مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۲ امرداد ۱۳۲۶ نشست ۵
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری پانزدهم | تصمیم‌های مجلس | قوانین برنامه‌های عمرانی کشور مصوب مجلس شورای ملی |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری پانزدهم |
روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران
شامل: متن قوانین - تصویب‌نامه‌ها - صورت مفصل مذاکرات مجلس شورای ملی - سوالات - اخبار رسمی - فرامین - انتصابات - آیین‌نامه‌ها - بخش‌نامه‌ها - آگهی‌های رسمی
شماره تلفن: اداره ۵۴۴۸ - اطاق رئیس ۹۴۴۱
مدیر سید محمد هاشمی
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دوره۱۵
جلسه: ۵
صورت مشروح مذاکرات مجلس روز پنجشنبه بیست و دوم مرداد ماه یکهزار و سیصد و بیست و شش
فهرست مطالب:
۱-قرائت صورت مجلس
۲-بیانات قبل از دستور آقایان اردلان، محمدعلی موسوی، فرامرزی، آصف
مجلس ساعت ده و سی دقیقه صبح به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل گردید.
[۱- قرائت صورت مجلس.]
(صورت مجلس جلسات قبل را که به عنوان تنفس خاتمه یافته بود آقای معتمددماوندی (منشی) به شرح زیر قرائت نمودند.)
ساعت ده وده دقیقه کم صبح روز پنجشنبه هشتم امرداد مجلس به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل و صورت جلسه پیش قرائت گردید. اسامی غائبین جلسه گذشته که ضمن صورت مجلس خوانده شده:
غائبین با اجازه: آقای منصف
غائبین بی‌اجازه: آقای حسین وکیل، آقای گنابادی، آقای اعظم زنگنه، آقای پالیزی، آقای فولادوند، آقای کامل ماکویی.
دیرآمدگان با اجازه: آقای بهار
دیرآمدگان بی‌اجازه: آقای حسن اکبر، آقای احمد اخوان، آقای تولیت، آقای سزاوار، آقای شریعت‌زاده مشاور، آقای ناصرالدین ناصری.
آقای یمین اسفندیاری با توضیحی راجع به اعتراض آقای ارسنجانی نسبت به پرونده انتخابات تبریز اظهار داشتند که در جلسه گذشته اولین کسی بوده‌اند که از جلسه خارج شده‌اند.
آقای دکتر متین دفتری یادآور شدند که اعتراض خود را نسبت به انتخاب آقای صادقی به خواهش آقای نورالدین امامی مسترد داشته‌اند. آقای دکتر مجتهدی توضیح دادند که در جلسه گذشته به علت اختلال نظم، عموم نمایندگان از مجلس خارج شده بودند.
آقای صادقی تذکر دادند که در پاسخ آقای مکی توضیحی داده بودند و در صورت جلسه ذکر نشده است. آقایان دکتر طبا و ذوالفقاری نیز به صورت دیرآمدگی اعتراض نموده وصورت مجلس تصویب شد سپس به مناسبت تقاضای آقای ملک‌الشعراء بهار و چند نفر دیگر به ایراد نطق قبل از دستور اخذ رأی و تصویب گردید.
آقای بهار راجع به منظور نهایی از جنگ خونین اخیر و اجرای منشور ملل متفق و رعایت حقوق ملل ضعیف بالاخص ملل اسلامی و مصونیت از دسایس و مداخلات دول زورمند علی بیانات مختصر و مؤثری نسبت به ساکنین هند هلند که اکثریت آنها مسلمانند و اخیراً بدون هیچ گونه علتی مورد حمله دولت هند واقع شده‌اند اظهار همدردی و تأکید نمودند که چون دولت هند بدون رعایت اصول و مقررات به قتل عام مسلمین جاوه و سوماترا پرداخته است به نام ملل آسیا و ملت ایران به این عمل جابرانه دولت هند اعتراض می‌کنند. کلیه نمایندگان نیز با ابراز احساسات بیانات آقای بهار را تأیید نمودند.
آقای دهقان به اختصار راجع به بازداشت مدیران جراید بیاناتی کردند و به نام آزادی عقیده و قلم به این قبیل بازداشت‌های غیرقانونی اعتراض کردند.
آقای نراقی با ذکر مقام و شخصیت نمایندگان تبریز و سوابق خدمات ایشان در طریق آزادی و مشروطیت معتقد بودند که مقصود از مشروطیت آن است که هر کس در بیان عقیده و نظریه خود آزاد باشد و هر گاه نمایندگان مجلس در اظهار عقیده و نظریه خود نسبت به پرونده انتخاباتی مأخوذ شوند و آزاد نباشند چگونه رعایت این اصول راز دولت می‌توان خواست و مناسب نیست که این رویه تکرار شود و ادامه پیدا کند.
آقای دکتر عبده که به اتفاق آقای حاذقی پیشنهاد نموده بودند اعتبارنامه آقای تقی‌زاده مقدم بر سایر اعتبارنامه‌ها طرح شود، شرحی از خدمات
آقای تقی‌زاده در حفظ مصالح مملکت بیان داشتند و آقای محمدعلی مسعودی برای توجه پیشنهاددهنده ماده ۶۳ نظامنامه را تذکر دادند.
آقای امیرتیمور به عنوان این که عمل و ریه مجلس باید سرمشق امور کشور باشد و مجلس نباید در امور داخلی خود تبعیض کند و پرونده‌ها به ترتیب باید مطرح شود مخالف بودند. نسبت به پیشنهاد تقدم طرح اعتبارنامه آقای تقی‌زاده اخذ رأی و تصویب شد.
آقای رضوی معتقد بودند که عمل به نظامنامه که خود حاکی از این موضوع است محتاج رأی بود و آقای رئیس تذکر دادند که مجلس در تغییر دستور آزاد است و رأی داده شده است.
آقای عباس اسکندری با مقدمه مختصری در اطراف مندرجات جراید نسبت به اعتراض ایشان و سوابق دولتی و طرفداری خویش از آقای تقی‌زاده تا زمانی که خدمتگزار مملکتش می‌شناخته‌اند تصریح نمودند که مخالفت ایشان نسبت به صلاحیت آقای تقی‌زاده است ونسبت به جریان انتخابات آذربایجان که با وضع فعلی کشور مانند نقاط دیگر مملکت یا بدتر و یا کمی بهتر بوده است اعتراضی ندارند و سپس به بیان دلایل مخالفت خود پرداخته چنین گفتند که زندگانی سیاسی آقای تقی‌زاده بر سه قسمت است نخست مشروطیت اول و مجلس اول دوم مجلس دوم تا واقعه قتل سید جلیل‌القدر بهبهانی که منتهی به خروج ایشان از خاک ایران شد و سوم وزارت طرق و مالیه آقای تقی‌زاده و داستان تجدید امتیاز نفت جنوب است.
در این بار به استناد جرایدی که در تهران و انگلستان به طبع رسیده و مدارک دیگری که در طی ده سال جمع‌آوری نموده‌اند نسبت به الغاء یکطرفی امتیاز دارسی و ارجاع آن به جامعه ملل و تجدید امتیاز نفت جنوب به مدت شصت سال معترض بوده و خسارت وارده از این عمل و مسئولیت آن را متوجه شخص آقای تقی‌زاده دانستند که در نتیجه افزایش ۲۳ سال بر مدت قرارداد نفت مبلغ ۱۶۵۰ میلیون لیره به خزانه کشور زیان رسیده است بدین توضیح که در سال ۱۹۶۰ یعنی ۱۲ سال دیگر که به ترتیب جاری استخراج نفت هم به چهل میلیون تن خواهد رسید حداقل منافع سالیانه نفت جنوب پنجاه میلیون لیره خواهد بود و چون در پایان قرارداد تمام مؤسسات شرکت بلاعوض متعلق به دولت ایران می‌باشد، لااقل سالی نهصد میلیون تومان عاید دولت می‌شد و بودجه کشور را تأمین می‌کرد و هر گاه آقای تقی‌زاده به دستور مقامات بالاتر هم به چنین اقدامی مبادرت کرده باشند معفو نخواهند بود زیرا طبق اصل ۶۴ قانون اساسی وزراء نمی‌توانند احکام شفاهی یا کتبی پادشاه را مستمسک قرار داده سلب مسئولیت از خود کنند و نیز طبق اصل ۴۴ شخص پادشاه از مسئولیت مبری است و وزرا مسئول مجلس هستند. در اینجا آقای اسکندری اولیای شرکت نفت ودولت انگلستان را به لحاظ روابط دوستانه و منافع کثیری که از این قرارداد برداشت خواهند کرد متوجه ساختند که باید در جبران این غبن فاحش وجلب رضایت ملت ایران در قرارداد نفت تجدیدنظر نمایند.
سپس آقای اسکندری به آغاز فعالیت‌های سیاسی آقای تقی‌زاده و طرفت با دربار محمد علیشاه و وقایع مشروطیت و تحصن در سفارت انگلیس و یادداشت اعتراضیه سفارت برای حمایت متحصنین به دولت ایران و خروج آقای تقی‌زاده به حمایت سفارت انگلیس از خاک ایران در ۱۸ ژوئیه ۱۹۰۸ و مراجعت ایشان هنگام تشکیل مجلس دوم به تفصیل اشاره کرده گفتند که با رد اعتبارنامه آقای تقی‌زاده اثبات خواهدشد که هیچ یک از این اقدامات مورد رضایت و قبول ملت ایران نبوده است و سپس اسناد و مدارک خود را یک یک قرائت نمودند و اضافه کردند که در جریان تجدید قرارداد نفت ۳ میلیون لیره هم شرکت نفت رشوه داده تحقیق شود چگونه بوده است و در خاتمه تقاضا نمودند که آقایان نمایندگان برای حفظ مصالح مملکت قضاوت کنند و با قضاوت صحیح خود در این باره ملت ایران را احیاناً چنان که گذشتگان در همین طریق عمر خود را به نیکنامی طی نمودند. آقای امیرتیمور مخبر شعبه اول در پاسخ آقای اسکندری اظهار نمودند که چون نسبت به صلاحیت آقای تقی زاده اعتراض کرده‌اند آقای رئیس مجلس می‌توانستند به موجب ماده ۱۳ قانون انتخابات و ذکر قیود محرومیت از نمایندگی معترض را اقناع و مخبر را از پاسخ آن بی‌نیاز کنند سپس ماده را قرائت کرده گفتند آقای اسکندری باید این موضوع را با حضور خود آقای تقی‌زاده مطرح می‌کردند.
آقای رئیس به مذاکرات بین آقایان دکتر مصدق و سید ضیاء‌الدین طباطبایی در دوره گذشته و نظیر این مسائل که در دوره‌های سابق به ریاست آقای مؤتمن‌الملک نیز سابقه داشته است اشاره کردند.
آقای امیرتیمور با ذکر خدمات آقای تقی‌زاده و این که یکی از فرزندان لایق کشور هستند به موضوع تجدید امتیاز نفت مورد اعتراض آقای اسکندری اشاره نموده گفتند که مطلب به حکمیت جامعه ملل رجوع شد و آقای دکتر بنش رئیس فعلی جمهوری چک اسلواک سر حکم بوده و چون دولت قبول حکمیت نموده ناچار قرارداد را هم قبول کرده خاصه این که مجلس هم تصویب کرده است در باب الغاء امتیاز هم چون قبلاً در هیئت دولت تصویب شده آقای تقی‌زاده امضاء کرده‌اند و خود پاسخ اعتراضات را خواهند داد. همچنین در ابتدای مشروطیت هم ملیون ایران در مقابل محمدعلی‌شاه پادشاه مستبدی قرار گرفته بودند ناچار می‌شدند از شر این پادشاه پناهی بجویند و تقی‌زاده از این طریق جانبازی کرده و مشروطیت ایران را به وجود آورده است و چون آقای اسکندری به جریان انتخاب ایشان اعتراضی نداشته‌اند بقیه را به مدافعات خود آقای تقی‌زاده محول کردند.
آقای مکی پیشنهاد خروج از دستور داده بیان داشتند که چون مطالب آقای اسکندری مبتنی بر اسنادی است که وزارت خارجه انگلیس در کتاب‌های مختلف منتشر کرده است آقای تقی‌زاده باید خودشان دفاع کنند و تاریخ آینده در باره ایشان بهتر قضاوت می‌کند. مجلس نیز با اطمینان بیشتری به شخص ایشان رأی می‌دهد.
آقای عباس مسعودی مخالف و معتقد بودند که اگر ترتیب اعتبارنامه‌ها برهم نمی‌خورد چند روز دیگر خود آقای تقی‌زاده حضورا از خویش دفاع می‌کردند، اکنون هم اشخاصی هستند که از ایشان دفاع کنند و در این باب اطلاعاتی موجود است که به عرض مجلس می‌رسد در این موقع (نیم ساعت بعد از ظهر) چون عده برای اخذ رأی کافی نبود مجلس به عنوان تنفس خاتمه یافت.
مجدداً ساعت نه و چهل و پنج دقیقه صبح روز یکشنبه یازدهم امرداد مجلس به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل گردید.
اسامی غائبین:
غائب با اجازه: آقای شهاب خسروانی،
غائب بی‌اجازه: آقایان: حسین وکیل، محسن گنابادی، هدایت‌الله پالیزی، کامل ماکویی، فولادوند، تقی‌زاده.
دیرآمدگان بی‌اجازه: آقایان: حسن اکبر، دکتر طبا، عزت‌الله بیات، غضنفری، مسعود ثابتی، سزاوار، ابوالقاسم بهبهانی، اسلامی، لاهوتی، ناصرالدین ناصری، ارباب مهدی یزدی.
آقای مکی پیشنهاد خود را مبنی بر خروج اعتبارنامه آقای تقی‌زاده از دستور مسترد داشتند و آقای اردلان پیشنهاد نمودندکه رأی نهایی به این اعتبارنامه وکول به حضور خودآقای تقی‌زاده شود و الّا تأکید نمودند در صورتی که نمایندگان مطمئن به تصویب آن باشند رأی گرفته شود. آقای دکتر عبده معتقد بودند که چون زندگی آقای تقی‌زاده را تاریخ تشریح کرده و متعلق به ملت ایران است تصویب اعتبارنامه مورد تردید نیست و آقای اردلان پیشنهاد خود را پس گرفتند.
آقای دکتر شفق پیشنهاد نموده و توضیح دادند که چون نظریه معترض در تصویب اعتبارنامه آقای تقی‌زاده یکی این بود که ناچار تصدیق ضمنی به قرارداد نفت و اقدامات ناروای عمال سیاسی قدیم بریتانیا خواهد بود چون روابط سیاسی ما با این دولت پس از دو جنگ بین‌المللی در طریق تضمین حقوق ملل متکی به حسن نیت و تفاهم برادرانه است حق هر گونه تجدیدنظری خواهیم داشت بنابراین پیشنهاد می‌کنم که به اعتبارنامه آقای تقی‌زاده با قید این توضیح رأی گرفته شود که رأی به صلاحیت آقای اده هرگز مستلزم تصدیق ضمنی از مطالب دیگر سیاسی و حقوقی که در بیانات آقای اسکندری بوده است نخواهد شد. این رأی منحصراً به صلاحیت شخصی و جریان انتخاب آقای تقی‌زاده است.
آقای دکتر عبده با اشاره به ماده ۵ نظر داشتند که پس از ختم مباحثات رأی گرفته شود و آقای رئیس بیان نمودند که طبق ماده ۱۰۸ مخالف و مواق صحبت می‌کنند و آقای اسکندری با پیشنهاد آقای دکتر شفق مخالف بوده گفتند که هنوز جواب اعتراضات ایشان داده نشده و ضمن یادآوری رئوس مسائل گفته شده باز آقایان نمایندگان را در این باره به مصالح مملکتی متوجه داشته تأکید نمودند که هنوز مذاکرات و مباحثات کافی نیست.
آقای دکتر معظمی به پیشنهاد آقای دکتر شفق اشاره کردند که پس از استماع بیانات آقای اسکندری و موافقین فورمول مذکور اخذ رأی خواهد شد. آقای مسعودی خواستند در این باره صحبت کنند آقای امیرتیمور به نام مخبر شعبه تذکر دادند که هنوز دفاع ایشان تمام نشده است بالاخره آقای عباس مسعودی به دفاع پرداخته گفتند آقای تقی‌زاده با چهل سال خدمات سیاسی و علمی و شرکت
در مجالسی که آقای مؤتمن‌الملک و مرحوم مستوفی و مدرس عضویت داشتند به اعتبارنامه او رأی داده شده به ملت ایران معرفی شده است فعلاً در قبال اسنادی که آقای اسکندری علیه ایشان جمع‌آوری کرده‌اند وارد مطالب می‌شوند سپس به مجله لندن نیوز مستند آقای اسکندری موضوع سه میلیون لیره اشاره نموده گفتند که مربوط به ماده ۲۳ اعتبارنامه و دعاوی سابق دولت از شرکت نفت بوده و یکماه پس از امضاء قرارداد جدید به خزانه دولت واصل شده است و بعد با قرائت قسمتی از کتاب آرزوی آقای اسکندری به تحصن آقای تقی‌زاده در سفارت انگلیس عطف بیان کردند که تنها ایشان نبودند عده کثیری از زعمی آزادیخواهان نیز به سفارت انگلیس و سفارت فرانسه و شهبندری عثمانی تحصن جستند و الّا به امر محمدعلی میرزا طبق نقشه‌هایی که در ارکان حزب قفقاز طرح شده بود آنها را می‌کشتند و ما باید راضی باشیم که تقی‌زاده به این وسیله جان خود را به رایگان از دست نداد تا ثمره وجودیشان عاید مملکت شود زیرا پس از تبعید از ایران هم با ایجاد انجمن سعادت در خاک عثمانی و کمک به آزادیخواهان تبریز در طریق مشروطیت ایران فداری می‌کرد و علت رنجش سفارت انگیس و اعتراض به دولت ایران و حمایت از متحصنین نیز این بود که قزاق‌ها سفارت انگلیس را محاصره و به اعضاء سفارت اهانت کرده‌اند. در اینجا تلگرافی را که ادوارد هفتم پادشاه انگلیس به محمدعلی میرزا مخابره کرده بود قرائت و استناد نمودند که مربوط به آقای تقی‌زاده نبوده است به علاوه وکلای دوره اول پس از بمباران مجلس همگی در قلهک که قلمرو نفوذ و حدود بست آن روز سفارت بود متحصن بودند و تا ورود مرحوم سردار اسعد در آنجا توقف داشتند و اینها دلیل خیانت تقی‌زاده نیست.
راجع به نفت نیز آقای مسعودی با بیان عقیده و آرزوی این که به عنایت خداوندی روزی به الغاء کلیه امتیازات منافی منافع ایران توفیق حاصل شود توضیح دادند که هنگام تجدید قرارداد نفت مرحوم فروغی و داور و آقای علاء نیز نمایندگان دولت بودند و کمال کوشش خود را در حفظ منافع مملکت نمودند تا در ننتیجه امتیاز جدید حیطه اختیارات شرکت محدود و انحصار لوله کشی نفت که تمام منابع زیرزمینی ایران را بی‌ارزش ساخته بود از دست شرکت خارج گشت و دست دولت را باز کرد و نفت ایران جنبه بین‌المللی گرفت از لحاظ مالی نیز تغییرات محسوسی به نفع مملکت در امتیاز جدید داده شده است که حداقل ۷۵۰ هزار لیره منافع سالیانه ایران را به چهار میلیون لیره بالا برد.
در خاتمه آقای مسعودی تقویت و تشویق از فضیلت و تقوی را بزرگ‌ترین وسیله ترقی و تعالی شمرده با اشاره به ایام ناگوار پایان عمر مرحوم فروغی معتقد بودند که وضعیت فعلی و زندگی شخصی آقای تقی‌زاده بهترین معرف پاکدامنی و تقوای سیاسی او است که قابل تشویق و ستایش و قضاوت حق‌پرستانه آقایان نمایندگان است.
آقای اسکندری با اشاره به ماده ۱۰۹ نظامنامه گفتند در مذاکرات و اعتراضات ایشان تحریف شده بالاخص این که آقای مسعودی دفاع از کمپانی نفت جنوب کردند. آقای امینی پیشنهاد کفایت مذاکرات و اخذ رأی به فورمول پیشنهادی آقای دکتر شفق نمودند و آقای اسکندری با پیشنهاد ختم مذاکرات مخالف بودند مجدداً حفظ منافع کشور را با مطالعه بیشتری خاطرنشان ساخته گفتند وضع احوال و خدمات رجال وقت را نسبت به منافع مملکت باید سنجید و در ین باره به جریان امور کشور اشغال شده فرانسه در جنگ اخیر و عملیات مارشال بتن معروف و محکومت او در قبال منافع ملت فرانسه اشاره نموده گفتند خدمات رجال کشور را به جای خود باید شناخت و اشتباهات سیاسی آنها را به جای خود در نظر گرفت و در نتیجه منافع ملی و مملکتی را ملحوظ داشت به علاوه از لحاظ سن نیز آقای تقی‌زاده ۷۲ سال دارند و تصویب اعتبارنامه ایشان قانونی نیست.
در این موقع به کفایت مذاکرات اخذ رأی و تصویب شد و سپس به فورمول پیشنهادی آقای دکتر شفق که رأی مجلس به اعتبارنامه آقای تقی‌زاده فقط نسبت به صلاحیت شخصی و جریان انتخاب ایشان است رأی گرفته تصویب گردید.
آقای فرامرزی راجع به مذاکرات اقلیت و اکثریت توضیحی دادند که چون نظرشان مصالح مملکت است حرف حق ایشان را باید پذیرفت و کسانی که به نام آزادی جمع شده‌اند نباید با وسایلی که دارند مخالف خود را خفه کنند.
آقایان صادقی و حاذقی و اورنگ پیشنهاد نمودند که پرونده انتخابات تهران مطرح شود و آقای حاذقی توضیح دادند که پس از یکسال و نیم تعطیل مشروطیت اکنون که فرصت به دست آمده و موانع برطرف شده مردم مملکت منتظرند که هر چه زودتر کارهای مفیدی انجام شود.
آقای مکی معتقد بودند که نباید تبعیض شود و گفتگو در اطراف اعتبارنامه آقای تقی‌زاده نیز بر اثر تقدیم و تبعیض بود که برخلاف سابقه در غیاب ایشان مطرح گردید ضمناً از آقای دکتر متین دفتری تقاضا نمودند که اعتراضشان را نسبت به انتخابات تهران پس بگیرند و به پیشنهاد آقای حاذقی اخذ رأی به عمل آمد و در وهله اول مشکوک و در مرتبه دوم تصویب شد.
آقای مهندس رضوی کتباً به مقام ریاست اعلام نمودند که چون چهل نفر از آقایان نمایندگان از ایشان تقاضا نموده‌اند اعتراض خود را نسبت به انتخاب آقای نیکپور مسترد دارند و در رویه سیاسی خودشان تبعیض روا نمی‌دارند نسبت به آقایان یمین‌اسفندیاری، علی وکیلی، عباس اسکندری و تقی خوئیلر نیز اعتراض خود را مسترد می‌کنند.
رأی به اعتبارنامه آقای نیکپور اخذ و تصویب شد.
آقای دکتر متین‌دفتری با ذکر مصائب عمومی دوره جنگ اخیر و آنچه شخصاً تحمل نموده‌اند متذکر شدند که اگر در ملتی احترام قوانین از بین رفت زندگی آنها دچار اختلال می‌شود و در بازداشت سیاسی اخیر معتقد و متعهد شده‌اند که علیه ناحق و بیدادگری مبارزه کنند و سپس به انتخابات تهران اشاره کردند گفتند برای کسانی که جزء لیست سیاه بودند امنیت نبود وناچار بترک تهران شدند چنان که آقای آیت‌الله کاشانی هم در توقیف و تبعید به سر می‌بردند و سلسله جنبان این امور عنصر خطرناکی بود که عنوان معاونت نخست وزیری داشت و پس از او نیز کسانی که آمدند امید آزادی انتخابات را زیاد تأیید نکردند و علیرغم تظاهرات و شکایات آزادیخواهان مخصوصاً دانشجویان طبق یک نقشه جریان و خاتمه یافت و جرایدی که به عدم آزادی انتخابات اشاره می‌کردند به عذاب حکومت نظامی دچار می‌شدند سپس به علت مخالفت خود با اعتبارنامه آقای امینی و استرداد مخالفت نسبت به اعتبارنامه آقای صادقی اشاره کرده گفتند که چون مخبر شعبه در گزارش خود راجع به اعتبارنامه آقای امینی به تفصیل دفاع از انجمن نظارت کرده بود ناچار به اعتراض شدم بدون آن که مربوط به صلاحیت شخصی ایشان و یا وجه اعتباری با یازده نفر دیگر از حیث جریان انتخابات باشد.
آقای دکتر متین‌دفتری شرح مبسوطی از مداخلات مأمورین شهرداری و طرز عمل ایشان نسبت به کسبه و بازرگانان بیان و عقیده داشتند که گریبان این دسته از مردم را به وسیله اصلاح قانون انتخابات باید از دست مأمورین خلاص کرده و الّا با اعمال نفوذ و قدرت اقتصادی دولت مشروطیت ایران همواره متزلزل است سپس به موضوع انجمن‌های فرعی و وضع ثبت تعرفه واخذ رأی در حوزه‌ها و افراد مخصوصی که صندوق‌ها را حفاظت می‌کردند و نسبت تعداد تعرفه‌های ثبت شده با ساعات اخذ آراء و ضمناً تطبیق این با انتخابات دوره چهارم اشاره کرده گفتند که عده تحصیل کرده از این دوره تا دوره پانزدهم صد برابر شده ولی احترام به این طبق به صفر رسیده است بعد نسبت به وضع احزاب و آزادی عمل آنها در مقابل حزب دموکرات بحث مفصلی نمودند که این حزب برای سایر احزاب حق حیات اجتماعی عملاً قائل نیست و روش این حزب دموکراتیک نمی‌باشد ضمناً رشته سخن را به وزارت کار و کلاس اختصاص آن و مأمورینی که (برای دریافت تعلیمات تحت نظر بازرسین) به حومه تهران و بعضی شهرستان‌ها مأمور می‌شدند کشیده گفتند قسمت اعظم بودجه وزارت کار و جیپ‌های آن صرف انتخابات و بعضی جراید شده است همچنین پنجهزار تومان انعام به کسی داده‌اند که ده هزار ورقه رأی را عوض کرده است و نیز راجع به نوشتن آراء و اضافه و ابطال آنها در شعب و وضع اخذ رأی در شهرستانک توضیحاتی دادند در این موقع یک ساعت بعد از ظهر مجلس به عنوان تنفس خاتمه یافت و جلسه آینده بروز پنجشنبه ۱۳ امرداد محول گردید.
مجدداً ساعت نه و پنجاه دقیقه صبح روز سه‌شنبه ۱۳ امرداد مجلس به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل گردید.
اسامی غائبین:
غائبین با اجازه: آقای اخوان.
غائبین بی‌اجازه آقایان: معین‌زاده، حسین وکیل، سزاوار، گنابادی، پالیزی، اسلامی، فولادوند، کامل ماکویی، علی وکیلی، تقی‌زاده، دیرآمدگان با اجازه: آقایان: منصف، دکتر بقایی، محمد ذوالفقاری، دیرآمدگان بی‌اجازه: آقایان: حسن اکبر، دکتر طبا، مسعود ثابتی، جواد عامری، تولیت، عزیز اعظم زنگنه، ضیاء ابراهیمی، دادور، نیکپور، شریعت‌زاده مشاور، صادقی، ناصری، دکتر راجی، آقای دکتر متین‌دفتری با اشاره به خلاصه آنچه در جلسه گذشته بیان کرده و اعتراض بعضی که
نسبت به حزب دموکرات اعتراض شده است گفتند چون در عمل بین انجمن و سازمان حزب دموکرات و وزارت کار و تبلیغات یک همکاری شدیدی بود و اشخاص معینی در آن واحد در هر سه دستگاه شرکت مؤثری داشتند نمی‌توانستیم بین این سه دستگاه تفکیک و از اعتراض به روش حزب دموکرات صرف کنیم. از جمله به مندرجات جراید در موضوع مصاحبه با رهبر کل و جمع‌آوری دو میلیون تومان از راه صدور جوازها به نفع حزب دموکرات اشاره و بقیه اعتراضات خود را در موارد مختلف ایراد نمودند و چنین نتیجه گرفتند که چون هیچ ملجأیی جز قوانین نیست و اگر ما قوانین را فراموش کنیم و مردم ببینند که سعی و عمل در راه راست ارزشی ندارد و باید از راه تقلب به مقصود رسید پشیمان می‌شویم هنگامی که دیگر سودی نخواهد داشت.
آقای مهندس خسرو هدایت طبق ماده ۱۰۹ در قبال اعتراضات آقا دکتر متین دفتری نسبت به حزب دموکرات پاسخی دادند که وقتی انتخابات حزبی شد هیچ فردی نمی‌دانند یکی رأی می‌دهد بعد معلوم می‌شود کاندیدش کیست به همین جهت هشتاد هزار رأی به کاندیدای حزبی دادند و انتخابات را بردند. پیرمردی که گفته بود سعی و عمل فایده ندارد بنده بست نشستن را سعی و عمل نمی‌دانم اگر آقایان مخالفین مبارزه می‌کردند عوض بیست هزار چهل هزار رأی می‌آوردند و نیز راجع به حمل و نقل کارگران با راه‌آهن تهران لازم است گفته شود که اگر بنا بود افراد عمله و کارگر را بیاورند رأی بدهند آنها را با قطار مسافری نمی‌آوردند که در درآمد راه‌آهن تأثیر کند.
آقای سید هاشم وکیل به پاسخ دکتر ایراد سخن نمودند و از آغاز مشروطیت راجع به مشکلات حزبی و احزاب تشکیلی و ضد تشکیلی و این که آقای دکتر عضو دموکرات نبودند توضیحات مفصلی دادند و سپس به تشریح وضع مبارزات حزبی با تشکیل حزب دموکرات فعلی که هنگام بالا بردن تابلو آن همسایه حزب مانع بود و مبارزه شدیدی روی داد و جمعی زخمی شدند پرداخته گفتند که چون سمت عضویت در حزب داشته و در انجمن نظارت شرکت نموده‌اند اعتراضات آقای دکتر متین‌دفتری را با اطلاعات عمیقی که دارند و رسیدگی‌های دقیقی که نموده‌اند وارد نمی‌داننند و در خاتمه بیانات خود تأکید نمودند که انتخابات با کمال صحت و آزادی انجام شده است.
آقای امینی مخبر کمیسیون راجع به صندوق دانشگاه که در مقابل صندوق فرعی دیگری آقای دکتر متین بدان اشاره نموده‌اند توضیحی دادند و به طور کلی به اعتراضات ایشان نسبت به جریان انتخابات تهران اشاره نموده گفتند که وقتی خود معترض به انتخاب آقای عباس مسعودی رأی می‌دهند خود دلیل صحت جریان انتخاب تهران است سپس راجع به شکایت از اعضاء انجمن به انتخاب دوره چهاردهم و فعالیت دوستان آقای دفتری که جز رأی بنام ایشان را در صندوق لواسانات نمی‌پذیرفتند اشاره کردند و گفتند که معترضین آن دوره هم همان جواب‌ها را شنیدند که ایشان از انجمن دوره پانزدهم شنیده‌اند و مداخلات افراد روی غرض خصوصی گناه انجمن نیست همچنین آراء دوره پانزدهم آقای دکتر متین دفتری در حالی که بیست هزار رأی و نسبت به دوره چهاردهم به مراتب بیشتر بوده چگونه آزادی از ملت سلب شده است سپس مطالبی را که نسبت به وزارت کار و تبلیغات گفته شده بود با قرائت نامه وزارت کار دور از انصاف شمردند.
آقای دکتر متین دفتری تقاضای تشکیل کمیسیون و رسیدگی به شکایات از انجمن نظارت نمودند همچنین توضیحات آقای وکیل را در جریان انتخابات با اشاره به انتخابات شهرستانک صحیح و مقنع ندانستند و نیز راجع به توضیحات آقای امینی و نامه وزارت کار تقاضای تشکیل کمیسیون برای رسیدگی به دفاتر وزارت مشارالیها نمودند. آقای عامری به عنوان عضو انجمن نظارت انتخابات اظهار داشتند که به شکایات واصله با کمال بیطرفی رسیدگی کرده‌اند. آقای دکتر اعتبار پاسخ اعتراضات آقای دکتر متین را نسبت به وزارت کار کافی ندانسته گفتند وقتی یک نفر با مدارکی می‌گوید فلان دستگاه دولتی دخالت کرده و دلیلی بر رد آن اقامه نمی‌شود مجلس برای حفظ اصول نمی‌تواند بدان رأی دهد. پیشنهاد نمودند موضوع وزارت کار از تصویب اعتبارنامه آقا دکتر امینی جدا شود و پیشنهاد تصویب نگردید به نمایندگی آقای دکتر امینی از تهران اخذ رأی و تصویب شد. آقای مکی با تغییر دستور مخالف بودند به اعتبارنامه آقای وکیلی از تهران و یمین‌اسفندیاری از بابل نیز اخذ رأی و تصویب گردید سپس چون آقای ارسنجانی نسبت به اعتبارنامه آقای عبدالقدیر آزاد و آقایان صدر کشاورز و کفایی و آزاد و فرامرزی اعتراض خود را نسبت به اعتبارنامه آقای محمود محمود مسترد داشتند اعتبارنامه آقای آزاد از سبزوار و آقای محمود محمود از نجف‌آباد نیز تصویب گردید.
آقای رئیس راجع به عید مشروطیت و تصادف با ایام سوگواری بیان داشتند که چون جشن گرفته نمی‌شود اجرای تشریفات دیگر آن نیز ضروری به نظر نمی‌رسد.
آقای قائم مقام معتقد بودند قبل از هر کار باید هیئت رئیسه معلوم و به کارهای مملکت شروع شود.
آقای دکتر شفق پیشنهاد نمودند که برای تنظیم به شعائر مشروطیت در این جلسه یک دقیقه قیام و سکوت شود و توضیحاتی در اطراف آن دادند چون مخالفی نبود یک دقیقه قیام با سکوت انجام گردید. از طرف آقایان صادقی و دکتر راجی و مهندس هدایت پیشنهاد شده بود دستور جلسه آینده تعیین هیئت رئیسه مقرر شود.
آقای دکتر معظمی توضیح دادند که تا وقتی مجلس در حین انعقاد است طبق سوابق مجلس دستور تعیین نمی‌شود.
آقای صادقی راجع به تصویب اعتبارنامه اکثریت و لزوم انتخاب هیئت رئیسه توضیحاتی دادند.
آقای ملک‌مدنی بیان داشتند نسبت به تعیین تکلیف نمایندگانی که به اعتبارنامه آنها اعتراض شده و صلاحیتی برای آنها قائل نیستند باید تصمیم گرفته و مجلس مصفا شود سپس به انتخاب هیئت رئیسه بپردازند.
آقای رئیس نسبت به انتخاب هیئت رئیسه و تغییر دستور توضیحی دادند. عده برای اخذ رأی هم کافی نبود.
ده دقیقه بعد از ظهر مجلس به عنوان تنفس خاتمه یافت.
و مجدداً روز سه‌شنبه بیستم امرداد نیم ساعت به ظهر مجلس به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل شد.
اسامی غائبین:
غائب با اجازه: آقای اورنگ.
غائبین بی‌اجازه، آقایان: بهادری، حسین وکیل، آقاخان بختیاری، محسن گنابادی، پالیزی، قوامی، فولادوند، ناصرالدین ناصری، کامل ماکوئی، علی وکیلی، دکتر مجتهدی، تقی‌زاده، لیقوانی.
دیرآمدگان بی اجازه، آقایان: حسن اکبر، اخوان، مسعود ثابتی، سزاوار، شریعت‌زاده مشاور.
آقای رئیس بیان داشتند که چون جلسه پیش نیز به عنوان تنفس خاتمه یافت پیشنهادی در دستور بود مطرح می‌شود. آقای دکتر راجی راجع به پیشنهاد مذکور و تغییر دستور توضیح دادند که چون هیئت رئیسه انتخاب نشده مجلس نمی‌تواند وارد کار شود دولت هم تکلیفش معلوم نیست اوضاع جهانی و وضع بین‌المللی ایجاب می‌کند که مجلس هر چه زودتر وارد کار شود بالاخص که پس از تصویب سه ربع اعتبارنامه‌ها انتخاب هیئت رئیسه به خودی خود جزء دستور می‌باشد.
آقای فرامرزی به ترتیب سابقه و اصول پارلمانی اشاره کرده گفتند که حل وعقد کلیه امور در مجلس بسته به رأی اکثریت است و اختلاف نظر در انتخاب رئیس مطابق اصول باید به رأی مجلس و اکثریت محول شود نسبت به همکاری با بعضی نمایندگان نیز تا اعتبارنامه در دست دارند و مجلس با رأی خود آنها را رد نکرده وکیل ملت می‌باشند.
آقای آشتیانی‌زاده گفتند پیشنهاید در جلسه گذشته راجع به تعیین تکلیف شهردار و شهرداری داده‌اند که خوانده نشده اظهار عقیده نمودند که آقای مشایخی یا از شهرداری و یا از نمایندگی مستعفی شوند تا تکلیف شهر و شهرداری روشن شود.
آقای دکتر معظمی پیشنهاد نمودند که چون عده برای رأی کافی نیست و مسائلی که در دستور است محتاج به رأی می‌باشد جلسه به روز پنجشنبه موکول شود تا آقایان نیز توافق نظر حاصل کنند. آقای مهندس رضوی گفتند اوضاع جهان و ایران عادی نیست و مجلس باید آماده کار باشد بهتر است آقایان توافق حاصل کنند و مجلس امروز وارد کار شود و از این اوبستروکمیسیون‌ها جلوگیری شود.
ده دقیقه به ظهر ختم جلسه از طرف رئیس اعلام و جلسه آینده به روز پنجشنبه ۲۲ موکول شد.
رئیس- آقای یمین‌اسفندیاری راجع به صورت جلسه فرمایشی دارید؟
یمین‌اسفندیاری- بله راجع به صورت جلسه عرضی دارم بنده در عین این که نظر دارم که صورت جلسه خلاصه نوشته شود ولی منظور بنده فقط این نبود که دیروز بنده تنها از اینجا بیرون رفتم بلکه بیشتر منظورم راجع به احساسات اهالی آذربایجان بود که در اینجا هیچ اشاره نشده استدعا می‌کنم مقرر فرمایند که تجدید نظر بکنند راجع به مذاکرات بنده و آن را اصلاح کنند (رئیس- اصلاح می‌شود) موضوع دیگر راجع به اعتراض آقای مهندس رضوی است به اعتبارنامه بنده بود بنده درعین حال که از تمام موکلین خودم که احساساتی بروز دادند تشکر می‌کنم و همچنین از آقایان نمایندگان متشکرم می‌خواستم به عرض مجلس برسانم بنده مطلقاً به هیچ کس برای این که اینجا اعتراض پس گرفته بشود توسلی نجستم (مهندس رضوی- از طرف دوستان شما بوده است) (رئیس- این مربوط به صورت جلسه نیست) و منتظر بودم که آقای مهندس رضوی فرمایشاتشان را بفرمایند تا بعد بنده جواب عرض کنم.
رئیس- آقای رضوی نسبت بصورتجلسه اعتراض دارید بفرمایید.
ابوالحسن رضوی- عرض کنم در همان جلسه اول وقتی قرار شد اعتبارنامه آقای تقی‌زاده جلو بیفتد بنده عرض کردم که برخلاف نظامنامه است در صورت مجلس درج شده بود که مجلس همیشه می‌تواند دستور خودش را عوض کند و البته تشبث هیئت رئیسه به ماده ۶۵ است ولی موضوع عرض بنده راجع به ماده ۶۴ بود که می‌گوید به این که به مواد اعتبارنامه‌های نمایندگان از روی حروف تهجی رسیدگی بشود و بنابراین برای این که این اصل مسلم بماند و برای توضیح دیگری دومرتبه مجلس دچار این تشنج نشود بنده خواستم این توضیح را عرض کنم که البته مجلس می‌تواند دستورش را عوض کند اما در مواردی که نظامنامه حاکم باشد نظامنامه حکومت دارد و به این مناسبت می‌خواستم بنده این توضیح را عرض کرده باشم موضوع دیگر این بود که در اینجا آقای امیر تیمور فرموده بودند و در صورت مجلس نوشته بود که در مواردی که مربوط به عمل انجمن‌های نظارت است در پیرامون نمایندگان نمی‌شود بحث کرد بنده فقط یک توضیحی دارم و آن این است که گفتگو در پیرامون نمایندگان همیشه از وظایف مجلس هست و ما هم امیدواریمان به این است که یک روزی مجلس شورای ملی توفیق پیدا کند و این رسیدگی را به عمل بیاورد و شخصیت افراد هم معلوم بشود تا خوب و بد هم شناخته بشود و سیه‌روی هم بشود هر که در او غش باشد از این جهت برای اینکه این حرف در مجلس زده نشده باشد و متصور نباشد که این موضوع بلاجواب مانده این است که بنده خواستم این دو توضیح را عرض بکنم.
رئیس- آقای دکتر شفق نسبت به صورت جلسه اعتراضی دارید؟
دکتر شفق- بله.
رئیس- بفرمایید.
دکتر شفق- بنده خواستم جلب نظر هیئت رئیسه محترم را بکنم. بنا هست که صورت مجلس کمی مجمل نوشته بشود ولی بنده این طور تشخیص دادم که صورت مجلس نه از باب اینکه صورتمجلسهای متوالی را خواندند بیش از حد لزوم مفصل بود. این را در موقعی عرض می‌کنم که من دو مرتبه صحبت کردم، یکی در موقع پیشنهادی که تقدیم داشتم و به تشخیص خود بنده هم آن پیشنهاد مهم بود و هم چند توضیحی که عرض کرده بودم مهم بود ولی حتی یک جمله راجع به توضیحات بنده آنجا نیست، یک جمله هم راجع به اعظام شعایر مشروطیت که بنده صحبت کردم اینجا نیست. با این همه بنده شکایتی ندارم و پیشنهاد می‌کنم کمی صورت مجلس مجمل نوشته بشود، ولی معنی مجمل این نیست که مطالبی که مهم است ترک بشود معنی مجمل این است که مطالبی را که مکرر هست یا فرعی است داخل صورت مجلس نکنند. یک مثالی عرض می‌کنم آقای اسکندری در ضمن مخالفت خودشان یک رقم کلی دادند که به موجب محاسبه ایشان ضرر کشور بود از بابت تمدید قرارداد نفت و برای این که آن رقم را اثبات کنند یک ارقام فرعی هم جزء محاسبه آورده بودند. در صورت مجلس گمان نمی‌کنم لزومی داشت که آن ارقام فرعی را هم شرح بدهند که ایشان چطور حساب کرده‌اند این رقم را و این را آورده بودند در صورت مجلس این یک مثال است و الّا مثال‌های دیگری عرض می‌کنم که حتی بعضی مطالب فرعی و جزئی را جزء صورت مجلس آورده‌اند و بعضی مطالب کلی را ترک کرده‌اند یکی هم در باب نطق یکی از آقایان نمایندگان، صورت مجلس‌نویس اظهار نظر کرده، بیانات مؤثری فرمودند، این کلمه موثر معنی‌اش این است که اگر بعضی‌ها هم مثل بنده بیانات غیرمؤثر بگویند او را هم باید گفت و تصور می‌کنم صورت مجلس باید کاملاً انعکاس مذاکرات پارلمان باشد (صحیح است) اعم از این که مؤثر بوده باشد یا غیر مؤثر (صحیح است).
رئیس- موافقت خواهد شد. همه اصلاح بشود و البته تمام نطق جنابعالی و دیگران هم در صورت مشروح و مفصل مجلس ذکر شده و بعد از این هم نکات مهم البته باید در صورت جلسه مختصر هم ذکر شود. آقای اسکندری راجع به صورت جلسه اعتراضی دارید؟
اسکندری- بلی.
رئیس- بفرمایید.
اسکندری- عرض کنم در گزارش اعتراضی که نسبت به اعتبارنامه آقای تقی‌زاده تقدیم مجلس شد به جای این شرح مفصلی که نوشته شده بود اگر خلاصه‌ای که بنده در خاتمه ادعانامه به عرض مجلس رسانده بودم، در هفت ماده و لازم هم بود که آن ۷ ماده ذکر شود ذکر می‌شد بهتر بود از برای این که این صورت خلاصه نمی‌رساند که بنده چه عرض کردم و در قسمت دوم اینجا اشاره شده است که راجع به قرارداد تمدید نفت جنوب حکمتی شد در همان موقع که این صحبت شد بنده تذکر دادم که در جامعه ملل حکمیتی در این موضوع نشده بود و مراجعه کردند به نمایندگان ایران و نمایندگان کمپانی نفت جنوب که خود آنها در خارج به طور دوستانه و خصوصی حل کنید در این صورت بایستی در این قسمت توضیح داده می‌شد که هیچ قسم حکمیتی از طرف دکتر بنش که از طرف جامعه ملل معین شده بود راجع به این قرارداد نشده است. در قسمت دیگر وقتی که بنده به عرض آقایان نمایندگان رساندم که تمدید این قرارداد موافق مصالح ملت و کشور ایران نبود تقریباً اکثریت آقایان این نظر بنده را قبول داشتند و با گفتن احسنت و صحیح است عملاً تصدیق کردند که این صحیح بوده و این قید نشده در صورتی که این در روزنامه رسمی مجلس قید شده است بنده مخصوصاً تقاضا دارم از نظر مصالح عمومی کشور این قسمت را که گفته شده در صورت مجلس قید بفرمایند در قسمت چهارم بنده خیلی اهمیت می‌دهم که پیشنهادی که جناب آقای دکتر شفق نمودند متن آن پیشنهاد در صورت خلاصه مجلس قید بشود این از نظر مصالح کشور ایران لازم است و قابل خلاصه شدن نیست.
رئیس- آقای سزاوار شما هم نسبت به صورت جلسه اعتراضی دارید؟
سزاوار- بلی.
رئیس- بفرمایید.
سزاوار- بنده یک تذکری داشتم که این تذکر را چون آقای دکتر شفق فرمودند دیگر عرضی در این باب نمی‌کنم فقط جلسه روز سه‌شنبه سیزدهم را بنده عذر موجه داشتم و اطلاع هم داده بودم.
رئیس- آقای دکتر مصباح‌زاده فرمایشی دارید؟
مصباح‌زاده- بلی.
رئیس- بفرمایید.
مصباح‌زاده- در جلسه گذشته آقای امینی یک نامه‌ای را از وزارت کار و تبلیغات اینجا قرائت کردند که در آن نامه این جمله هست که مجلس لازم است به آن توجه کند «وزارت کار و تبلیغات به موجب تصویبنامه شماره فلان که در زمان فترت مجلس شورای ملی قائم‌مقام قانون است تشکیل گردید» خواستم عرض کنم که در کجا نوشته شده که در زمان فترت تصویبنامه جانشین قانون است؟ و ابداً همچه چیزی نیست و نظر مجلس هم تصور
می‌کنم همین باشد خصوصاً تصویبنامه‌هایی که برخلاف قوانین موجود وضع شده. این را خواسم من باب تذکر عرض کنم (صحیح است)
رئیس- اصلاح می‌شود. چند نفر از آقایان اجازه نطق خواسته‌اند، آقای اردلان در صورت مجلس دیگر نظری نیست؟ (گفته شد- خیر) (بعضی از نمایندگان- عده کافی نیست) پس تصویب صورت جلسه چون عده کافی نیست می‌ماند برای هفته بعد.
[۲- بیانات قبل از دستور آقایان: اردلان، محمدعلی مسعودی، فرامرزی، آصف.]
اردلان- با این که مجلس شورای ملی کارهای بسیار مهمی در پیش داشت معهذا برای حفظ شعائر اسلامی یک هفته تمام مجلس شورای ملی تعطیل بودو ماها هم که مسلمان بودیم و هستیم و خواهیم بود انشاء‌الله از این تعطیل استفاده کردیم و به مسائل دینی خود پرداختیم به امید این که بعد از این که وقتی احیاء تمام بشود بیاییم در مجلس شورای ملی و این وظیفه‌ای که مردم ایران به ما واگذار کرده‌اند با یک خلوص عقیده و نیتی انجام دهیم (صحیح است) از آن جمله نمایندگان یکی من بودم که سر وقت روز سه‌شنبه ساعت ۸ صبح در مجلس شورای ملی حاضر بودم و جریان مجلس طوری پیش آمد که همه آقایان مستحضر هستند که بدون اخذ نتیجه یک عده از آقایان نمایندگان محترم در جلسه حاضر نشدند و ما نتوانستیم رای مثبتی در آن جلسه نسبت به یک موضوعی بگیریم. بنده عصر آن روز در یکی از مساجد تهران که ختم برپا بود رفتم آنجا شرکت کردم هر کسی که آنجا به من رسید خدا شاهد است که جز طعن و لعن و ناسزا چیز دیگر به من پرتاب نکرد و می‌گفت شما باعث این هستید که مجلس تعطیل است و کاری از پیش نمی‌برند در صورتی که من بیچاره آدم بیگناهی بودم و صبح سر وقت آمده بودم برای انجام وظیفه و این بی‌لطفی از عده دیگر آقایان شده بود البته ممالک دیگری که عده نمایندگان مجلسشان به ۶۰۰ نفر می‌رسد و شاید با ۷۰، ۸۰ نفر بلکه کمتر می‌تواند تصمیم بگیرند ولی قانون اساسی ما با بودن ۱۱۷ نفر باید ۸۸ نفر باشند تا این که بتوانیم یک تصمیم بگیریم بنده در آن شب خدا شاهد است تا صبح دراین فکر بودم که بالاخره چه خواهد شد و این بدبختی که ما در دوره چهاردهم تجربه کردیم نکند که خدای نکرده در دوره پانزدهم هم تجدید بشود. از من یک نفر هیچ کاری ساخته نبود جز این که در وقت سحر که به ادای فرایض دینی می‌پرداختم دست ساحت به طرف خدا دراز کردم که بلکه توجه خداوندی شامل حال ما مردم ایران بشود و بیش از این این طور بدبختی و فلاکت دامنگیر ما نشود و مملکت ما دچار این فلاکت و بدبختی و نیستی و همه چیز نشود ما نمایندگان را که مردم ایران انتخاب کرده‌اند و خودمان هم بایک شوقی آمده‌ایم اینجا که خدماتی به مملکت خودمان بکنیم ولی بدبختانه یک موجباتی هست که عده خیلی کمی ده نفر اگر نیایند هیچ کاری نمی‌شود کرد. صبح دیروز که برخاستم گفتم دعای تنها کافی نیست برویم و تلاش بکنیم من آمدم به مجلس و دیدم خوشبختانه یک عده از آقایان نمایندگان هم به همین فکر بودند و چاره‌جویی کردیم جناب آقای حکمت سردار فاخر از آقایانی که در آن جلسه حضور پیدا نکرده بودند درخواست فرمودند و آنها هم قبول فرمودند و تشریف آوردند در اطاق هیئت رئیسه و تا یک ساعت بعد از ظهر اینجا به مذاکره پرداختیم آن آقایانی که در آنجا تشریف آوردند عین حرفی را که به بنده زدند بنده اینجا تکرار می‌کنم و آن این بود که ما قصد ابستروکسیون نداشتیم و آن پیش آمد یک پیش آمد اتفاقی بود و بنده بسیار خوشحال شدم و گفتم الحمدالله یک پیش آمد اتفاقی بوده است بعضی‌ها گفتند ما با تلفن کار داشتیم بعضی‌ها سر ختم رفته بودند بالاخره باز قلب بنده آرام گرفت گفتم که انشاء‌الله فردا که مجلس است می‌آییم به مجلس و می‌توانیم به کارهای وظیفه‌ای و نمایندگی خود بپردازیم بعد آنجا گفتند که این موضوع اعبارنامه‌ها یک موضوعی است که مربوط به خود نمایندگانی است که در مجلس حاضرند و ممکن است آقایان نمایندگانی که پهلوی آنها نشسته‌اند مأخوذ به حیا بشوند ازاین لحاظ ما تقاضا داریم به پیشنهاد نمایندگان محترم آقای دکتر راجی و صادقی و مهندس هدایت مجلس رأی مخفی بدهد این نظری بود که گفتیم هیچ مانعی ندارد. نماینده محترم آقای دکتر عبده شرحی نوشتند و تقاضای رأی مخفی کردند من هم از آن اشخاص بودم که آنرا امضاء کرده‌ام و سایرین هم امضاء کردند و گتفیم انشاء‌الله با این زمینه قضیه حل خواهد شد گو این که نمایندگان هر تصمیمی داشته باشند چه به قیام و قعود باشد چه برای مخفی تأثیری در آنها نخواهد کرد. معهذا گفتیم اگر به این وسیله رفع اشکال بشود با کمال میل آن ورقه را ما امضاء می‌کنیم و صبح باز بنده ساعت ۸ در مجلس شورای ملی بودم و تا الان هم که صورت مجلس را می‌خواندند تقریباً یک ساعت ونیم است که منتظر تشریف‌فرمایی قدوم میمنت مسعود آقایان هستیم و بنده چشمم سیاهی رفت از به سکه در را نگاه کردم که ببینم آقایان تشریف می‌آورند معهذا تشریف نیاوردند و معلوم نیست که آقایان اگر منتخب این مملکت هستند اگر مطلبی دارند غیر از این که مطلبشان رادر مجلس شورای ملی در جلسه علنی در حضور تمام مردم ایران بگویند پس کجا می‌توانند حرفشان را بگویند؟ (صحیح است) ما اینجا نشسته‌ایم با کمال میل تمام حرف‌های مشروع حسابی را گوش می‌کنیم ولی آیا تعطیل کردن مجلس به صلاح مملکت هست؟ با یک چنین وضعی خدای متعال شاهد است که من از خجلت پهلوی اهالی این مملکت پهلوی اهالی کردستان که مرا انتخاب کرده‌اند نمی‌دانم چه بگویم. ولی وقتی که شما کنجکاوی بفرمایید هیچ تقصیری متوجه بنده و امثال بنده نیست ما با کمال میل آمده‌ایم و آنها تشریف نمی‌آورند این است که بنده به نام یک نفر نماینده ملت ایران از آقایان استدعا می‌کنم تمنی می‌کنم آقایان صلاح نیست در یک چنین موقع خطیری ما مملکتمان را داخل بحران بکنیم وضعیت مملکتمان را متشنج بکنیم هر مطلبی دارید بفرمایید در این جلسه صحبت می‌کنیم بالاخره رأی مجلس باید قاطع باشد اصول دمکراسی در تمام دنیا همین است. نماینده محترم آقای فرامرزی با بیان شیرین خودشان این موضوع را تشریح کردند و امیدوارم این بیانات ناقابل من مورد توجه آقایان واقع شود و تشریف بیاورند.
محمدعلی مسعودی- چون بنده از اشخاصی بودم که در جلسه قبل حاضر نبودم خواستم اینجا توضیحاتی عرض کنم که مطلب روشن شود و هیچ وقت یک طرفه قضاوت نشود ما جلسه خصوصی کردیم آقای مهندس رضوی یک پیشنهادی فرمودند که رای مخفی گرفته شود. پیشنهاد آقایان صادقی، هدایت، دکتر راجی و این پیشنهاد مورد قبول اکثریت و حتی آنهایی که در جلسه قبل حاضر نشدند که بنده هم جزو آنها بودم واقع شد متأسفانه قرار هم بود که رأی مخفی گرفته شود و بیایند در جلسه یک مرتبه آقای رئیس بلند شدند از جایشان و این چیز را به هم زدند.
رئیس- دو مرتبه اظهار کنید که بنده بفهمم.
محمدعلی مسعودی- عرض کنم صحبت بود راجع به پیشنهاد آقای مهندس رضوی، بنده عرض کردم که ایشان پیشنهادی فرمودند که رأی مخفی گرفته شود (بعضی از نمایندگان- این طور نیست).
رئیس- مطالب جلسه خصوصی مربوط نیست به جلسه علنی. الان در جلسه علنی حاضرید رأی مخفی بگیرید.
محمدعلی مسعودی- خیلی خوب بنده می‌خواستم علت حاضر نشدنم را عرض کنم. عرض کنم که پیشنهادی آقای مهندس رضوی کردند و قرار شد رأی مخفی گرفته شود میان ۱۱۳ وکیل حاضر و بعد هم جلسه را به هم زدند و یک عده هم در مجلس حاضر نشدند بنده هم به همین مناسبت در جلسه علنی حاضر نشدم (حاذقی- گفتند برویم به جلسه علنی) بنده برای همین موضوع حاضر نشدم چون که رأی مخفی که قرار بود گرفته گرفته نشد اما یک نکته که می‌خواستم از آقای فرامرزی گله کنم این است که در روزنامه‌شان (فرامرزی- جواب روزنامه رادر روزنامه باید داد) البته بعد می‌آیید این جا می‌فرمایید در روزنامه کیهان یک مطلبی را نوشتند که به عقیده من ابداً شایسته نیست که متهم بکنند یک عده‌ای را چون اگر این حربه اتهام که متأسفانه درین مملکت رایج است در مجلس هم رایج بشود بنده عرض می‌کنم دیگران هم زبان دارند، کسان دیگر هم قلم دارند. بنده هم می‌خواستم بگویم آقای فرامرزی بدانید شما
و یقین داشته باشید کسانی که طرفدار تقی‌زاده هستند طرفدار سیاست جنوبی به هیچ‌وجه نیستند و هیچ معلوم نیست که از جنابعالی به وطنشان بیشتر علاقمند نباشند و نبایستی این حرف‌ها زده شود (سزاوار- این صحبت‌ها خارج از موضوع است) داخل موضوع است شما هم بیایید جواب بدهید (سزاوار- بگو آقا بگو نوبت ما هم می‌رسد) بنده می‌خواهم عرض کنم که در جلسه پیش نیامدنم فقط برای همین بود که پیشنهاد آقای مهندس رضوی قبول شده بود و عمل نشده بود بعد هم آمدم عرض کنم که اگر این حرف‌ها زده شود اینجا ما هم حرف‌هایی داریم و خواهیم زد.
رئیس- راجع به بیانات ایشان می‌خواهید حرف بزنید آقای فرامرزی؟
فرامرزی- بنده قبلاً هم اجازه گرفته بودم.
رئیس- بفرمایید صحبت کنید.
فرامرزی- عرض کنم که جناب آقای مسعودی یک چیزهایی فرمودند که البته بنده ناچار هستم بایشان جواب عرض کنم که اتفاقا اجازه هم گرفته بودم و نوبت بنده هم هست. عرض می‌کنم البته من نظر به یک شخص معین یا اشخاص معینی نداشتم در این قسمت و عرض کرده بودم که در مملکت بعضی اشخاص به این صفت یا به این سیاست معروف هستند و عرض نکرده بودم این طور هستند. خود آقایان روی اعتبارنامه بعضی از نمایندگان متکی به علم و عقیده مردم دارند می‌شوند نه به پرونده انتخابات منهم متکی به همان چیز شده بودم واین عرض را کرده بودم و کس معینی را هم در نظر نداشتم و آقای محمدعلی خان مسعودی بهتر از همه عقیده مرا نسبت به شخص خودشان میدانند و خیلی متأسف هستم که این حرفی را که بنده زده‌ام مطلقاً نظر من به شخص ایشان نبوده ولی تصور فرموده‌اند که من قصدم ایشان هستند و قبل از اینکه عرایضم را بکنم استدعا می‌کنم اگر کلماتی در زبان من و در بیان من بود که برخلاف دیپلماسی و برخلاف راه و رسم معاشرت و اینها بود بر من خرده نگیرند برای این که بنده کمتر این راه و رسم را بلد هستم. زندگی من بیشتر در معلمی گذشته و در معلمی عرض کنم که ظاهرداری و نزاکت و اینها نیست معلم پای تخته می‌رود و می‌گوید این کلمه را صاد نیست و با سین است یا این رقم چهار نیست و شش است از اول رک و راست می‌شود وقتی درس بهش می‌دهند و وقتی هم که درس می‌دهد این جور بار می‌آیند بنابراین اگر عرایضی می‌کنم و این عرایض برخلاف اصول نزاکت و به اصطلاح سیاسی باشد از این کلمه معذرت می‌خواهم که صحیح نیست. من خیلی متأسف هستم از وضعی که اول کار در این مجلس، پیش آمده و مثلی یادم آمد گفتند یک شخصی مدتی خراباتی بود و بعد مناجاتی شد رفته بود روی گلدسته مسجد اذان بگوید دید هنوز صبح نشده شروع کرد به مناجات بعد یک چیزهایی دید که متناسب با آن محل پاک نیست گذاشت توی کوره و از بالا پرت کرد به پایین و در حالی که آن می‌آمد پایین او داد می‌زد می‌گفت یا اول‌الاولین. این خورد آنجا سر یک کسی گفت اگر اول‌الاولین این است آخرالاخرینت چه خواهد شد (خنده نمایندگان) اگر مجلس از اول کار مواجه شود با ابسترکسیون آن هم برای یک امر جزئی یک قضیه‌ای که اصول پارلمانی دنیا حلش کرده نمی‌دانم آخرش چه می‌شود؟ ممکن است یک وقتی ابستروکسیون در یک مملکتی و یادر یک مجلسی لازم بشود یک اقلیتی ببیند یک اکثریتی دارد خدای نخواسته خیانت می‌کند یا از روی اشتباه به طرفی می‌رود که آن اشتباه به ضرر مملکت تمام می‌شود آن موقع ممکن است این عمل بشود ولی در یک کار کوچکی مثل انتخاب هیئت رئیسه یا این که اعتبارنامه‌ها جلو بیفتد یک عده بنشینند و ابستروکسیون بکنند به نظر بنده این به هیچ‌وجه صحیح نیست و مجلس را ضعیف می‌کند البته اگر باز هم اتکاء بکنیم به افکار و آراء مردم و بگوییم مجلس از حالا هم در نظر مردم آن قدر طرف اعتماد نیست که هر عملی می‌کند مردم به او ایمان داشته باشند. مجلس سر یک دو راهی قرار گرفته می‌تواند از این دو راهی به یک طرفی برود که موجب قوت و احترام مجلس بشود و موجب قوت اصل دموکراسی بشود و یا برود به یک طرفی که موجب ضعف مجلس و بدنامی خدای نخواسته آقایان نمایندگان بشود و آن وقت هر قوه کوچکی می‌تواند قدرت را از دست مجلس بگیرد. آقایان هر چند که می‌دانم به خاطر بعضی از آقایان نمایندگان دوره چهاردهم گران می‌آید می‌خواهم عرض کنم اگر مجلس ۱۴ خودش را در نظر ملت ایران ضعیف نکرده بود و بدنام نکرده بود و تصور نکرده بود که چون یک اکثریتی دارد هر کاری می‌خواهد می‌تواند بکند چند نفر چاقوکش نمی‌توانستند وکلا را از مجلس بیرون بکنند. ملت ایران این اجازه را نمی‌داد و هیچ کس هم این کار را نمی‌توانست بکند. از شما می‌پرسم یک امام مسجدی یک مجتهدی، یک ملایی که طرف اعتماد مردم باشد چند تا چاقوکش می‌تواند از در مسجد با پس گردنی بیرونش کنند؟ نمی‌توانند برای این که همان مردم می‌ریزند سر اینها و اینها را نابود می‌کنند ولی اگر او در مسجد دسایسی کرد ... (محمدعلی مسعودی- اینها دسایس مظفر فیروز خائن بود) نمی‌توانست مظفر فیروز را همان مردم تکه تکه می‌کردند (محمدعلی مسعودی- نخیر آقای نخست وزیر در تهران نبودند)
رئیس- آقای مسعودی ساکت بنشینید.
فرامرزی- می‌خواهم عرض کنم که اساساً مقام‌ها دو جور است یک مقامی است که متکی به قوت است آن البته هر چه ارتش داشته باشد، قوه داشته باشد، سرنیزه داشته باشد قوی است یک مقام‌هایی که متکی به افکار عمومی است اگر افکار عمومی طرفدار او نبود او ضعیف می‌شود (صحیح است) یک امام مسجد نمی‌تواند با قوه سرنیزه مثلاً امامت خودش را بر مردم تحمیل بکند ولی با زهد و تقوی می‌تواند این کار را بکند (صحیح است) مجلس یک چنین جایی است. مجلس باید همیشه عملی بکند که طرف اعتماد مردم باشد و طرف احترام مردم باشد آن وقت است که مجلس قوی می‌شود من از آقایان خواهش می‌کنم این عمل را ادامه ندهند برای این که هر چه راجع به مجلس در خارج بد گفته شود مجلس ضعیف می‌شود هر چه مجلس ضعیف بشود اصول دمکراسی و عدالت و آزادی ضعیف می‌شود مجلس باید یک عملی بکند که طرف اعتماد و احترام مردم بشود آن موقع است که مجلس قوی می‌شود و در نتیجه قوت مجلس حق و عدالت و دموکراسی قوی می‌شود. آقایان البته اصرار هست برای ریاست آقای تقی‌زاده بنده می‌خواهم سؤال بکنم اگر یک مجلسی از اول در دهان مردم افتاد و بدنام شد آن وقت ریاست بر این مجلس چه افتخاری دارد؟ عرض کنم که با این که البته چون آقای مسعودی اشاره فرمودند به روزنامه کیهان منهم ناچارم اشاره بکنم به روزنامه اطلاعات و آن این است که فرمودند ما قبول نداریم ریاست فلان آدم را برای این که حزبی است می‌خواهم ببینم این مجلس و این مشروطیت در ایران تازه پیدا شده یا تابع مشروطیت‌های دنیاست؟ این طبیعی است اکثریت وقتی که از برای یک جمعیتی حاصل است هم ریاست مجلس را می‌برد و هم ریاست وزرا را. اصول پارلمانی اصلاً این است دور نرویم در مصر همین همسایه ما در آن واحد تحاس پاشا رئیس حزب وفد وقتی که حزب وفد اکثریت را برد رئیس الوزرا می‌شود و یصاواصف عالی پاشا رئیس مجلس برای این که اکثریت دارند. با این حال می‌خواهم عرض کنم این اشتباه است که تصور بکنید مقصود از ریاست آقای سردار فاخر مثلاً این است که ایشان حزبی هستند. آقای سردار فاخر در منفردین هم رأی دارند ماها عضو حزب نیستیم بایشان رأی دادیم و متأسفانه می‌خواهم عرض بکنم که در هیچ حزبی در ایران این قدر دیسیپلین نیست که آدم تصور بکند حتماً افراد حزب رأی می‌دهند و یا خارجی‌ها به مخالفت حزب رأی نمی‌دهند. بنده آن دفعه هم معتقد بودم که افرادی از حزب رأی ندادند به ریاست موقتی ایشان (صحیح است) و ماها هم که عضو حزب نبودیم رأی دادیم برای این که عقیده‌مان این بود که رأی بدهیم. من فقط سؤال می‌خواهم بکنم که با این ترتیب اگر بخواهم پیش برویم آخرش چه می‌شود؟ مثلا هر وقت که ده یا پانزده نفر آدم دیدند مجلس رأی برخلاف میل آنها می‌دهد بروند بیرون مگر آخر این کار تمام می‌شود؟ و یا می‌شود توقع کرد که آقایان ماها چون می‌خواهیم رأی مطابق میل ما داده شود اجازه بفرمایید که هر وقت در اقلیت بودیم برویم بیرون ولی شما تشریف نبرید؟ می‌شود این توقع را از یک عده‌ای کرد؟ پس حالا
که این توقع را نمی‌شود کرد آنچه که به آقایان حق می‌دهد به مخالفینشان هم حق می‌دهد. من استدعا می‌کنم برای این که از اول مواجه با این اسکاندال نشویم آقایان تشریف بیاورند و اینجا رأی می‌گیریم همان طوری که آقای مسعودی فرمودند و به نظر من ایشان اشتباه فرمودند قرار شد اینجا رأی گرفته شود که اعتبارنامه‌ها جلو بیفتد یا انتخاب هیئت رئیسه آقایان تشریف بیاورند که ما اینجا رأی بگیریم این تقصیر کسی نیست (محمدعلی مسعودی: در جلسه خصوصی قرار بود) یک تذکر هم می‌خواستم عرض کنم و آن این است که متأسفانه از اینطرف هم یک کارهایی می‌شود که بهانه می‌دهد به دست آنهایی که بتوانند حرف بزنند یا خدای نخواسته ایجاد تشنجی بکنند حالا این البته روی حسن نیت است ومن هم نمی‌گویم روی سوء‌نیت است ولی ایشان این طور تصور کردند فقط عرض می‌کنم ما این طور تصور می‌کنیم ایشان آن طور تصور می‌کنند حل این دو تصور را چه می‌کند آن اصل پارلمانی که در تمام دنیا هست و اما این را عرض کردم بنده چون یک نفر هستم نه توی حزب دمکرات ایران هستم و نه توی مخالفینشان هستم و نه با هیچ کدامشان خصومتی دارم و یا قراردادی. آقایان هم البته یک کارهایی می‌کنند مثلاً رفیق عزیزم جناب آقای اسدی هم وزیر هستند هم به عنوان وکیل در اینجا تشریف دارند چندروز هم آقایان تذکر دادند باز هم امضاء نکردند شما نیز نمی‌توانید اینجا دیگر تفکیک قوا معنی ندارد و تداخل قوا شده است جناب آقای رئیس آن روز فرمودند که هر کس اعتبارنامه دارد وکیل بالقوه هست وکیل بالفعل نیست من می‌خواهم سؤال بکنم کسی که رأی می‌دهد در انتخاب رئیس، در سرنوشت یک وکیل دیگر اگر این وکیل بالفعل نیست پس وکیل بالفعل چه چوری است؟ استدعا می‌کنم از آقایان که بیاییم برویم هر دو سه طرف روی اصل و قاعده تا رفع این تشنج و این چیزهایی بشود که موجب اختلال کار مجلس می‌شود (صحیح است).
مکی- آقای رئیس آقایان یک مأموریتی به بنده دادند که اجازه بفرمایند به استحضار آقایان نمایندگان برسانم.
رئیس- اجازه بفرمایید آقای محمد علی مسعودی طبق ماده ۱۰۹ تذکری می‌خواهند بدهند بعد شما بفرمایید.
محمدعلی مسعودی- یک توضیح مختصری بنده دارم و می‌خواهم آقای فرامرزی بیشتر توجه بفرمایند و آن این است گله‌ای که کردم که چرا جنابعالی متهم می‌کنید کسانی را و شخص به خصوصی را ما در روزنامه‌مان اگر فرض کنید طرفداری از آقای تقی‌زاده کردیم آقای سردار فاخر را متهم نکردیم (مهندس رضوی- سردار فاخر قابل اتهام نیست) و طرفداران ایشان را هم گفتیم همه مردمان وطن‌پرست و شریفی هستند تقاضای بنده این بود که جنابعالی این نکات را رعایت بفرمایید.
رئیس- توضیح شما در چه قسمتی است آقای مکی؟
مکی- بنده توضیح مختصری داشتم.
رئیس- دو نفر هستند آقای آصف، آقای رضوی و بعد شما. آقای آصف بفرمایید.
آصف- قبل از ورود در پشت این تریبون یک جمله‌ای را می‌خواهم تذکراً عرض کنم آقایانی که در ادوار سابق در مجلس شورای ملی تشریف داشتند و افتخار همکاری آنها را داشته‌ام به اخلاق و گفتار و رفتار بنده آشنا هستند (صحیح است) یک عده از آقایان که در دوره پانزدهم تشریف آورده‌اند البته مدتی وقت لازم دارد تا همدیگر را کاملاً به جا بیاوریم بنده اصولاً چندان شهرت سخنرانی ندارم مگر در مواقعی به حکم ضرورت وجدان به من امر بکند و از روی اقتضای آن موقع وظیفه ملیم را انجام می‌دهم این طور هم توجیه نشود این عرضی را که بنده می‌کنم نظرم این است که نکاتی را که بنده به آن اشاره می‌کنم آقایان به آن ملتفت نیستند خیر بنده اذعان دارم همه شماها عاقل‌تر، داناتر، علاقمندتر از بنده هستید ولی من هم که خودم را یک فرد کوچک این مجلس می‌دانم و تجاربی دارم باید در موقعش همان طور که در پاره‌ای مواقع خودداری می‌کنم ولی موقعی که اقتضا می‌کند امساک در حرف زدن نمی‌کنم بلکه سکوت را حرام می‌دانم. در جلسه دوم و سوم دوره پانزدهم یک حرارتی تولید شد که منجر به تشنج گردید البته برای همه ماها در این بدو امر باعث تأسف است ولی بنده ناگزیرم فی‌الجمله تاریخچه‌ای را به اقتضای امروزه به عرض برسانم در دوره چهاردهم که همکار محترم بنده آقای فرامرزی اشاره‌ای فرمودند در ماه شانزدهم یک پیش‌آمدی شد منجر به آن تشنج گردید و به عقیده بنده تا مدت‌ها اثراتش در این کشور باقی است. بنده نمی‌خواهم به حساب کسی بگذارم و تجدید مطلع بشود ولی البته شد چون در آن موقع کمتر جلسه رسمی پارلمانی تشکیل می‌شد بنده و یک عده‌ای از رئیس وقت تقاضا کردیم دو سه دفعه در تالار تنفس جلسه خصوصی تشکیل شد و البته مطالبی که در جلسه خصوصی ذکر می‌شود نمی‌شود همه را در جلسه علنی گفت چون در آنجا عریان‌تر گفته می‌شود اما چند جمله‌اش را که خودبنده گفته‌ام و می‌خواستم اینجا عرض کنم این است که به همکاران آن روزی بنده تذکر دادم و گفتم جنگ عمومی بود می‌دانید ایران هم اگر چه رسماً افرادش در میدان‌های جنگ حاضر نبودند ولی حساس‌ترین نقاط جنگی بشمار می‌رفت جزء متفقین هم بودیم ایران هم ایران مشوشی بود گفتم اگر فی‌الجمله ما از دیگران در قافله تمدن عقب مانده‌ایم بایستی سرمشق بگیریم از آن اشخاصی که جلواند در مواقع مهم به نفع کشورشان اختلافات شخصی، مسلکی، حق مذهبی را هم کنار می‌گذارند و به نفع جامعه خدمت می‌کنند همان طوری که کردند واز پیش بردند در آن موقع البته آقایانی که آن وقت تشریف داشتند در نظر دارند یک فراکسیون‌های پارلمانی هم تشکیل شده بود چند تا از این اطاق‌ها را هم اختصاص داده بودند، فراکسیون مستقل، آزادی، میهن، دمکرات، توده بود همه اینها هم در آن جلسه خصوصی حضور داشتند بنده تقاضا کردم از آقایان و گفتم آقایان موقع موقع مهم است و بیایید سرمشق بگیریم از آن دول متمدنی که این رویه را پیش گرفته‌اند شما هم بیایید از این فراکسیون‌ها صرف‌نظر کنید و این تالار تنفس را اسمش را بگذارید فراکسیون ایران، یعنی نه راست (صحیح است) در آن ضمن بنده گفتم حتی من به طرف برادران توده‌ای‌ها هم برای همکاری دست دراز می‌کنم آقای دکتر کشاورز در جواب متعذر شدند البته آن جمله را بنده مقتضی نمی‌دانم تکرار کنم ولی یک عده کثیری قریب به هفتاد نفر عرایض بنده را استقبال فرمودند تا یک مدتی هم یک رویه‌ای بود، بد نبود به عقیده بنده به نفع جامعه بود ولی متأسفانه بعد این چهار ماه تعطیل مجلس همان طوری که عرض کردم به عقیده بنده این به ضرر جامعه بود و ما می‌بایستی پند می‌گرفتیم از آن تعطیل حالا در سال اول در ماه اول جلسه دوم و سوم این تشنج پیش آمده است، بنده از این واقعه دارم مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید اندیشه دارد خشت اول گر نهد معمار کج تا ابد بالا رود دیوار کج. بنده با حسن نیتی که از آقایان همکاران محترم سراغ دارم چه آقایانی که اینجا تشریف دارند چه آنهایی که غایبند امیدوار هستم در این بدو امر ما بنیان را با سنگ و سیمان طوری استوار کنیم که به نفع جامعه دیواری مستقیم بالا رود (صحیح است) اشخاصی که به ما مأموریت داده‌اند اینها انتظارات فوق‌العاده‌ای از دوره پانزدهم دارند یعنی یک کارهایی از دوره چهاردهم باقی مانده یک سال و نیم فترت بوده حالا هم هر روز کار خودش همراه خودش است
مثل این مثلی که در ضمن صحبت می‌گویند یک نفر نمی‌تواند دو تا ارباب داشته باشد در مورد نمایندگان قضیه به عکس است به عقیده بنده ما مستخدم پانزده میلیون ایرانی هستیم (صحیح است) و بعد از آن که اعتبارنامه ماها تصویب شده هر کدام ماها وکیل تمام این کشور هستیم (صحیح است) و این مجلس شورا آنچه بنده در نظر دارم به استثنای چاپخانه و مجله رسمی در ماه ۱۷۰ یا ۱۸۰ هزار تومان از بودجه این کشور صرف این مجلس می‌شود (صحیح است) ملاحظه بفرمایید این پول را کی می‌دهد و برای چه می‌دهد (احسنت) این پول را طبقات مختلف می‌دهند یک طبقه‌اش را که بنده خودم کشاورزی دارم و با آنها محشورم حقیقت اغلب آقایان در ولایات تشریف داشته‌اید و می‌دانید برای ستر عورت کرباسی و شام شب در عسرت هستندو به زحمت خودشان را اداره می‌کنند (صحیح است) ما بایستی فکر این مسؤولیت بزرگ را این مکانی که بنده ایستاده‌ام از امکنه مقدسه ایران است به دو دلیل یکی اینکه چندین صد مرتبه کلام الله مجید در اینجا گذاشته شده و به احترام او قیام شده و ما زیارتش کرده‌ایم و خود بنده یازده مرتبه زیارت کرده‌ام اگر عمرم باقی بود این دفعه می‌شود دوازدهمی. شماها
را باز به همان کلام الله مجید قسم می‌دهم که بیایید موقع را مغتنم شمریم و به این جامعه ایران صمیمانه خدمت کنیم (صحیح است) و الّا همه ما هم حرف می‌زنیم هم می‌نویسیم ولی بایستی این مردم را که مأیوس بکنیم آنهایی که ما را به اینجا فرستادند از خودشان سلب مسئولیت کرده‌اند ولی بار سنگینی را به دوش ما گذاشته‌اند بنده در آن جلسه ضمن صحبت همان طور که عرض کردم در دوره چهاردهم کار به اینجا رسید گفتم آقایان شماها را قسم می‌دهم به آن قرآن مجید که مکرر در پارلمان قسم یاد کرده‌ایم بیایید از نظریات شخصی صرف‌نظر کنید و به نفع جامعه خدمت کنید حالا بنده این عرضم نظر به یک عده خاصی نیست. به تمام همکاران دوره چهاردهم تکرار می‌کنم. آقایان شده‌اند، آنها را امیدوار کنیم به حمدالله افق تیره روشن شده همه ماها می‌دانیم کشور ایران کشور مشروطه و دموکراسی است. کشور مشروطه چه می‌خواهد مجلس می‌خواهد، شاه می‌خواهد، نخست وزیر می‌خواهد، وکیل می‌خواهد، وزیر می‌خواهد و باید اذعان کرد در سنوات اخیر. کمتر همچو سلطانی داشته‌ایم که امروزه داریم خداوند تبارک وتعالی از نعمت‌هایی که به او داده است این است که یک صفات حمیده‌ای در وجود این پادشاه ما به ودیعه گذاشته و جناب اشرف آقای نخست وزیر هم باید گفت از رجال درجه اول نامی و سیاسیون ایران و میهن پرستان محسوب می‌شود (صحیح است) به عقیده بنده آقایان حاضرین و غائبین اگر بخواهند جلب احترام مردم وتوجهشان را به عظمت مجلس و کشور بکنیم همه ماها زنجیروار باید دست به هم بدهیم مثل شمع و پروانه دور شاهنشاه جوابختمان را بگیریم نخست وزیرمان را که در این کشور در مواقع مهم زحماتی به نفع جامعه متحمل شده است تشویق بکنیم اگر ایرادتی هم داریم خود بنده هم که موافق هستم و اول دفعه می‌آیم اینجا و آن ایرادات را تذکر می‌دهم ماها اینجا مأمور نیستیم با لفافه صحبت کنیم مأمور هستیم که با صراحت لهجه بگوییم تا مطالب حلاجی بشود و عصاره‌اش را به نفع جامعه بگیریم. بنده که سقط‌الرأسم کردستان و مفتخر در موارد گوناگون موکلین من سلب اعتماد از من نکرده‌اند در دوره ۱۲ باز این افتخار را به من داده‌اند البته همان طوری که سه سال قبل در اینجا جناب آقای ساعد نخست وزیر بود من فرصتی بدست آوردم و راجع به مسائل و نواقص آنجا تذکراتی دادم حالا هم همان آمال را دارم. یک دولتی اینجا بیاید و راجع به نواقص امور کشوری مخصوصا می‌خواهم یک عرایضی را عرض کنم و این وقتی می‌شود که مجلس شورای ملی رسمیت پیدا کند. عریضه‌ای به پیشگاه همایونی عرض شود و وزرا به اینجا معرفی شوند. خسته نشوید. بنده چون در مقابل وجدان و خدای خودم خجل و منفعلم آن طوری که شاید و باید تا حال موفق نشده‌ام به واسطه موانعی که پیش آمده است به موکلینم اداء وظیفه کنم ولی پیش آمد این طور شد، در این یکی دو جلسه این تشنجات پیش آمد فرصتی به بنده ندادند حالا اگر هوا گرم است و خسته شده‌اید ولی در میهن‌پرستی به شما اجازه داده می‌شود که یک مقداری عرایض این کوچک خودتان را هم گوش بدهید البته همه شماها این درد دلی که بنده دارم از نواقص امور جامعه خصوصا از حوزه انتخابیه خودم آقایان هم همه از ولایات آمده‌اند و میدانند و با بنده در این قسمت شریکند این را هم نفرمایید خارج از موضوع است این را هم که بنده عرض می‌کنم جزء همین مطلب است وقتی که بنده از آقای ساعد تقاضا کردم ایشان به وزراشان گفتند مطالب را یادداشت کردند بعد فشار آوردم در خارج تا به اطلاع همه‌تان به آقای فهیم‌الملک که حقیقت او هم از رجال دانا و مجرب است و از افکارش می‌شود در موقع استفاده کرد وزیر مشاور بود از طرف دولت مأموریت داده شد خود بنده هم، هم از طرف مجلس و هم از طرف دولت حضور اعلیحضرت شرفیاب شدیم دو نفری رفتیم برای این که برسیم به نواقص کردستان و آن یأس و حرمانی که در مردم حکمفرما بود تبدیل بشود به امیدواری، رفتیم و مدتی هم صرف وقت شد ولی متأسفانه تا ما برگشتیم آقای ساعد مستعفی شده بودند. فهیم‌الملک سی و شش ورق ماشین کرده به مقامات مربوطه گزارش داد شاید در اینجا هم خواند، خود بنده شفاها این گزارش مسافرت خودم را به عرض مجلس شورای ملی رساندم بعد از آقای مسعودی گله کردم که علاوه بر همکاری بنده با شما دوست هستم چرا این قدر در روزنامه شما مختصر و سر و پا شکسته بود گفت شما بیش از یک ساعت صحبت کردید. یک مدتی وقت لازم دارد و من از اداره تندنویسی صورت گرفتم و به روزنامه اطلاعات دادم حالا نتیجه چه شد خدمتتان عرض می‌کنم وزیر وقت کشاورزی در جواب تقاضای بنده که می‌گویم این سن پیدا شده به من نوشت که سن نبوده یک حشره غله‌خواری بوده موقعش هم گذشته این یکی از اصلاحات، بعد از اینکه بنده دیدم که واقعا این آقایان متوجه هیچ گونه امری نیستند در مرکز تهران آن وقت بنده به راه‌های دیگری وارد مذاکره شدم یک دفعه هم به حضور اعلیحضرت به عرض رساندم فرمودند که مجلس هم دچار بحران است و دولتی در کار نیست بنده این دو ساله به شهادت همکار عزیزم آقای صادقی که تشریف دارند معاون وزیر بودند در هر موقعی فرصتی به دست آورده‌ام ولو سمت رسمی نمایندگی نداشته‌ام ولی علاقه خودم را نمی‌توانم صرف‌نظر کنم من یک نفر کرد مسلمان ایرانی هستم و در هر حال هر مقام و هر جایی که باشم وظیفه خودم را انجام یدهم برای این که در پیش وجدانم خجل نباشم بنده به جناب آقای قوام‌السلطنه عرض کردم حالا که مجلس در بین نیست ولی نواقص کردستان را عرض می‌کنم انصافاً ایشان هم مساعدت کردند، و به وزرا دستور دادند آقای حاذقی وزیر راه وعده فرمودند ولی بعد گفتند اعتباری بیش از آنچه دادیم نداریم که بدهیم به راه‌های کردستان، این موضوع راه رفت کنار فقط آقای دکتر اقبال وظیفه انسانیت یا محبت یا نوع خواهی هر چه بود آنچه تواتستند راجع به بهداشت آنجا کمک‌هایی کردند بنده به نوبه خودم از ایشان تشکر می‌کنم ولو این که هنوز باز نواقصی دارد و به شاه هم عرض کردم ولی چون ایشان توجهی کرده‌اند و قدمی را برداشته‌اند وظیفه بنده این است که از ایشان قدردانی بکنم و باید بگویم که الحق از روی استحقاق به این مقام رسیده (حاذقی- در همه جای ایران) بعضی از وزرا را هم البته نه از روی تنقید از دولت بلکه از برای حق‌گویی کارهایی که همه‌مان بلد هستیم آقایان وزرا امروز بنده را از سر وا کند تا فردا خدا کریم است بنده در آن روز به آقای ساعد عرض کردم حکومت قرطاسی را کنار بگذاریم حالا حکومت لفظی و حرفی شده. نخست وزیر یک نفر است ولی چند نفر باید کشور را اداره کنند شما فکر او را بکنید (مهدی ارباب یزدی- درموقع صحبت می‌شود) انشاء‌الله بنده حالا مقتضیات اینطور ایجاب کرد که این چیزها را عرض کنم و باز به آقایان تذکر می‌دهم اگر این عرایضی که بنده عرض کردم با حسن تفاهم تلقی شده است استدعا می‌کنم این فکر بنده را تعقیب بفرمایید و من امیدوارم این گریز و بحران‌ها مرتفع شده این تشنج از بین برود زیرا بنده در صحت علاقمندی تمام نمایندگان چه آنهایی که در آن اطاق تشریف دارند چه آقایان اینجا هیچ تردیدی ندارم منتها کار این طوری است مثلاً ما می‌گوییم ایران مشروطه است و مجلس می‌خواهد مجلس هم البته یک همچو بنایی می‌خواهد ولی آن وقت می‌گویید سر چیست اختلاف، سر مبله کردن است؟ ممکن است آقای دکتر امینی بفرمایید من دلم می‌خواهد پرده‌های تالار آئینه مجلس شورای ملی پشت گلی باشد (دکتر امینی-بنده چنین چیزی دلم نمی‌خواهد) (خنده نمایندگان) من دلم می‌خواهد لاجوردی باشد دیگری می‌گوید سفید باشد گمان می‌کنیم که خدمت به جامعه است و استحکام اصول مشروطیت، در بین ما هیچ اختلافی نیست ولی بیاییم بحث کنیم، از فروع صرف‌نظر کنیم روی اصول برویم این مردمی که شب و رزوشان به انتظار ما است یک قدم‌های سریعی برای اصلاح حال آنها برداریم عمل به آنها نشان بدهیم و برای آن روز آخری که بنده اگر حیاتم باقی بود و در خدمت آقایان از این در مجلس رفتیم بیرون با پیشانی بلند ازاین جا بیرون برویم و به آقایان اطمینان می‌دهم انشاء‌الله همین طور هم تصور می‌کنم که نیت ما خیر باشد خدا خودش فرمودگان الله مع المحسنین. در تمام مشکلات فائق خواهیم بود (انشاء الله).
رئیس- آقای رضوی بیاناتی دارند.
رضوی- بنده دیگر عرضی ندارم.
رئیس- دو پیشنهاد برای ختم جلسه رسیده (صحیح است)
مکی- رأی که نمی‌شود گرفت پیشنهاد اجازه بفرمایید بنده عرضم را بکنم.
رئیس- آقای مکی یک توضیحی دارند، بفرمایید آقای مکی.
مکی- بنده نمی‌دانم ... (جمعی از نمایندگان- اکثریت نیست ختم جلسه) با حفظ حق بنده برای جلسه بعد.
[۳- تعیین جلسه آینده- ختم جلسه.]
رئیس- بسیار خوب جلسه را ختم می‌کنیم اجازه‌های این جلسه هم برای جلسه آینده محفوظ است. جلسه آینده روز یکشنبه ۲۵ امرداد.
(مجلس یک ربع بعد از ظهر ختم شد.)
رئیس مجلس شورای ملی- رضا حکمت.
انتصابات و احکام در وزارت دارایی.
آقای موسی شیبانی مدیر کل وزارت دارایی و کفیل سابق کمیسیون ارز به سمت مدیرکل وزارت دارایی.
آقای عبداله جهان آراء به سمت رئیس اداره سوم کل بودجه.
آقای یدالله فرساد به سمت رئیس اداره دوم کل بودجه.
آقای مهدی عظیما بازرس وزارتی به سمت ریاست دفتر کارگزینی.
آقای سیف‌الدین عدالت به سمت ریاست اداره یکم کارگزینی.
آقای پرویز دوستدار به سمت کفایت اداره سوم کارگزینی کل.
آقای جواد بهرامی به سمت ریاست اداره چهارم کارگزینی کل.
آقای محمد جزایری به سمت بازرس وزارتی.
آقای نعمت‌اله علایی به سمت بازرس وزارتی.
آقای رضا تابش مدیر کل مالیات املاک مزروعی به سمت بازرس ویژه.
در وزارت کشور.
جناب آقای منصورعلی قراگزلو از تاریخ ۲۶/ ۵/ ۱۸ به سمت استانداری استان پنجم مصوب گردیدند.
آقای علی‌اکبر رسولی رئیس اداره اخبار و جامع اداره سیاسی از تاریخ ورود به محل به سمت فرمانداری بیجار منصوب شدند.
در وزارت دادگستری.
۳/۵/۲۶ آقای مهدی عقیلی کارمند منتظر خدمت به سمت دادستانی شهرستان بابل به
""" احمد صابری دادستان شهرستان بابل به سمت دادیاری دادسرای استان یکم
""" حسن نظام امینیان بازپرس دادسرای تربت حیدریه به سمت بازپرسی دادسرای شهرستان بابل.
""" محمدرضا فرزادنیا بازپرس دادسرای بابل به سمت بازپرسی شعبه ۱ دادسرای شهرستان همدان.
۴/۵/۲۶ "" جمال شیخ‌الاسلامی کارمند علی‌البدل دادگستری مراغه به سمت بازپرسی شعبه ۱ دادسرای مراغه.
""" محمدحسن ایمانی دادستان همدان به سمت دادیاری دادسرای استان ۶ ۲۶/ ۵/ ۵" مجید حائری مازندرانی دادیاردادسرای استان ۱ و ۲ به سمت بازپرسی دادسرای دیوان کیفر.
""" مصطفی فشارکی دادیار دادسرای آبادان به سمت دادیاری دادسرای شهرستان اصفهان
""" محمدهاشمی نائینی کارمند منتظر خدمت به سمت ریاست قسمت ۲ شعبه ۸ دادگاه بخش تهران. ۷ /۵/۲۶" جعفر وجدانی کارمند علی‌البدل دادگاه استان ۱ و ۲ سمت مستشاری دادگاه استان ۱ و ۲
""" احمد تهامی بازپرس دادسرای بابل به سمت بازپرسی شعبه اول دادسرای شهرستان کاشان
""" علی یزدگردی بازپرس دادسرای قم به سمت بازپرسی دادسرای شهرستان بابل
""" احمد یعقوب آل‌محمد بازپرس شعبه ۱ دادسرای کاشان به سمت دادیاری دادسرای تهران.
""" محمدرضا مفتاج جالینوس لیسانسیه حقوق به سمت دادیاری دادسرای شهرستان تهران.
۸ /۵/۲۶ " کاظم آل رسول امین دادگاه بخش سیرجان به سمت بازپرسی شعبه ۱ دادسرای کرمان.
""" قاسم حکمت بازپرس دادسرای زابل به سمت امانت دادگاه بخش سیرجان.
""" علاء‌الدین ساعد کارمند علی‌البدل دادگاه شهرستان گرگان به سمت بازپرسی دادسرای زابل.
""" نصرت‌الله دانش کارمند منتظر خدمت به سمت مستشاری دادگاه استان ششم