزدیک شدن به واقعه را باید پیدا کرد مقصود ما از این پیشنهاد رسیدگی به عملیات قهراً به اشخاصی هم بر می‌خوریم وقتی اقعال بد را می‌بینیم اشخاصی هم که افعال بد کرده‌اند می‌شناسیم البته بعد از ان غاصبین را هم باید محاکمه کنیم اما طرز رسیدگی و محاکمه و مجازاتهای مختلفه که چطور باید مجازات بشوند و درجه بد کاری آنها در سیاست مملکت چقدر بوده است. این مرحله دوم است حالا این مطلب باید سادکی را بعضی تعبیر به محکمه جنائی می‌کند بعضی تعبیر به هیئت منصفه محاکمه و بالاخره مذاکراتی که می‌شود نه پیشنهاد کنندگان در نظر داشته‌اند نه کسان دیگر ما نمی‌خواهیم والی یا حامک را محاکمه کنیم یا به حساب امین مالیه رسیدگی کنیم که شما می فرمائید دو سال کمیسیون متحیر خواهد بود و نخواهد توانست چه بکند خیر کمیسیون هیچ حیران نخواهد ماند تکلیف کمیسیون هم واضح و روشن است به اعمال دوره فترت رسیدگی می‌کند به مجلس راپورت می‌دهد مجلس هم آنهائی که موافق با مصالح مملکت است تصویب می‌کند و به شکل قانونی در می‌آورند و آنهائی که با منافع مملت موافقت ندارد رد خواهد کرد اشکالی ندارد و لازم به این همه گفتگو نیست حال بالاخره با وجود سادگی مطلب نه تنها در خارج سوء تفاهم می‌شود بلکه در مجلس شورای ملی هم گفته می‌شود این محکمه، محکمه قضاوت است آنوقت قائل می‌شود به این که اعضاء محکمه باید دارای چه شرایطی باشند ایا آقایان دقت فرموده‌اند که کلیه هیچ کس نمی‌تواند برای افراد نمایندگان شرطی تعیین کند و بگوید فلان نماینده می‌تواند شرکت در فلان کار بکند و فلان نماینده نمی‌تواند این شرط را به مجلس شورای ملی هم نمی‌تواند برقرار کند زیرا که همه وکیل هستند و هر کست که کرسی خطابه را اشغال می‌کند با دیگران حقوق مساوی دارد و بالسویه می‌تواند در تمام ترتیبات مجلس شورای ملی شرکت کند هیچ پیشنهاد هیچ مذاکره هیچ قیام و قعودی هم قادر نیست از حقوق یک نفر به قدر سر سوزن بکاهد. این حرفا یعنی چه همه دارای یک حق هستند این کمیسیون را که پیشنهاد کردیم مگر گفتیم شما به کمیسیون اختیارات تام بدهید خیر ما گفتیم دوازده نفر تعیین شودند و دوره به دوره رسیدگی می‌کنند حال می ل دارید از اول شروع کنند یا از آخر فرقی نمی‌کند ولی دوره به دوره هر چه شده است باید راپورتش به مجلس بیاید. حال عرض می‌کنم برای کوتاه کردن مذاکرات با یک ترتیبی که بگوشم خورد یکی از نمایندگان می‌خواهد پیشنهاد بکنند موافقم ولی با این قسمت پیشنهاد که ارجاع به کمیسیون مبتکرات بشود بنده مخالفم برای اینکه رجوع شود و نظامنامه داخلی هم این قسمت پیشنهاد پانزده نفری را رد می‌کند بنابراین بنده هم معتقد هستم که به کمیسون خاصی رجوع شده و نظامنامه داخلی هم این قسمت پیشنهاد پانزده نفری دارد می‌کند بنابراین بنده هم معتقد هستم که به کمیسون خاصی رجوع شود ولی اگر آن کمیسیون هم بدون شرکت پیشنهاد کنندگان اول مطالعه در طرق اجرای این پیشنهاد بکنند باز مخالفم ولی با این پیشنهاد ثالثی که شده یک کمیسیون شش نفری از طرف مجلس شورای ملی معین شده و سه نفر پیشنهاد کنندگان هم ضمیمه شده و ترتیبی برای رسیدگی به عملیات دوره فترت بدهند و راپورت آن را مفصلتر روی کاغذ آورده به مجلس شورای ملی تقدیم نمایند موافقم و این هم برای رفع سوء تفاهم‌های داخل و خارج هست. چون می‌بینم مطلب خیلی ساده است ولی دارای یک شاخ و برگهائی شده که بکلی از موضوع خارج است. حال اگر آن پیشنهاد شده است خوب است قرائت شود و بنده و شاهزاده سلیمان میرزا و نصرت الدوله هم با آن موافقت خواهیم کرد والا اگر مراد این باشد که یک کمیسیون مستقلی برای مطالعه در پیشنهاد ما انتخاب شده ما مخالف خواهیم بود.
رئیس ـ آقای حاج شیخ اسدلله (اجازه)
حاج شیخ اسدالله ـ بنده در زمینه نظریات خودم یک پیشنهاد تقدیم کردم اگر آقای رئیس صلاح بدانند قرائت شود در جلسه قبل هم نظریات خودم را عرض کردم حال هم به همان ترتیب پیشنهادی کردم آقای سردار معظم هم که می‌فرمایند ما مساعدت می‌کنیم. آقای آقا سید فاضل و آن آقایانی هم که پیشنهاد دوم را امضاء و تقدیم کرده بودند موافقند به این جهت بنده احتیاجی به این همه مذاکره نمی‌بینم حرارت هم لازم ندارد پیشنهاد کردم که کمیسیونی مرکب از شش نفر معین شود با سه نفر آقایان مطالعه نموده و زمینه عملیات آن کمیسیون را که بعد انتخاب می‌شود روشن و صاف کند چون اول باید ببینم رسیدگی به عملیات چه اشخاصی باید بشود فقط رسیدگی به عملیات اشخاص درجه اول است؟ یا توسعه باید داد و نسبته به درجا دوم و سوم هم باید رسیدگی شرد رسیدگی به جنبه سیاست است یا رسیدگی به یک سلسله عملیات دیگر هم لازم است؟ مثل رسیدگی به محاسبات وجوهی که در مدت فترت دولتهای وقت به مصارف رسانده‌اند و همچنین نسبت به خلاف قانونهائی که شده است به عقیده بنده باید آنها را هم رسیدگی بکنند و به عملیات اشخاصی هم که در این مدت داخل در سیاست بوده‌اند از قبیل لیدر احزاب و اشخاص و دستجات متفرقه همه اینها باید رسیدگی و واضح شده نسبت به منتخبین هم که باید مجلس معین کند ممکن است نظریات فرق کند.
زیرا اگر مقصود رسیدگی به عملیات وزراء و زمامداران باشد آن وقت به عقیده بنده یک عده از آقایان وزراء که در محل هستند حق انتخاب شدن در آن کمیسیون را ندارند و اگر مقصود رسیدگی به عملیات مستخدمین دولت باشد عده‌ای از آنها فعلاً در مجلس هستند و آنها هم از انتخاب شدن محروم می‌شوند اینها یک چیزهائی است باید قبلاُ معلوم بشود و به هر حال بنده عرایضم را تمام می‌کنم و خواهش دارم آقای سردار معظم خم حرارت خود را کم کند.
سردار معظم ـ بنده حرارتی ندارم ولی حق دفاع از پیشنهاد خود را دارم.
حاج شیخ اسدالله ـ خوب اگر هم حق دارید بعد از عرایض بنده بفرمائید. بلی عرض کردم به عقیده بنده ممکن است نظریات در زمینه انتخاب اعضاء تغییر کند آقای سردارمعظم می‌فرمایند از هیچ حقی نمی‌توان نمایندگان را محروم کرد بنده با این فرمایش ایشان مخالم زیرا این اشخاص یعنی کسانی که زمامدار دوره فترت بوده‌اند یا داخل کار بوده‌اند نباید برای رسیدگی به عملیات خودشان برگزیده شوند زیرا این مسئله خلاف هر فلسفه و عقلی است کسی که متصدی امری بوده حق رسیدگی به عملیات خود را نداشته و هیچ وقت نخواهد توانست درباره خود قضاوت کند این استه عرض می‌کنم باید در این پیشنهاد در آن کمیسیون مذکره شده و زمینه روشن تر شده به مجلس پیشنهاد کند آن وقت معلوم خواهد شد چه اشخاصی باید انتخاب شوند.
رئیس ـ آقای مستشار السلطنه مخالفید؟
مستشارالسلطنه ـ بلی بنده با بیانات آقای حاج شیخ اسدالله مخالفت دارم یک مذاکراتی در مجلس شورای لیم می‌شود که می‌خواهند بدانند خادم کی بوده و خائن کیست. کی خدمت و کی خیانت کرده است یا کی لایق بوده یا لایق نبوده اسن این توافق نظر بین تمام وکلا و ملت ایران هست و این اختلافات نظری که فعلاً در مجلس حکم فرما است سوء اثرایت خواهد داشت و در خارج تصور خواهند کرد که در مجلس ما بین نمایندگان اشخاصی هستند که نمی‌خواهند پرده از اعمال برداشته و حجاب اوهام دریده شود بنده عرایضم مفصلتر از این بود ولی می‌ترسم که از عرایض بنده هم بعضی پیشنهادهای جدید زائیده شود زیرا می‌بینیم چندین پیشنهاد جدیدالتولیه پیدا شده است این است که بنده منتظر هستم پیشنهاد اخیر آقایان در تحت مطالعه و شور در آمده آنوقت در این زمینه بنده عرایض خود را عرض خواهم کرد.
تدین ـ بنده فرمایش اخیر آقای مستشار السلطنه را که فرمودند پیشنهاد می‌زاید نسبت به سهم خودم تنقید می‌کنم ایشان باید بخوبی بدانند که در مجلس پیشنها کردن آزاد است و قابل تنقید نیست همانطور که در جلسه گذشته عرض کردم الا هم تکرار می‌کنم بنده کاملاً با اجرای آن پیشنهاد اولیه موافق هستم و هیچ تردید و شکی هم برای بنده موجود نیست ولی مقصود بنده اساساً این است که طوری بشود که این پیشنهاد به موقع اجرا گذارده شود فقط این مسئله حرف برای دلخوشی نباشد که ملت ایران بگوید در مجلس حرفی زنده شده بنده معتقدم پیشنهادی که در مجلس شورای ملی می‌شود و آقایان نمایندگان محترم هم به اجرای او تصمیم می‌گیرند باید طوری باشد که موفقیت حصول نتیجه پیش بینی شده باشد و نتیجه هم به دست آید ما پانزده نفر ب توافق نظر پیشنهاد کردیم که این پیشنهاد به کمیسیون مبتکرات یا یک کمیسیون دیگری که تشخیص آن با خود مجلس خواهد بود ارجاع شود تا در آنجا مشاوره و تبادل نظر شود و با زمینه پخته تری به مجلس تقدیم شده و بعد مجلس رای خود را نسبت به اجرای آن بدهد در اطراف مسئله هم حرفهای زیاد زده شده است و امشب هم بعضی مذاکرات در اینجا شده که بنده ناچارم اشاره به آنها بکنم.
اولاً شاهزاده نصرت الدوله می‌فرمایند اعضای کمیسیون مزبور قاضی نیستند و نمی‌خواهند مخاکمه کنند تا این که ما نسبت به آنها مخالفتی داشته باشیم بنده هم قبول دارم و عرض نکردم قاضی هستند مفتش هستند بنده عرض می‌کنم و عقیده دارم اعم از اینکه این کمسیون بخواهد مستقیماً رسیدگی کند یا اینکه تفتیش کند بایستی آن اشخاصی که داخل آن کمیسیون می‌شوند اشخاصی باشد که خودشان در این قضایا مدعی علیه نباشدن بنده در صورتی که فرض کنیم در دوره فترت وزیر بوده‌ام به هیچ وجه نمی‌توانم مفتش شده رسیدگی به عمل خودم یا غیر خودم بکنم اما این که رسیدگی به عملیات خودم نمی‌توانم دلیلش حتمی است به جهت اینکه بنده هر قدر هم با وجدان و صحیح العمل باشم چون مدعی علیه هستم حرفم درباره خودم مسموع نخواهد بود اما راجع به رسیدگی عمل دیگری اینجا آن اعتراض عمومی که مسئله نان به هم قرض دادن باشد داراست به هیچ چیزی هم جلوگیری نمی‌شود کرد این حرف اساسی است و به مردم هم نمی‌شود گفت نزنید بنابراین هر حرفی نسبت به قاضی بزنید نسبت به مفتش هم می‌شود زد و در نتیجه هر تفتیشی هم که مفتش می‌کند باید نتیجه اش به مجلس بیاید و بعد از آنکه راپورت آن به مجلس آمد آیا مجلس شورای ملی ترتیب اثر به آن خواهد داد یا خیر؟
اگر ترتیب اثر ندهد البته این حرفها هست و اگر بخواهد ترتیب اثر بدهد در صورتی که رعایت بعضی شرایط نسبت به مفتش بشود باز یکی هست این حرفها عود کند.
پس بنابراین بنده بدون اینکه از نزاکت خارج شود عرض می‌کنم باید اشخاصی که انتخاب می‌کنیم بطور کلی اشخاصی باشند که هیچ سوء تفاهمی در اطراف آنها نباشد.
دیگر اینکه شاهزاده نصرت الدوله در ضمن فرمایشات خودشان اشاره کردند به اینکه شاهزاده سلیمان میرزا راجع به مسئولیت وزراو محاکمه وزراء با ایشان مذاکره کردند.
بنده از ابتداء افتتاح مجلس مواردی را در نظر داشتم که اگر مقتضی شود بعضی حرفها را بزنم و حال چون اشاره به این قسمت شد به عملیات دوره فترت هم مربوط است لازم است خاطر آقایان محترم را متوجه و جلب به یک اصل مهم بکنم که به عقیده بنده آن مقدم بر همه حرفها سات و تاکنون از بدو مشروطیت تا حال طرف توجه واقع نشده است و آن این است که در ادو اصل از قانون اساسی یعنی متمم قانون اساسی تصریح شده و الان برای استحضار آقایان قرائت می‌کنم و بعد در آن زمینه بطور اختصار بعضی عرایض خواهم کرد.
آن دو اصل راجع به تعیین درجه مسئولت وزراء و محاکمه آنها است و مکرر در بعضی از جاهای قانون اساسی اشاه شده است که وزراء مسئول مجلسین هستند و نمایندگان ملت می‌توانند وزراء را در تحت محاکمه آورند و محامه آنها هم بدیوان عالی تمیز ارجاع می‌شود و به علاوه عامه مردم هم متوجه این مسئله هستند که هیئت وزراء مسئول مجلسند اما درجه و حدود مسئولیت و اگر اتفاقاً تقصیری بکند طریق مجازات آنها معلوم نیست.
اصل شصت و ششم از متمم قانون اساسی می‌گوید مسئولیت وزراء و سیاستی را که راجع به آنها می وشد قانون معین خواهد کرد بنده از دوره‌های سابق سابقه ندارم و نمی دانم همچو قانونی وضع شده یا اما آنچه بنده اطلاع دارم این است که همچو قانونی تا حال وضع نشده.
اصل هفتم از متمم قانون اساسی این است تعیین تقصر و مجازات وارده بر وزراء در موقعی که مورد اتهام مجلس شورای ملی یا مجلس سنا شوند و یا در امور اداره خود دچار اتهامات شخص مدعیان گردند منوط به قانون مخصوصی خواهد بود تعیین تقصیر و مجازات وارده به وزراء موقعی که مورد اتهام بشوند و یا در امور دیگرکه مسئولیت آن با وزراء است هیچ معلوم نیست که موافق کدام قانون آقایان وزراء را محاکمه می‌کنند و موافق کدام ماده تقصیرات آنها معین می‌شود و موافق کدام مورد باید آنان را مجازات کرد.
ما باید تازه قانون وضع کنیم که حاکی این مطلب باشد و از امروز باید مجلس شورای ملی که البته علاقمند به این مسئله است این دو قانون را با یک قانونی که شامل مطالب این دو اصل متمم قانون اساسی باشد تهیه کند والا صراحتاً عرض می‌کنم که کلمه مسئولیت وزراء در مملکت ما صورت خارجی و معنی ندارد تمام لفظ و حرف است قانون اساسی می‌گوید وزراء مسئول هستند یعنی بید قانون را به وزراء داد تا آنها اجرا کنند. حالا اگر اجرا نکردند مجازات آنها چیست؟ در کجا این مسئله معین شده.
پس از جمله چیزهائی که لازم است و برای امروز بدرد خواهد خورد همین است که مچلس باید قانون آن را تهیه کند و مادام که این قانون وضع نشود مسئولیت وزراء معنی ندارد دیگر اینکه آقای سردار معظم فرمودند برای اعضاء مجلس نمی‌توان شرط معین کرد.
صحیح است البته نمایندگان همه مساوی هستند ولی در بعضی از امور ممکن است موجبات خارجی ایجاد شود که بواسطه آن دالائل یا خودشان استنکاف از ورود به کمیسیون نمایند یا صلاح نباشد و این مسئله هم به مقام وکالت بر نخواهد خورد و یک موضوع یاست خارج از موضوع وکالت (گفته شد صحیح است)
چون این پیشنهادی که پانزده نفر آن را امضاء کرده‌اند شامل دو قسمت بود و پیشنهاد کرده بودیم که یا ارجاع شد به کمیسیون مبتکرات یا به یک کمیسیون دیگر حالا که پیشنهاد شده است کمیسیون دیگری معین شود که سه نفر آقایان پیشنهاد کنندگان اولی در این خصوص مطالعه نمایند. بنده هم موافق آن پیشنهاد هستم اگر آقایان دیگر هم موافق باشند مذاکرات ختم شود.
رئیس ـ راجع به پیشنهاد دومیعنی پیشنهاد ۱۵ نفری در جلسه گذشته خیلی مذاکره شد از اول این جلسه هم تا حال مذکرات شد گمان می‌کنم دیگر مذاکرات در این باب کافی است. آقایان مذاکرات را کافی می دانند (جمعی گفتند کافی است)
رئیس ـ باید اول به پیشنهاد ۱۵ نفری را بگیریم ولی فعلاً دو فقره پیشنهاد رسیده است آنها هم قرائت می‌شود و بعد به این پیشنهاد رای می‌گیریم این دو پیشنهاد تقریباً مفادش یکی است.
پیشنهاد ۱۵ نفری با این فقره پیشنهاد حلیه تفاوتش این است که پیشنهاد ولی اصل مطلب را که رسیدگی به عملیات دوره فترت است تصدیق نمی‌کند ولی این دو فقره پیشنهاد اصل مطلب را تصدیق می‌کند ولی برای تعیین کیفیات رسیدگی امر را مراجعه به کمیسیون می‌کند.
حال این در پیشنهاد خوانده می‌شود بعد رای گرفته می‌شود.
(آقای تدین دو پیشنهاد را به مضمون ذیل قرائت نمودند)
مقام منیع ریاست مجلس شورای ملی
برای حصول توافق نظر در کیفیت عملی نمودند پیشنهاد رسیدگی به عملیات ادوار فترت ما امضا کنندگان قبل پیشنهاد می نمائیم کمیسیونی مرکب از شش نفر انتخاب شود که منضماً با سه نفر آقایان پیشنهاد کنندگان در طرق عملی نمودن اصل پیشنهاد که متفق علیه است مذاکرات نموده نتیجه نظریات خود را به مجلس شورای ملی تقدیم دارند.
غضنفرخان ـ شیخ العراقین زاده ـ سید فاضل کاشانی ـ تدین ـ عبدالله ـ معتمدالسلطنه
بنده پیشنهاد می‌کنم که پیشنهاد آقایان نمایندگان رجوع به کمیسیونی شود مرکب از شش نفر که مجلس آنها را انتخاب می‌نماید که این شش نفر با سه نفر عملیات منتخبین که مجلس باید انتخاب نماید تمام را پیش بینی و مرتب نموده و به مجلس پیشنهاد نمایند تا مجلس به اکثریت و زمینه روشنی رای بدهد حاج شیخ اسدالله محلاتی.
آقا سید فاضل ـ اجازه میفرمائید؟
رئیس ـ مذاکرات را آقایان کافی دانستد پس رای می‌گیریم که مذاکرات راجع به پیشنهاد ۱۵ نفری کافی است یا خیر؟ آقایانی که مذاکرات را کافی می دانند قیام نمایند
(اکثر قیام نمودند)
رئیس ـ در پیشنهاد پانزده نفری دو دفعه باید رای بگیریم. یک مرتبه که بود به کمیسون مبتکرات اگر رد شد بید رای گرفته شود که به کمیسیون دیگری ارجاع شده اگر بکلی رد شد آن وقت در پیشنهادی که حالا شد رای می‌گیریم اول رای می‌گیریم که پیشنهاد آقایان سردار معظم و شاهزاده سلیمان میرزا و شاهزاده نصرت الدوله بطوری که در پیشنهاد ۱۵ نفری ذکر شد برود به کمیسیون مبتکرات، آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(عده قلیلی قیام نمودند)
رییس- تصویب نشد رای می‌گیریم بکمیسیون دیگری ارجاع شود. آقایانیکه تصویب می‌فرمایند این پیشنهاد به کمیسیون دیگری که بعد انتخاب خواهد شد برود قیام فرمایند.
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب نشد. راجع به پیشنهاد دوم که دو فقره است یکی پیشنهاد ۵ نفری بود که آقای حاج شیخ اسدالله هم آن پیشنهاد را قبول نمودند اگر مخالفی نیست باید رای گرفته شود.
مساوات ـ بنده در اصل پیشنهاد موافق بودم که باید رسیدگی به عملیات زمامداراند وره فترت بشود ولی یک توضیحاتی آقای سردارمعظم در ضمن بیانا خود فرمودند که معنی را تغییر داد، فرمودند تنظیم عملیات دوره فترت اگر اینطور باشد بنده رای نمی‌دهم و اگر مقصود رسیدگی باشد رای می‌دهم
سردارمعظم ـ بنده گویا مطلب را بد ادا کردم ترتیباتی درمملکت داده شده است اینها را یا باید فراموش کرد نزدیکانشان نرفت یا باید نتظیم کرد و رسیدگی نمود.
عرض کردم در ضمن رسیدگی به عملیات به اشخاصی برخواهیم خورد که عملیاتی از خوب و بد در سیاست ملکت نمودن اگر خوب است باید از آنها قدر شناسی نمود. اگر بد است البته آنهائیکه کار بد کرده‌اند کاهایشان بطور بد تلقی خواهد شد منتهی عرض کردم این کمیسیون محکمه و مدعی العموم نیست بلکه یک هیئت تقنینیه است که وظیفه اش رسیدگی به عملیات زمامداران دوره فترت است که باید رسیدگی نموده و عملیات گذشته تنظیم شد
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل ـ بنده عرض می‌کنم پیشنهاد اخیر که حالا می‌خواهد مورد توجه واقع شده و در آن رای گرفته شود. با آن پیشنهاد ۱۵ نفری توافق قطعی دارد. مطلب متفق علیه همه است و قابل انکار هم نیست. نهایت از کثرت وقت خواستم طوری باشد که همه گونه تبادل افکارد در اطراف آن بشود تا با رویه مطلوبی راپورت آن صادر و به مجلس پیشنهاد بشود و مجلس هر طور صلاح بداند عمل کند بالاخره بنده به این دو پیشنهاد موافق بود و اگر قصوری شده است در عبارت شده است.
رئیس ـ تمامش رد شد پیشنهاد دو مرتبه قرائت می‌شود و رای می‌گیریم.
آقای تدین مجدداً پیشنهاد فوق الذکر را قرائت نمودند.
رئیس ـ رای می‌گیریم با این پیشنهاد که الان قرائت شده آقایانی که تصویب می‌فرمایند قیام نمایند …
عموماً قیام کردند
رئیس ـ تصویب شد چند دقیقه تنفس است بعد پیشنها دومی آقایان موضوع بحث خواهد ش در این موقع آقایان برای تنفس خارج و پس از نیم ساعت مجدداً جلسه تشکیل گردید.
رئیس ـ پیشنهاد آقایان سردارمعظم و نصرت الدوله راجع به بودجه موضوع بحث است.
آقای سردار معظم اجازه
سردار معظم ـ آیابنده اجازه دارم از پیشنهاد خود دفاع کنم
رئیس ـ البته چون پیشنهاد کردید باید توضیح دهید
(آقای تدین پیشنهاد مزبور را به مضمون ذیل قرائت نمودند)
نظر به اینکه توجه در اصلاح مالیه مملکت چه از نقطه نظر تهیه موجبات آسایش عمومی از حیث یک دست کردن و متناسب نمودند مالیاتهای موجوده و چه از حیث تعدیل جمع و خرج و جلوگیری از تفریط آن و ایجاد بودجه ثابت مملکتی از وظایف خاص مجلس شورای ملی است و کمی وقت و تراکم امور و اصلاحات لازمه اجازه نمی‌دهد که در انتظار لوایح و قوانین مربوط به مسائل مذکور مجلس شورای ملی اقدامی نماید لذا پیشنهاد می‌شود
۱- مجلس شورای ملی به کمیسیون بودجه خود اجازه می‌دهد که با مشارکت دولت بودجه‌های جمع و خرج را تهیه کرده و به مجلس شورای ملی پیشنهاد نماید
۲- مجل شورای ملی به کمیسیون قوانین مالیه خود اجازه می‌دهد که با ماشرکت دولت داخل مطالعه در اوضاع مالیاتی و عوارض موجوده قعلی شده نتیجه مطالعات خود را با اصلاحات لازمه راپورتاً به مجلس تقدیم دارد پیشنهاد کنند سردارمعظم ـ تیمورتاش ـ فیروز.
رئیس ـ آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
اقا سید یعقوب ـ بنده از آقای سردارعظم می‌خواستم استفسار کنم معلوم است کمیسیون بودجه را به مجلس بفرستند و همچنین کمیسیون بودجه در ادارات دولت نظر کرده ملاحظه کنند که مخارج ادارات دولت چقدر است و از همان وقتیکه اعضای کمیسیون معین می‌شوند این وظیفه آنها خواهد بود ولی مجلس اجازه دهد که کمیسیون بودجه با دولت در تهیه بودجه‌ها مشارکت کند اگر مقصود از مشارکت این است که بودجه را از دولت بخواهد البته دولت باید هر چه زودتر چنانچه عرض کردم بودجه را تهیه و به کمیسیون بودجه ارسال دارد و اگر قصد از مشارکت این است که در ادارات دولت نظر کند و ملاحظه سرج ادارات دولت را بنماید آنهم بعد از آنکه دولت بودجه را فرستاده نظریه خود را اتخاذ کرد ولی اگر مقصود چیز دیگر است که بودجه باید بدواً از طرف دولت تهیه شده ولی تصویب آن از خصائص مجلس است و عقیده بنده این است که به دولت تاکید شود هر چه زوتر بودجه را به مجلس بفرستند نه اینکه با دلت مشارکت داشته باشد زیرا بنده از لفظ مشارکت چیزی نمی‌فهمم.
سردار معظم ـ البته وظایف عادی کمیسون بوده مجلس شورای ملی معین است بلی ما کارهای فوتی داشتیم همینطور که آقای آقا سید یعقوب فرمودند تأکید می‌کردیم نه شما و بنده بلکه هر یک از آقایان نمایندگان لازم بود به دولت تأکید فرمایند که هر چه زودتر بودجه تقدیم مجلس شده و پس از آنکه دولت بودجه را مطابق صلاح خود تهیه کرد و به مجلس شورای ملی پیشنهاد نمود از مجرای مجلس شورای ملی به کمیسیون بودجه مراجعه می‌شود که او هم مطالعه کرده و راپورت بدهد این قسمت را البته خود بنده هم متوجه بودم ولی بنده اینطور عقیده دارم که اگر مجلس شورای ملی اجازه به کمیسیون بودجه خود بدهد قدر از مراعات ظواهر خارج شده و در ظواهر قانون جمودت ننماید و بالاخره یک قدرم جدی عملی به طرف اولین صلاح مملکت بردارد هیچ اشکالی نخواهد داشت همه ما میدانیم یکی از اصلاحات فوری تهیه بودجه‌ای است و تا وقتیکه این مملکت بودجه نداشته باشد و تا وقتیکه جمع و خرج خود را معین نکرد و در تحت اصول معین نیاورد تا وقتیکه احتیاجات روزانه خود را باعث مضرات سیاسی اخلاقی، اجتماعی است رفع نکند یک قدم نمی‌تواند به طرف اصلاحا بردارد و اول قدم جدی تهیه بودجه است حالا اگر امر دائر شده به اینکه ما فقط بر طبق مواد نظامنامه اکتفا کنیم و در مجلس علنی به دولت یاد آوری کرده بگوئیم آقای رئیس الوزراء آقای وزیر مالیه زودتر بودجه را تهیه نمائید مملکت بودجه لازم دارد و ما هم خیال می‌کنیم وظیفه خودمان را انجام داده‌ایم پس بهتر این است که قدری عملی تر شده از حدود ظواهر نظامنامه داخلی تجاوز نمائیم این است که بنده تقاضا کردم مجلس شورای ملی به کمیسیون بودجه خود اجازه دهد با دولت در تهیه بودجه مساعدت نماید یعنی کمیسیون بودجه این حق را داشته باشد از وزیر مالیه خواهش کند به کمیسیون بودجه آمده و با ایشان داخل مذاکرده شده اصول معین در باب تهیه بودجه اتخاذ تماید شه بودجه را به طورکلی یا جزء؟ یه هر طور صلاح بدانند تعیین نمایند و بدیهی است تمام این مطالب قابل بحث و مذاکره است و کمیسیون بودجه بالنتیجه محتاج خواهد شد در مسائل مزبوره تصمیمی اتخاذ کرده به مجلس شورای میل راپورت بدهد حالا اگر مجلس شورای ملی اجازه بدهد که وزیر مالیه به کمیسیون بودجه آمده مثل یک عضو کمیسیون بودجه با سایر اعضای کمیسیون تبادل نظر کرده و بودجه را تهیه کنند گمان می‌کنم به عمل و موفقیت نزدیکتر باشد از همین نقطه نظر بوده که بنده این پیشنهاد را کردم لیکن بعضی از نمایندگان درست به عقیده من توجه نفرموده‌اند البته این عدم توجه از نقطه نظر قاصر بودن عبارت بود به این جهت بنده باز هم با تبادل نظر بعضی آقایان نمایندگان یک مختصر اصلاحی در این ماده کرده می‌خواهیم تصور می‌کنم دیگر جای هیچ نوع سوء تفاهمی نخواهد بود بنده ماده و را به این طور اصلاح کردم که مجلس شورای ملی به کمیسیون بودجه خود اجازه می‌دهد با دولت کمک نماید که بودجه‌های جمع و خرج تهیه شده به مجلس شورای ملی پیشنهاد شود گمان می‌کنم این عبارت بهتر است زیرا حقی از دولت گرفته نشده و فقط مجلس حق مساعدتی به کمیسیون بودجه می‌دهد و این بود خلاصه مقصود من حالا اگر این ترتیبی که اخیراً خواندم مقصودم مرا می پروراند هیچ ولی اگر آقایان با اصل مقصود موافق هستند و با ز تصور می‌کند به عبارت دیگری باید آن را ادا کرد بنده هم موافقت خواهم کرد و ضمناً باید از منظور آقای رئیس الوزراء استفاده کرده و نظر ایشان را بفهمیم که آیا خود ایشان موافق هستند مشارکتی با وزیر مالیه بشود یا خیر؟
رئیس الوزراء ـ چون بنده به سرعت تهیه بودجه خیلی اهمیت می‌دهم و از طرف دیگر این پیشنهاد را اسباب تسهیل کار می دانم با پیشنهادی که شده است موافقم.
رئیس ـ آقای نصرت الدوله موافقید؟
نصرت الدوله ـ بلی
رئیس ـ آقای ارباب کیخسرو؟
ارباب کیخسرو ـ بنده هم موافقم
رئیس ـ آقای آقاسید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب ـ بنده با اصل پیشنهاد مخالف نیستم خواستم عرض کنم که آیا دولت تا این اندازه موافقت می‌کند یا خیر؟
زیرا من خیلی اهمیت می‌دهم که نظامات به هم نخورد یعنی نه دولت مداخله در کار مجلس بکند نه مجلس در کار دولت تا منازعه واقع نشود حالا که خود دولت با این پیشنهاد مساعدت می‌کند ضرری ندارد.
رئیس ـ در این صورت مخالف نیست
سردارمعظم ـ همچنین تصور می‌کنم این اصلاح را در قسمت دومی هم باید یعنی کلمه مشارکت باید حذف شود
رئیس ـ وقتی به قسمت دوم رسیدیم بفرمائید و پس قسمت اول را صلاحی که شد قرائت می‌شود بعد رای می‌گیریم.
(آقای تدین قسمت اول پیشنهاد را به مضمون ذیل قرائت نمودند)
مجلس شورای ملی به کمیسیون بودجه خود اجازه می‌دهد که با دولت کمک نماید بودجه‌های جمع و خرج را تهیه کرده و به مجلس شورای ملی پیشنهاد نماید.
رئیس ـ آقایانیکه این پیشنهاد را تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب شد و قسمت ثانی قرائت می‌شود
(آقای تدین به مضمون ذیل قرائت نمودند)
مجلس شورای ملی به کمیسیون قوانین مالیه خود اجازه می‌دهد که با مشارکت دولت داخل مطالعه در اوضاع مالیاتی و عوارض موجوده فعلی شده نتیجه مطالبات خود را با اصلاحات لازمه را راپورتاً به مجلس تقدیم دارد.
رئیس ـ خطاب به آقای سردار معظم همان قصود را می رساند
سردارمعظم ـ بلی ولی بنده تصور می‌کنم اگر کلمه مشارکت حذف شده عبارت سلیس تر خواهد شد
آقای سردار معظم مجدداً قسمت دوم را با حذف کلمه مشارکت قرائت نمودند
رئیس ـ بسیار خوب آقایانیکه ته این قسمت دوم موافقند قیام فرمایند
(اغلب نمایندگان قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب شد گمان می‌کنم پیشنهاد راجع به قانون انتخابات باید بماند برای جلسه دیگر (گفته شد صحیح است)
وزیر پست و تلگراف ـ قرار داد پستی بین المللی است که تقدیم مجلس شورای ملی می‌شود لیکن اگر اجازه فرمائید برای اطلاع آقایان نمایندگان محترم بطور مقدسه یک توضیحاتی بدهم چنانچه خاطر محترم اکثر آقایان مسبوق است یک اتحاد بین المللی پستی در عالم موجود است که تمام دول برای اینکه روابط پستی شان در تحت انتظامات و قوانین مرتب و مدن باشد یک اتحاد پستی بین المللی تشکیل داده‌اند نمایندگان دول هر چند وقت به چند وقت یعنی چند سال به چند سال در یک مرکزی جمع شده و راجع به ترتیبات دو امور پستی ممالک خودشان مذاکرات می‌کنند و بالاخره هر دولتی مقتضیات مملکت خود را ملاحظه کرده و در تحت قرار دادهای مرتبی یک کنفرانسیون تشکیل می‌دهند و عهدنامه هائی که به امضای نمایندگان دول می‌رسد بعد به مراکز آن دول فرستاده می‌شود که به امضای مقامات صالحه ومقتضیه برسد و به موقع اجراء گذارده شود.
در سته ۱۹۰۶ این کنگرة پستی یا مجمع بین المللی در رم پایتخت ایتالیا تشکیل شد. کنگرة اخر در شهر مادید پایتخت اسپانیول در اکتبر ۱۹۲۰ یا سرطان ۱۲۹۹ تشکیل شد و زیادی فاصله بین تشکیل دو کنگره اخیر بواسطه حدوث چنگ بود و گر نه می‌بایستی چند سال زودتر واقع شده باشد و معمول هم این است که هر دفعه در یک مرکزی تشکیل شود و امیدوارم وسایلی پیش آید که یک روزی هم این کنگره در تهران پایتخت ایران منعقد شود.
زیرا هر دولتی این حق را دارد در دفعة اخیر که در مادرید بنا بود منعقد شود چون دولت ایران هم از سته ۱۸۷۷ یعنی تقریباً چهل و یک سال قبل تا به حال جزو اتحاد پستی است از دولت ایران خواسته شد که نمایندگانی برای حفظ مصالح ایران بمادرید بفرستد چون این مسئله مقارن با زمان کابینه آقای مشیر الدوله هیئت مامورینی را در تحت ریاست آقای میرزا حسین خان علائی که آنوقت در اروپا بودند مقرر فرمودند بمادرید بروند و از تهران هم رئیس کل پست مسیو مولیتر نظر به اینکه اطلاعات کامل از مسئله داشت به مادرید رفتند و در جلسات کنگره حضور به هم رسانیدند و نظریات دولت را هم آقای مشیر الدوله و مامورین هم بر طبق دستور دولت وقت اقدام کدره و دستور العملهای خود را خوشبختانه به موقع اجرا گذاردند.
اکنون یکی دو ماده آن را که اسباب مسرت آقایان خواهد شد عرض می‌کنم. یک مسئله راجع به حکمیت اجباری است سابق بر این حکمیت اجباری نبود یعنی اگر اختلاف بین دولت ایران و دول دیگر راجع به روابط پستی پیدا می‌شد هر چند وزارت پست و تقاضای حکمیت می‌نمود شاید طرف حاضر نمی‌شد اغلب اوقات این اتفاق افتاده ولی در این کنگره قبول کردند که حکمیت اجباری باشد یعنی اگر اختلافاتی حاصل شود یک مدتی ضرب الاجل می‌شد و اگر طرف در ظرف آن مدت برای حکمیت حاضر نشد مرکز اتحاد پستی خود آن مسئله را تصفیه خواهد کرد این یکی از قضایا بود که رفع اشکال را در آتیه می‌کند و مسئله دیگری که خیلی اهمیت دارد و میدانم باعث مسرت آقایان خواهد شد این است که از چندی قبل یک دفاتر پستی خارجه در خاک ایران یعنی در بنادر خیلیج فارس و در عربستان بر قرار بود و از سوء اتفاق در سته ۱۹۰۶ در کنگره رم هر قدر دولت ایران پروتست و اعتراض کرد طرف توجه واقع نشد اما در این مسئله دفعتاً مطابق دستورات کابینه وقت آقای علائی و مسیو مولیتر اقداماتی کردند و خوشبختانه موفق شدند و کنگره به اتفاق آراء این مسئله را قبول کرد که دفاتر پستی خارجه که در مملکت ایران بر قرار است موقوف شود. البته همه تصدیق دارید که مضرت این مسئله خیلی خوب بود علاوه بر اینکه لطمه بر استقلال ما می‌زد اختلافی هم در امور پستی و عایدات پستی حاصل می‌شد این قرارداد تا تاریخ ژانویه ۱۹۲۲ که چند ماه دیگر مانده است باید به موقع اجرا گذاشته شود. این نکته را هم زائد نمی دانم عرض کنم که در آن موقع نماینده دولت فرانسه از نمایندگان ایران حمایت کرد و لازم است اظهار تشکر و امتنان کنیم گر چه کلیه دول همراهی کردند و نماینده انگلیس هم مساعدت کرده و لی مخصوصاً نماینده دولت فرانسه خیلی مساعدت کرده بطوریکه به اتفاق شصت و شش رای نمایندگان شصت و شش دولت این مسئله را قبول نموده‌اند که دفاتر پستی خارجه در ایران موقوف شود وزیر پست و تلگراف هم از وقتی که این مسئله قبول شده است مشغول اقدامات بود و امیدواریم که اولیای دولت انگلستان هم قبل از انقضای موعد دفاتر را تسلیم دولت ایران بکند و وزارت پست و تلگراف اطمینان می‌دهد که حفظ اتباع دولت انگلستان در ایران بشود. این بود تاریخ کنگره بین المللی و بعد در خاتمه کنگره سه قرارداد بسته شده است که اول باید به نظر مجلس و پس از آن بصحه همایونی برسد و بایستی این قرارداد در ظرف مدت معین بمادرید فرستاده شده که در آنجا مبادله شده از ژانویه ۱۹۲۲ به موقع اجرا گذاشته شود در این موقع دولت لازم می داند از مامورینی که برای این کار رفته بودند خاصه آقای علائی که جدیت و اقدامات کافیه کرده و از مسیو مولیتر هم همینطور به قدر سهم خودش اظهار رضایت و قدر دانی بشود البته آقایان نمایندگان هم وقتی به عملیات این مامورین دقت کردند نظر به اینکه از برجسته ترین مواد پروگرامشان تشویق خدمتگذاران دولت است هر کس می‌خواهد در هر لباس باشد البته از او قدر دانی خواهد شد و چون باید به نظر آقایان برسد این سه فقره کنوانسین را تقدیم آقای رئیس می کنمو آن قسمتهائی که راجع به ایران است ترجمه شده و به تدریج به نظر آقایان نمایندگان خواهد رسید و آقای ارباب کیخسرو لطف خواهند فرمود و پس از طبع به نمایندگان تقسیم خواهند نمود و پس از طبع به نمایندگان تقسیم خواهند نمود و بعد از آنکه کمیسیون مطالعه نمود البته به مجلس تقدیم خواهد شد.
رئیس ـ بر حسب معمول به کمیسیون پست و تلگراف می‌رود و اگر لازم باشد به کمیسیون خارجه هم ارجاع می‌شود. آقای سردارمعظم از اقای رئیس الوزراء سؤالی دارند.
سردارمعظم ـ یکی از کارهائی که در دوره مترت واقع شده امتیاز نفت شمال ایران بود که به خوشتار یا داده شده اگر چه اصل بیست و چهارم قانون اساسی و طرز دادن امتیاز را تصریح می‌کند ولی بنده تاکیداً آن را می‌خوانم.
اصل ۲۴ ـ بستن عهدنامه و مقاوله‌ها اعطای امتیازات (انحصاری) تجارتی و صنعتی و فلاحتی و غیره اعم از اینکه طرف داخله باشد یا خارجه باید به تصویب مجلس شورای ملی برسد به استثنای عهدنامه هائی استتار آنها صلاح دولت و ملت باشد بنابراین البته با بودن این اصل از قانون اساسی هر نوع امتیازی بدون سیر کردن مجازی قانونی داده بشود در مملکت ما از درجه اعتبار ساقط است و هیچ نوع اعتباری ما برای امتیاز نمی‌توانیم قائل بشویم (گفتند صحیح است) منحصراً امتازاتی که در نظر دولت و ملت و مجلس شورای ملی اعتبار دارد امتایازاتی است که به تصویب مجلس شورای ملی رسیده باشد و لاغیر. بالنتیجه امتیاز خوشتاریا که این مدارج را طی نکرده قهراً از درجه اعتبار ساقط است در جریان است البته از نقطه نظر ما کلیه این مذاکرات بی مورد و بی اعتبار است علی الخصوص که شاید بواسطه این عللی هم که عرض کردم یعنی بواسطه عدم موافقت با قانون اساسی مملکت ما دولتهای دیگر هم متوچه شده‌اند و در موقع خود ملغی شدن این امتیاز را گفته‌اند می‌خواستم از آقای رئیس الوزراء سوال کنم که دولت در این خصوص چه اقداماتی کرده و چه اقداماتی در مقابل جریان این مذاکرات اتخاذ فرموده‌اند آیا ممکن است ما را هم از تصمیمات خود مطلع بفرمایند یا خیر
رئیس الوزراء ـ همان طور که آقای سردارمعظم اظهار داشتند چون این امتیاز طی مدارج قانونی را نکرده دولت نمی‌تواند آن امتیاز را مشروع و معتبر بداند و همین نظر در مقابل مذاکراتی که شده است چه قبلاً و چه اخیراً اتخاذ شده و به طرف اخطار شده است.
سردارمعظم ـ بنده قانع شدم و نظریات دولت را در باطل شمردن این امتیاز تقدیس می‌نمایم.
رئیس ـ چون کار دیگری در دستور نیست جلسه ختم می‌کنیم جلسه آتیه روز پنج شنبه دو ساعت قبل از غروب و دستور هم اولاً پیشنهاد آقای سردارمعظم راجع به قانون انتخابات
ثانیاُ ـ بودجه مجلس است که فردا توزیع خواهد شد.
ثالثاً ـ انتخاب شش نفر از برای مطالعه در پیشنهادهای سردار معظم راجع به تعیین طرز رسیدگی به عملیات دوره فترت مخالفی نیست
(گفته شد خیر)
مجلس سه ساعت و ربع از شب گذشته ختم شد.
رئیس مجلس ـ مؤتمن الملک