مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۹ بهمن ۱۲۸۹ نشست ۲۰۸
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری دوم | تصمیم‌های مجلس | درگاه انقلاب مشروطه |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری دوم |
مجلس شورای ملی ۱۹ بهمن ۱۲۸۹ نشست ۲۰۸
صورت مشروح روز پنج شنبه ۹ شهر صفر ۱۳۲۹
مجلس ابتداء خصوصی و یک ساعت و نیم قبل از غروب در تحت ریاست آقای متین‌السلطنه نایب رئیس علناً تشکیل شد.
صورت مجلس روز شنبه (۴) و سه‌شنبه (۷) را آقای معاضد الملک قرائت نمود.
(غائیبن جلسه شنبه ۴)
مستشارالدوله- وحید الملک- حاج کریم خان
بدون اجازه لسان الحکماء- کاشف- دهخدا-
با اجازه غائب دکتر امیر خان – آقا سید محمد رضا-
سردار اسعد- آقا سید حسن مدرس به موقع مقرره حاضر نشدند.
(غائیبن جلسه سه‌شنبه ۷)
وحیدالملک- حاج وکیل الرعایا- دهخدا- حاج امام جمعه- میرزایانس بدون اجازه غائب طباطبائی- حاج سید نصرالله- مستشار الدوله- معزز الممالک-سردار اسعد- آقا سید حسن مدرس به موقع مقرره حاضر نشده لسان الحکماء مریض بودند.
نایب رئیس- در صورت مجلس اگر نظریاتی هست بفرمائید.
بهجت- چون آقای وحید الملک را غائب بی اجازه نوشته‌اند باید مسبوق باشد خاطر مجلس که ایشان اجازه خواسته بودند و به کمیسیون عرایض هم آمد اگر چه کمیسیون تقاضای ایشان را رد کرد ولی می‌بایستی بیاید به مجلس و رد یا تصویبش معلوم شود وقتی دائم به چه جهت نیامده است و در هیئت رئیسه مانده است.
حاج شیخ اسدالله- مطابق نظام نامه داخلی باید کمیسیونها هر هفته (گفته شد هر دو ماه به دو ماه رایورت اعمال خودشان را به مجلس بدهد و الان مدتی است می‌گذرد بلکه می‌ترسم این دوره تقنینه هم تمام بشود و ما راپورت این کمیسیونها را نبینیم و ابداً راپورت صحیح در این مدت از کمیسیونها به مجلس نیامده است مکرر در این باب و در باب کمیسیون تفتیش مالیه مذاکره شد که چرا راپورت نمی‌دهند به جهت این که در این مدت یک راپورت ناقص از شبهه اعانه دادند که آن هم تمام نبود و گفتند که رایورت را که ندادند سهل است باقی کمیسیونها هم به هیچ وجه من‌الوجوه رایورتی نمی‌دهد و نمی‌دانم چه می‌کنند و چه اقدامی کرده‌اند مثلاً اگر چه نمی‌دانم این کار وظیفه کمیسیون مالیه باشد یا نباشد ولی عرض می‌کنم که خاطر نمایندگان مسبوق باشد که یک فکری بکنند برای امنیت و اداره امینه ملکتی که نزدیک است امنیت از مملکت سلب بشود و از همه مقدم تر به عقیده بنده همین است که کمیسیون داخله در این باب اقدامی‌بکند و با وزارت داخله در این خصوص مذاکره بکند و یک فکری اساسی برای این کار بنماید برای این که می‌بینیم امنیه در فکر امنیت نیست و به این ترتیب طولی نمی‌کشد که در خاطرات می‌افتیم و ابداً در فکرش نیستیم.
نایب رئیس- این ایراد نماینده محترم به کمیسیونها وارد است یعنی کمیسیونها باید هر دو ماه به دو ماه راپورت اعمال خودشان را به مجلس بدهند و در این مدت فقط از کمیسیون قوانین مالیه یک راپورتی رسیده است که حالا خوانده می‌شود و سایر کمیسیونها راپورتی نداده‌اند خاطر مخبرین کمیسیونها را با این نکته معطوف می‌دارم و تمنا می‌کنم راپورت‌های خودشان را بعد از این مرتباً بدهند.
ابوالقاسم میرزا- چون از کمیسیون تفتیش مالیه یک مذاکره کردند لازم است عرض کنم که چند نفر از اعضاء این کمیسیون هستند که حاضر نمی‌شوند آقای فهیم الملک که رئیس کمیسیون هستند نمی‌فرمایند و آقای معتمد التجار هم تشریف نمی‌آورند گویا ایشان هم استعفا داده‌اند مثل این که آقای وکیل التجار هم یک چند است که تشریف نمی‌آورند باقی می‌ماند بنده و آقای میرزا رضا خان یک اندازه وقتی که آقایان بودند کار کردیم و شعبه اعانه را تفتیش کرده بودیم و باقی کارها را هم شروع کرده بودیم این بود که آقایان استعفا داده‌اند و حاضر نشدند مستدعی هستم اشخاص با بصیرتی که اولا بدانند تفتیش چه چیز است عوض آنها انتخاب شود والا با این ترتیب بنده هم استعفا خواهم داد.
محمدهاشم میرزا- عرض می‌کنم این که آقای حاج شیخ اسدالله فرمودند که کمیسیون داخله در باب اداره امنیه یا وزارت داخله مذاکره نماید این مطلبی است که هیچ ربطی به وزارت داخله ندارد برای این که کمیسیون داخله برای این معین شده است که طرحها و قوانینی که از وزارت داخله به مجلس پیشنهاد می‌شود به آنجا رجوع شود که نظریات خودشان را در آنها کرده رایورت بدهند اما در مسئله امنیت الان که در مملکت حاصل هست برای است ادامه باید به وزراء بگوئیم آن هم راجع به کمیسیون داخله نخواهد بود.
نایب رئیس- از برای عرض تبریک ورود والا حضرت اقدس نایب السلطنه لازم است یک هیئتی از مجلس تعیین و به حضورشان شرفیاب شود این هیئت به موجب نظام نامه بایستی به قرعه معین شود حالا شروع می‌کنیم به معین کردن این هیئت به قرعه عده آنها را اگر نمایندگان محترم تصویب می‌کنند شش نفر باشد (گفتند صحیح است).
آقا شیخ علی- دو نفر هم از هیئت رئیسه گویا غیر از این شش نفر باید بروند.
نایب رئیس- از طرف هیئت رئیسه هم سه نفر معین می‌شود (در این موقع آقای حاج میرزا رضا خان به قرعه آقایان آقا شیخ مهدی- طباطبائی- آقا شیخ رضا- دکتر حیدر میرزا- نجات- ضیاء الممالک- را به عضویت هیئت مزبور معین نمود.
(تلگرافی از طرف انجمن ایالتی آذربایجان به عبارت ذیل قرائت شد.)
- توسط مبعوثین محترم آذربایجان
- مقام منبع ریاست شورای ملی شیدالله ارکانه وزارت جلیله داخله دامت شوکته
- در مسئله فجیعه مرحوم صنیع الدوله به واسطه و فشار اهالی انجمن ایالتی را عمل به وظایف معینه خود از جز امکان خارج مخصوصاً مستدعی می‌شویم به فوریت نتیجه استنطاقات قاتلین آن مرحوم را مشروحاً با انجمن ایالتی اعلام فرمائید تا تکلیف معین شود والا بالصراحه عرض می‌نمائیم عاقبت کار وخیم و جلوگیری از بعضی اقدامات اهالی غیر ممکن تکلیف این خادمان عرض مطلب بود و پس الشاهدیری ملا یری الغائب.
نایب رئیس- این تلگراف را به هیئت وزراء فرستادیم.
(لایحه تشکر به انجمن حفظ الصحه از قرار ذیل قرائت شد).
ترجمه- مکتوب حفظ الصحه طهران ۷ فوریه ۱۹۱۱
- حضور حضرت اجل آقای رئیس پارلمان مملکت شاهنشاهی ایران- آقای رئیس- چندی قبل قانونی از مجلس گذشت مبنی بر این که عشر مالیات نواقل به مجلس حفظ الصحه پرداخته شود برای این که شرایط حفظ الصحه عامه را بهتر مرعی داشته مخصوصاً تلقیح ماده آبله و سرم دیفتری (خناق) را تعمیم دهد برای اجرای قانون مزبور در تهران شروع به اقدام آن شده در ۱۹ ژانویه گذشته از طرف بلدیه تهران به عنوان ریاست مجلس حفظ الصحه مبلغ ۱۹۶۵ قران به بنده ایصال و اشعار شده که آن چه را برای یک ماه ذی حجه لازم است تهیه نمایم در همان روز وصول این اولین تنخواه برای ماده آبله سفارشات مفیده داده شد و امیدواری حاصل است که لااقل تا یازده روز دیگر شش مرکز آبله کوبی مجانی در شش محله مختلفه شهر دایر و مشغول عمل بشوند از این بذل توجه جمیله مجلس شورای ملی با این امر یقین است که برای صحت عامه یک خوبی و ترقی فوق‌العاده عنفریب حاصل می‌شود این مرض موحش که موسوم به آبله است در ظرف سال تقریباً در ایران شصت هزار نفر را به هلاکت رسانیده و عده کثیری را کور و ناقص الخلقه و مجدر می‌نمایدو این دوای ضد این مرض همان ماده آبله حیوانی است که با کمال سهولت و بدون صدمه تلقیح می‌شود و فائده آن در هیچ نقطه ازنقاط عالم محل گفتگو و بحث نیست از این که مجلس شورای ملی برای حفظ نفوس محترمه از ابتلای مرض آبله و علاج آن به طور مجانی مبلغی را معین کرده به مصرف می‌رساند بالاترین خدمات را به مملکت خود نموده و بدیهی است که اهالی ایران این حسن توجه از اظهار تشکر و امتنان به نمایندگان خودشان کوتاهی نخواهد نمود مجلس حفظ الصحه در جلسه ۶ فوریه ۱۹۱۱ با یک صدای متحدانه بنده را مأمور نمود برای این امر خیر که منتها درجه موجب تحلیل و تفخیم پارلمان است مراتب تبریکات و تشکرات صمیمانه محترمانه خود را تقدیم می‌نماید آقای رئیس این بنده موقع را مختنم شمرده خاطر محترم حضرت عالی و مجلس شورای ملی را از اقدامات کلمه غیرتمندانه صمیمانه مجلس حفظ الصحه مملکت شاهنشاهی ایران در امور راجعه صحیه مملکتی قرین امتنان نموده شخصاً نیز مراتب احترامات فایقه خود را تقدیم آن ریاست جلیله می‌نمائیم (دکتر ژوژ) محل مهر مجلس حفظ الصحه).
کاشف- این اظهار خیلی مایۀ تحسین و امیدواری است بنده استدعا می‌کنم که تاریخی را که می‌نویسند به فارسی و تاریخ ایرانی بنویسند که عموم ملت و مردم ایران بفهمند.
(راپورت کمیسیون قوانین مالیه به عبارت ذیل قرائت شد.)
- کمیسیون قوانین مالیه از شوال ۱۳۲۸ تا چهارم صفر ۱۳۲۹ سی و نه جلسه منعقد داشته لایحه قانونی محاسبات عمومی و لایحه قانونی دیوان محاسبات را که پس از شور اول با اصلاحات پیشنهادها به کمیسیون ارجاع شده بود اصلاح و به مجلس تقدیم داشت و نیز لایحه قانونی مالیات تریاک را اصلاح و به مجلس پیشنهاد نمود لایحه راجعه با استقراض دو کرور و نیم لیره با حضور وزراء اصلاح و در ظرف همین هفته راپورت آن مجلس داده می‌شود قوانینی که در کمیسیون مطرح مذاکره است.
- (۱) لایحه قانونی استخدام و درجات اجزاء ادارات دولتی.
- (۲) متمم قانون مالیات تریاک.
- (۳) مالیات نواقل بحری.
(نیز راپورت کمیسیون عرایض و مرخصی قرائت شد که آقای عزالملک نماینده محترم کردستان تقاضای ۱۵ روز مرخصی علاوه بر دو ماه مقرر تلگرافاً نموده بودند در کمیسیون عرایض و با اکثریت تصویب نشد آقای وحید الملک از قزوین تقاضای مرخصی سه جلسه را نموده در کمیسیون مطرح و با اکثریت تصویب نشد.)
وحیدالملک- بنده تقاضای مرخصی چه جلسه را کرده بودم از خودم آقای رئیس و خود آقای رئیس هم به بنده مستقیماً اجازه داده بودند.
نایب رئیس- ولی در هر حال بایستی به عرض مجلس برسد و تا حال نرسیده است.
حاج عزالممالک- بنده راجع به راپورت کمیسیون قوانین مالیه یک مختصر عرضی دارم و آن این است که قانون محاسبات عمومی که از کمیسیون به مجلس آمد تمام آن از مجلس گذشت فقط به واسطه یک لفظ رجوع شد به کمیسیون تفسیر و این یک بدبختی است که ما هر چیز را که بخواهیم نگذرانیم رجوع کنیم به کمیسیون تفسیر و فقط یادآوری می‌کنیم به هیئت رئیسه که برای این که قانون محاسبات عمومی در سال آتیه اجرا بشود تأکیدی بکند که زودتر آن یک ماده را کمیسیون راپورت بدهد که انشاءالله بلکه زودتر این قانون از مجلس بگذرد.
ارباب کیخسرو- بنده در خصوص مرخصی آقای عزالملک و اجازه مرخصی پانزده روز که خواسته‌اند می‌خواستم عرض کنم که گویا خیلی شایسته باشد که یک هم چون اجازه با او داده شود برای این که جدیت آقای عزالملک را در کارها دیده‌ایم که با چه جدیتی در کار حاضرند و الان هم چند چیز مانع از مراجعت ایشان است یکی این برودتی است که می‌دانید برودت کردستان به چه درجه است و بنده عقیده‌ام این است که این تقاضای ایشان باید تصویب بشود.
منتصرالسلطان- بنده هم راجع به مرخصی آقای عزالملک تصدیق می‌کنم فرمایش آقای ارباب کیخسرو را یکی هم اجازه می‌خواستم از آقای رئیس در خصوص تلگرافات آذربایجان که چند کلمه عرض کنم برای این که این مطلب را ما نمایندگان آذربایجان خیلی اهمیت می‌دهیم و باید بفهمیم تکلیف چه شد و وزراء چه کردند و دو فقره تلگراف دیگر را هم بفرمائید قرائت بشود و در آخر جلسه یا حالا هم اجازه بدهید که عرایض خودم را عرض بکنم.
نایب رئیس- چون داخل در مذاکره راجع به این مرخصی شده‌ایم لازم است که این مطلب تمام شود و این مطلب را ممکن است در آخر مجلس اجازه بخواهید.
شیبانی - بنده خودم عضو کمیسیون عرایض هستم و از اطلاعاتی که به خدمات آقای عزالملک دارم در کمیسیون هم رأی داشتم که این اجازه داده شود و در این جا هم عرض می‌کنم که خوب است این اجازه داده شود و همراهم با آقای ارباب کیخسرو.
حاج شیخ اسد الله- بنده این که آقای منتصرالسلطان در باب فوت مرحوم صنیع‌الدوله مخصوص کردند تأثر را نمایندگان آذربایجان عرض می‌کنم شاید که تمام نمایندگان در این حادثه متأسف باشند و مخصوص نمودن تأسف را به نمایندگان آذربایجان چه جهت دارد.
نایب رئیس- موضوع به مذاکره راپورت کمیسیون عرایض است که شامل دو فقره است یکی راجع به مرخصی آقای عزالملک یکی هم راجع به مرخصی آقای وحید الملک در هر دو رأی می‌گیریم کمیسیون هیچ یک از این دو تصویب نکرده است با این معنی که اگر تصویب کمیسیون تصویب بشود این مرخصی‌ها هیچ کدام تصویب نشده است حالا رأی می‌گیریم در خصوص مرخصی پانزده روز آقای عزالملک کسانی که راپورت کمیسیون عرایض و مرخصی را که این تقاضا را رد کرده است تصویب می‌نمایند قیتم نمایند (اغلب قیام نکردند).
نایب رئیس- راپورت کمیسیون رد شد یعنی مرخصی پانزده روز آقای عزالملک تصویب شد حالا رأی می‌گیریم در خصوص مرخصی آقای وحید الملک که سه جلسه تقاضای مرخصی کرده‌اند.
وحید الملک- بنده تقاضا را پس می‌گیرم (استعفا نامه آقای فهیم الملک از عضویت کمیسیون تفتیش مالیه ذیل خوانده شد).
این بنده به واسطه مشغوله در هیئت رئیسه از عضویت کمیسیون تفتیش مالیه استعفا می‌دهم مستدعی است یک نفر به عوض بنده ویک نفر به جای آقای معتمد التجار که سابقاً استعفا داده‌اند چهارم صفر ۱۳۲۹
نایب رئیس- در آخر جلسه اگر موقع شد انتخاب می‌کنیم.
(ماده ۳۰- راپورت کمیسیون بودجه راجع به تجدید کنترات مسیوهازه معلم توپ ماکزیم مجدداً خوانده شد).
افتخارالواعظین- درباب این کنترات نامه آن روز از بعضی از آقایان و اعضاء محترم کمیسیون بودجه بعضی اظهار شد که اگر آن اظهارات واقعاً حقیقت داشته باشد و مسیوهازه برحسب آن تقریرات و فرمایشات حاضر باشد بر این که اگر تغییر و تبدیل در این سه ماده داده شود قبول استخدام دولت ایران را ننماید و مستخدم دولت ایران نخواهد شد اگر این شکل باشد برای ملاحظه خدمات سابقه این شخص و برای این که وجود او در نظام اهمیت دارد بنده عقیده‌ام این است که مذاکره کردن در این خصوص بی فایده خواهد بود و بعد از قرائت باید رأی گرفته شود به جهت این که در این جا می‌گوید که در صورتی که دولت قبل از انقضاء مدت کنترات بخواهد مسیوهازه را از این خدمت اخراج نماید باید حقوق یک ساله و هزار و دویست فرانک مخارج راه و مراجعت او را به او بدهید ولی در صورتی که مسیوهازه خدمات مرجوعه به خود را انجام ندهد و دولت با این داخل بخواهد کنترات او را ابطال نماید حقوق سه ماه و خرج مراجعت را به او خواهد پرداخت حالا اگر واقعاً اعضاء محترم کمیسیون بودجه و اعضاء کمیسیون نظام قاطعند بر این که در مواد این کنترات یا در ماده ۳۰ اگر تغییر داده شود مسیوهازه قبول این استخدام را نخواهد کرد بنده عرض می‌کنم صحبت داشتن در ذیل این ماده بی فایده خواهد بود و باید رأی گرفت و اگر تغییر و تبدیلی داده شود معهذا قبول این استخدام را خواهد کرد که بنده این ماده ۳۰ سه کلمه عرض دارم یکی این که قبل از انقضاء مدت اگر بخواهد دولت او را مرخص بکند حق یک ساله را با هزار ودویست فرانک مخارج راه و مراجعت را به او بدهد زیاد است و بنده این جا حقوق شش ماه را تصویب می‌کنم که دولت اگر قبل از انقضاء مدت کنترات بخواهد او را مرخص نماید همان حقوق شش ماهه را به او بدهد با هزار و دو یست فرانک مخارج راه و مراجعت و اگر خود او به جهت یک عذری یا به جهت علت دیگری از عهده خدمات مرجوعه از وزارت جنگ برنیاید و یا به واسطه عرض یا معذیر دیگری استعفا بدهد در این صورت دیگر دادن حقوق سه ماهه بی جهت خواهد بود دولت باید همان مخارج مراجعت را به او بدهد و او را روانه نماید و در این صورت دادن حقوق سه ماهه را به او نمی‌دانم به چه استحقاق و موافق کدام قاعده خواهد بود.
دکتر علی خان- بنده به طور اختصار عرض می‌کنم که در جلسه گذشته در این خصوص آن اندازۀ که باید مذاکره در آن بشود شد و بالاخره بعد از نطقی که جناب رئیس کردند قرار شد که رأی گرفته شود و بنا بود امروز در این خصوص فقط اخذ رأی به نمایند و بنا بود که مذاکره در آن بشود و بنده تقاضا می‌کنم رأی بگیرند که وقت مجلس را تلف ننمائیم.
حاج سید ابراهیم- بنده هم تصدیق می‌کنم که مذاکرات در این خصوص شده است ولی یک کلمه باید در این جا نوشته شود و آن این است که در این جا تمام اقسام ذکر شده است که اگر دولت از او راضی باشد و قبل از انقضاء مدت نخواهد او را مرخص نماید یا این که به واسطه مسامحه او در کار بخواهد کنترات او را ابطال نماید تکلیف چیست و از چه قرار باید رفتار بشود ولی این صورت را قید نکرده‌اند اگر خودش به میل خودش بخواهد استعفا بدهد تکلیف چیست و دولت استعفای او را قبول می‌کند یا خیر.
وزیر جنگ- هر مستعفی موفق نمی‌کند چه تبعه خارجه باشد یا داخله طبعاً وقتی که استعفا داد دیگر ذی حق نمی‌شود و محض این که تبعه خارجه شد همین که استعفا داد دیگر نمی‌تواند بگوید که یک مبلغی را هم به من بدهید این مطلب معلوم است و محتاج به مذاکره نیست.
حاج دکتر رضا خان- در جلسه گذشته که در این خصوص مذاکره شد بعضی به پیشنهادها شد و آقای وزیر جنگ فرمودند که من مذاکره کرده‌ام فعلا در آن پیشنهادها رأی بگیرند تا این که مجدداً با او مذاکره بکنیم در صورتی که در ثانی راضی شد آن وقت در این پیشنهاد رأی بگیرند حالا سئوال می‌کنم از آقای وزیر جنگ که آیا دو مرتبه در این خصوص سئوال و جوابی کرده‌اند و او قبول کرده است یا نکرده است.
وزیر جنگ- عرض می‌کنم و آن روز هم گفتم مسیوهازه میکانیک چی تبعه دولت آلمان اجیر وزارت جنگ دولت ایران می‌شود هیچ کاری را هم نباید مجلس برای او معین بکند تعیین کار او با وزارت جنگ است به هیچ عنوان نباید در این جا مذاکره بشود به سالی مبلغ دو هزار و هشتصد تومان حقوق با این شرایطی که در این جا گذاشته شده است در مدت پنج سال قبول
این استخدام را می‌کند و نوکر دولت ایران می‌شود حالا مجلس باید دو موضوع را رأی بدهد به کسی این که این شخص را لازم می‌دانید و پیشنهاد وزارت جنگ را تصویب می‌کنید یا خیر و اگر لازم می‌دانید و تصویب می‌کنید باید رأی بدهید بر این که مبلغ را تصویب می‌کنید یا تصویب نمی‌کنید غیر از این رأی دیگر صلاح نیست مذاکره در این خصوص بشود.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم به رایورت کمیسیون که تصویب می‌کند که قبل از انقضاء مدت دولت اگر بخواهد کنترات مسیوهازه را فسخ بکند حقوق یک ساله را با مخارج معاودت با او بدهد و در صورتی که خودش مسامحه در خدمت نماید آن وقت حقوق سه ماهه و مخارج معاودت با او داده شود حالا کسانی که تصویب می‌کنند ماده سوم راپورت کمیسیون را ورقه سفید خواهند انداخت.
معاضد الملک- عده حضار ۷۴ ورقه سفید ۵۰ ورقه آبی ۴ امتناع ۲۰.
نایب رئیس- با اکثریت تصویب شد.
کسانی که تصویب کرده‌اند.
انتظام الحکما- معتمد التجار- آقای شیخ محمد خیابانی- حاج محمد کریم خان- حاج مصدق الممالک- شیبانی- ذکاءالملک- حاج سید نصرالله- لواعالدوله- ابوالقاسم میرزا- آقا میرزا احمد- آقا سید حسین اردبیلی- سلیمان میرزا- دکتر حیدر میرزا- رکن الممالک- دکتر امیر خان- آقا سیدمحمد رضا- تربیت- معززالملک- طباطبائی- ارباب کیخسرو- ضیاءالممالک- آقا میرزا رضا خان- نجم آبادی- حاج عزالممالک- معین الرعایا- افتخار الواعظین- مرتضی قلیخان- بختیاری- آقا میرزا اسدالله خان- آقا میرزا داود خان- نیرالسلطان- فهیم الملک- آقا میرزا ابراهیم خان- متین السلطنه- میرزا یانس- حاج میرزا رضا خان- مشیر حضور- آقا میرزا ابراهیم قمی- آقا شیخ غلام حسین- آقای سید جلیل- معاضدالملک- مشیر الدوله- وحید الملک- منتصر السلطان- حاج شیخ علی- حاج شیخ الرئیس- حاج سید ابراهیم- حاجی امام جمعه- آقا شیخ رضا- صدر العلما-(کسانی که رد کرده‌اند. مؤتمن الملک- آقا شیخ ابراهیم- آقا محمد بروجردی- وکیل التجار.)
وزیر جنگ- بنده تقاضا می‌کنم که امروز قضیه ایلات و سوار آنها مذاکره شد و تمام بشود طبع و توزیع هم شده است.
نایب رئیس- این لایحه سوار ایلات طبع و توزیع هم شده است لکن در دستور امروز گذاشته نشده است و حالا چون آقای وزیر جنگ تقاضا کرده‌اند باید در این خصوص از مجلس رأی گرفته شود.
فهیم الملک- اهمیت این لایحه را که وزارت جنگ پیشنهاد کرده است معین است ولی بی دقت و بی ملاحظه و مطالعه مذاکره کردن در آن را بنده صحیح نمی‌دانم امروز این راپورت طبع و توزیع هم شده است آقایان امشب و فردا شب مطالعه و نظریات و تحقیاتی را که می‌خواهند بکنند می‌کنند و اذهان خودشان را حاضر می‌کنند از برای این که روز شنبه در اول دستور گذاشته شودو حالا بدون مقدمه در آن مذاکره کردن را بنده صحیح نمی‌دانم.
مشیر حضور- بنده فوریت این رایورت را تقاضا می‌کنم.
نایب رئیس- در هر حال باید در این خصوص رأی بگیریم.
معاضد الملک- این اعتراض را که آقای فهیم الملک کردند اگر یک شور می‌شد صحیح بود لکن چون دو شور در این لایحه خواهد شد و در هر شوری اقلا پنج روز فاصله خواهد بود ضرر ندارد که امروز داخل مذاکره آن بشویم و هر کس مطالعه دارد خواهد کرد و نظریاتی اگر دارند پیشنهاد می‌کنند.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم به تقاضای آقای وزیر جنگ که تقاضا می‌کنند رایورت کمیسیون نظام راجع به سوار ایلات جزء دستور امروز گذشته شود کسانی که این تقاضا را تصویب می‌کنند قیام نمایند (اکثریت قیام نکردند).
نایب رئیس- اکثریت نیست حالا دیگر تقاضای فوریت این مسئله بعد از رای دیگر محل ندارد.
مشیر حضور- بنده تقاضای خودم را پس می‌گیرم.
نایب رئیس- حالا می‌توانیم این مطلب را در دستور اولین جلسه آتیه بگذاریم (گفتند صحیح است) (در این موقع شروع به شور در بقیه قانون دیوان محاسبات شد)- (پیشنهاد وزیر) ماده ۸۶ وزارت مالیه و سایر وزارتخانه‌ها هر ماهه صورتی از احکامی که از دیوان محاسبات به توسط آنها فرستاده شده است نوشته اگر پای تخت به محکوم ابلاغ شده وصول قیض رسید طرف مقابل و اگر به ولایات فرستاده شده است نمره قبض سفارشی و نمرۀ ملتمۀ سفارشی پست خانه را در مقابل صورت حکم قید می‌کند پس از آن همان قیض رسید صاحب جمع یا قبوض پستخانه و ملتمه سفارشی را به صورت مزبور منضم و به دیوان محاسبات ارسال می‌دارد
پیشنهاد کمیسیون
ماده ۱۰۸ وزارت مالیه و سایر وزارتخانه‌ها هر ماهه صورتی از احکامی که از دیوان محاسبات به توسط آنها فرستاده شده است نوشته اگر پای تخت به محکوم ابلاغ شده وصول قیض رسید طرف مقابل و اگر به ولایات فرستاده شده است وصول آن را به توسط حکومت محل خواسته در مقابل صورت حکم قید می‌کند پس از آن همان قیض رسید را به صورت مزبور منضم و به دیوان محاسبات ارسال می‌دارد.
فهیم الملک- این طور اصلاح شود هر ماهه فهرستی از احکام که از دیوان محاسبات به توسط آنها فرستاده شده است نوشته اگر پای تخت به محکوم ابلاغ شده وصول قیض رسید طرف مقابل و اگر به ولایات فرستاده شده است وصول آن را به توسط حکومت محل خواسته الی آخر.
آقا شیخ ابراهیم- من می‌خواستم همین عرض را بکنم و پیشنهادی هم کرده‌ام.
(پیشنهاد آقا شیخ ابراهیم بدین عبارت خوانده شد)
- عرض می‌کنم ماده این طور اصلاح شود وزارت مالیه و سایر وزارتخانه‌ها هر گاه احکام که از دیوان محاسبات به توسط ابلاغ شده فهرست کرده اگر در پای تخت به محکوم ابلاغ شده وصول قیض رسید طرف مقابل و اگر آن احکام به ولایات فرستاده شده است وصول آن را به توسط حکومت محل دریافت کرده صورت وصول را در مقابل فهرست حکم قید کرده و قبض وصول را به فهرست منضم و به دیوان محاسبات ارسال می‌دارد (گفته شد این عین ماده است).
فهیم الملک- دو کلمه دیگر هم در این ماده صورت نوشته شده آنها را هم فهرست بکنید به جای در مقابل صورت در مقابل فهرست و یکی هم در آخر به فهرست مزبور ه منضم می‌نماید.
نایب رئیس- اول رأی می‌گیریم بر این اصلاحی که آقای زنجانی پیشنهاد کرده‌اند.
معاضد الملک- یک ترتیبی دارد نظام نامه داخلی که ما اگر آن را رعایت کنیم هیچ وقت دچار زحمت نمی‌شویم و این قدر مذاکره نمی‌شود مجلس را هم معطل نمی‌کنیم این اصلاحی را که آقای آقا شیخ ابراهیم پیشنهاد کرده است در حقیقت موافق است با آن عبارتی که کمیسیون پیشنهاد کرده است فقط عبارت و ماده بندی را به موجب نظامنامه داخلی بعد از رأی هم می‌توانند و هم عبارات را تصحیح کنند پس بی جهت نباید رای در این پیشنهادها گرفت و وقت مجلس را هم باید ضایع بکنیم و شاید این عبارت را که می‌خواهیم رأی بگیریم ناقص باشد و همان طور که کمیسیون راپورت داده است بهتر باشد.
موتمن الملک- این پیشنهاد ناقص است اگر مجلس اجازه می‌دهد رجوع بکنند به کمیسیون و در آنجا اصلاح بشود به همان ترتیبی که مقصود آقا شیخ ابراهیم است و در جلسه آینده پیشنهاد بشود.
افتخارالواعظین- این فرمایش آقای موتمن الملک سبب خواهد شد برای این که نتوانیم در خود ماده هم رأی بگیریم نهایت یک اصلاح عبارتی است می‌رود به کمیسیون و کمیسیون به هر شکل که صلاح دانست عبارت را اصلاح می‌کند در خود ماده باید رأی گرفت.
فهیم الملک- مقصودی را که در نظر هست از آن عبارتی که در کمیسیون نوشته شده است مفهوم می‌شود و آقای شیخ ابراهیم هم با اصل مطلب به هیچ وجه مخالفتی ندارد و آن نباید اسباب این قدر تعویق انداختن یک مطلب بشود و بنده تصور می‌کنم که باید با اصل عبارت راپورت کمیسیون رأی گرفته شود و بگذرد و اصلاح را می‌شود در کمیسیون کرد و نباید وقت مجلس را صرف این قبیل چیزها کرد.
نایب رئیس- در هر حال به موجب نظام نامه داخلی باید اصلاحات در شور ثانی رأی گرفته شود.
فهیم الملک- عرض دارم اصلاحاتی که باید رأی گرفته شود اصلاحاتی است که در اصل مطلب تغییر بدهد ولی اصلاحاتی که عبارتی است به طوری که در نظامنامه داخلی نوشته شده است بعد از رأی گرفتن اگر مجلس صلاح بداند در آن رأی می‌گیرند و اظهارات ایشان در آن موقع راجع خواهد بود به همان اصلاحات عبارتی بدون این که در اصل داخل بشوند. معاضدالملک- در ماده ۶۳ نظامنامه داخلی اصلاحاتی که در ضمن شور ثانوی پیشنهاد می‌شود در صورتی که از طرف کمیسیون ارجاع آن خواسته نشود صاحب اصلاح به طور اختصار آن را توضیح و استدلال می‌کند و فقط اعضاء کمیسیون حق جواب دارند پس از آن مجلس در باب قبول توجه یا عدم قبول توجه رأی می‌دهد در صورت قبول توجه آن اصلاح به کمیسیون فرستاده می‌شود درباره قابل توجه بودن اصلاحات نمی‌توان همان روزی که پیشنهاد شده است رأی داد.
نایب رئیس- پس رأی می‌گیریم براین که این اصلاح را قابل توجه می‌دانید یا خیر بعد از آن که قابل توجه به کمیسیون رجوع می‌شود پس رأی می‌گیریم کسانی که این اصلاح را قابل توجه می‌دانند قیام نمایند (با اکثریت رد شد).
(ماده مزبور یا این طریق اصلاح شد.)
ماده ۱۰۸- وزارت مالیه وزارتخانه هر ماهه فهرستی از احکام دیوان محاسبات به توسط آنها فرستاده شده است نوشته اگر آن احکام در پای تخت به محکوم ابلاغ شده وصول قبض رسید طرف مقابل و اگر به ولایات فرستاده شده است وصول آن را به توسط حکومت محل خواسته در مقابل فهرست حکم قید می‌کند پس از آن قیض رسید را به فهرست مزبوره منضم و به دیوان محاسبات ارسال می‌دارد.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم با اصل ماده با اصلاحاتی که آقای مخبر کردند کسانی که این ماده را به این ترتیب تصویب می‌کنند قیام نمانید (اغلب قیام نمودند و با اکثریت تصویب شد).
(پیشنهاد وزیر) ماده ۸۷- حکام ولایات هم در آخر هر ماه به طریق فوق صورتی که احکامی که در کرسی ولایات مستقیماً و در سایر شهرهای ولایات به توسط پستخانه به صاحب ابلاغ کرده‌اند یا قبوض رسید یا قبض پست خانه و پست سفارشی به وزارت مالیه خواهند فرستاد که به دیوان محاسبات ارسال می‌شود.
(پیشنهاد کمیسیون).
ماده ۱۰۹- حکام ولایات هم در آخر هر ماه به طریق فوق صورتی که احکام دیوان محاسبات که در کرسی ولایات مستقیماً و در سایر شهرهای جزو به توسط نواب حکومت به صاحب جمع ابلاغ کرده‌اند با قبوض رسید به وزارت مالیه خواهند فرستاد که به دیوان محاسبات تسلیم شود.
فهیم الملک- این جا هم همان اصلاح ماده بیش را عرض می‌کنم که به طریق فوق فهرست به جای صورت بنویسند احکام ولایات هم در آخر هر ماه به طریق فوق فهرستی از احکام دیوان محاسبات که در کرسی ولایات مستقیماً و در سایر شهرهای جزو به توسط نواب حکومت به صاحب جمع ابلاغ کرده‌اند با قبوض رسید به وزارت مالیه و سایر وزارتخانه‌ها که واسطه تقدیم بوده‌اند خواهند فرستاد که به دیوان محاسبات تسلیم شود.
حاج سید ابراهیم- بنده عرض می‌کنم این عبارت را که می‌گویند در سایر شهرهای جزو به توسط نواب حکومت یک لفظی باید این جا زیاد کرد که در کرسی ایالات خود حکومت می‌دهد و در سایر شهرهای جزء نواب ایالت می‌دهند این را در این جا زیاد کرد و اما لفظ مستقیماً که می‌گویند در کرسی ایالات مستقیماً این بر می‌خورد که به دیوان محاسبات این حکم مستقیماً رفته است برای صاحب جمع و حال آن که مراد این نیست و مراد این است که به توسط حکومت رفته است و این را نمی‌شود گفت مستقیماً باید گفت به توسط حکومت این لفظ مستقیماً را باید برداشت.
ارباب کیخسرو- این جا فقط لازم است بعد از ایالت کلمه ولایات هم نوشته شود چون ما ۴ ایالت بیش نداریم و ولایات که نواب جزء در آن هست در جزء ایالات محسوب نمی‌شود در این جا از این جهت کلمه ولایات بعد از ایالات لازم است.
فهیم الملک- هر دو را می‌شود حکام ولایات و ایالات بنویسند در دایم هم همین طور حکام ولایات و ایالات.
آقای میرزا ابراهیم قمی- این جا یک اصلاح عبارتی است به صاحبان جمع بهتر است از به صاحب جمع (ماده اصلاح به طریق ذیل قرائت شد.)
ماده ۱۰۹- حکام ایالات و ولایات هم در آخر هرماه به طریق فوق فهرستی احکام دیوان محاسبات که در کرسی ولایات و ایالات مستقیماً و در سایر شهرهای جزو به توسط نواب حکومت به صاحب جمع ابلاغ کرده‌اند با قبوض رسید به وزارت مالیه و سایر وزارتخانه‌ها که واسطه تقدیم بوده‌اند خواهند فرستاد که به دیوان محاسبات تسلیم شود.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم بر این ماده به طریقی که اصلاح و خوانده شد آقایانی که موافقند قیام نماینده. (با اکثریت تصویب شد).
(پیشنهاد وزیر) ماده ۱۰۴- اگر صاحب جمع اعتراض با آن داشته باشد باید در ظرف ۲ ماه پس از تاریخ صدور حکم اعتراض خود را به توسط اداره متبوعه خود تقدیم محاسبات نموده استیناف نماید.
(پیشنهاد کمیسیون) ماده ۱۱۰- در صورتی که صاحب جمع موافق ماده (۶۶) بخواهد به حکم محکمه اعتراض نماید باید در ظرف ۱۵ روز پس از تاریخ ابلاغ حکم به توسط اداره متبوعه خود عرض حال اعتراض را به دیوان محاسبات بدهد تاریخ اعتراض در دفتر مذکور در ماده (۸۷) قید خواهد شد.
حاجی سید ابراهیم- در ماده (۶۶) گفتیم که صاحب جمع اعتراض خود را مستقیماً یا به توسط اداره متبوعه خودش ابلاغ می‌کند فقره پیش این ماده هم همان است منتهی این است که آنجا مستقیماً دارد و این جا ندارد بنده گمانم این است که سطر اولش هیچ لازم نیست باید گفت صاحب جمع ارباب حساب خود عرض حال داده یا فلان در فقره اول یا باید لفظ مستقیماً زیاد کرد که مطابق با آن ماده بشود یا به کلی باید حذف شود معلوم نخواهد شد که مطلب.
فهیم الملک- پریروز عرض کردم و باز هم تکرار می‌کنم این مواد تفصیل آن موادی است که سابقاً ذکر شده است مجملاً یک فهرستی از این مواد در پیش ذکر شده است بعد شرح و تفصیلش در مواد بعد مفصلاً ذکر می‌شود.
(پیشنهاد اصلاحیۀ از طرف آقای حاج سید ابراهیم به عبارت ذیل خوانده شد).
(اصلاح) بنده پیشنهاد می‌کنم که ماده ۱۱۰ این طور نوشته شود.
صاحب جمع در باب اعتراض خود موافق ماده (۶۶) عرض حال اعتراض را به دیوان محاسبات بدهد تاریخ اعتراض در دفتر مذکور در ماده (۸۷) قید خواهد شد.
نایب رئیس- با این پیشنهاد رأی می‌گیریم کسانی که این پیشنهاد را قابل توجه می‌دانند قیام نمایند (با اکثریت رد شد).
فهیم الملک- مستقیماً را این جا بیفزائید پس از تاریخ ابلاغ حکم مستقیماً یا به توسط اداره متبوعه خود الی آخر.
مشیرالدوله- مقصود این جا چه چیز است که می‌گوید تاریخ اعتراض ذکر خواهد شد که در ماده (۸۶) مذکور است و بالاتر می‌گوید که این اعتراض را بکند به توسط اداره متبوعه خودش بدهد در این صورت تاریخ اعتراض چه طور می‌تواند ضبط کند و یکی دیگر می‌خواستم بپرسم که از برای مسافت یک مدتی و حقی منظور کرده‌اند یا خیر.
فهیم الملک- تاریخ اعتراض در ماده (۷۶) است تمام نوشتجات و عرایضی که می‌رسد ثبت می‌شود برای این که بدانند در موقع معین قانونی آورده است و داده است تا این که موقع گذشته است و از برای مسافت هم یک ماده در آخر اضافه شده است که تمام آن به خارج را در موردی که خارج از مرکز باشد منظور می‌دارند.
(ماده مزبور به ترتیب ذیل اصلاح و قرائت شد).
- در صورتی که صاحب جمع موافق ماده (۶۶) بخواهد به حکم محکمه اعتراض نماید باید در ظرف ۱۵ روز پس از تاریخ ابلاغ حکم به توسط اداره متبوعه خود عرض حال اعتراض را به دیوان محاسبات بدهد تاریخ اعتراض در دفتر مذکور در ماده (۸۷) قید خواهد شد.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم بر اصل ماده به طریقی که خوانده شد- آقایانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند (اغلب قیام نمودند و با اکثریت تصویب شد).
ماده ۱۰۵- در صورت مرقومه در ماده قبل برحسب امر رئیس صورت عرض حال استبضافی به مدعی‌العموم داده می‌شود که عقاید خود را در آن باب اظهار دارد.
(پیشنهاد کمیسیون)
ماده ۱۱۱- صورت عرض حال اعتراض برحسب امر رئیس کل به مدعی‌العموم داده می‌شود که عقیده خود را در باب رد یا قبول اظهار نماید.
حاجی شیخ اسدالله- برحسب امر رئیس کل باید عرض حال به مدعی‌العموم داده می‌شود در صورت رد یا قبول آیا بعد از آن که مدعی‌العموم رد کرد حقش درباره عرض حال ساقط می‌شود یا باز هم حق ثبوت این مطلب را دارد.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم کسانی که با این ماده به طریقی که کمیسیون راپورت داده است موافقت دارند قیام نمایند (اغلب قیام نمودند و بااکثریت تصویب شد).
(پیشنهاد وزیر)
ماده ۱۰۶- عقاید و اظهارات مدعی‌العموم به دفتر دیوان محاسبات داده می‌شود که عقاید و صورتی از آن اظهارات را خود مدعی‌العموم باید برای صاحب جمع بفرستد و از این ارسال دفتر را مستحضر دارد تا در دفتر مذکوره در ماده (۸۹) یادداشت شود.
ماده ۱۱۲- عقیده مدعی‌العموم که کتباً بیان شده است باید تمامات خود مدعی‌العموم به صاحب جمع یا وکیلش ابلاغ و راپورتی از این ابلاغ به دفتر خانه داده می‌شود که در دفتر ماده (۸۷) قید شود.
نایب رئیس- در این ماده گویا نظریاتی نباشد رأی می‌گیریم آقایانی که این ماده را به طریقی که خوانده شد تصویب می‌کنند قیام نمایند (به اکثریت تصویب شد).
(پیشنهاد وزیر) ماده ۱۰۷- صاحب جمع مزبور در ظرف مدت دو ماه بعد از اخطاری که به او شده می‌تواند جوابی که دارد به ضمیمه تمام اسناد و اوراق متعلقه با دعای خود اظهار دارد.
(پیشنهاد کمیسیون) ماده ۱۱۳- صاحب جمع در ظرف پانزده روز از تاریخ ابلاغ حق دارد جواب خود را به ضمیمه اسناد ارسال دارد.
دکتر حیدر میرزا- در اصلح عبارت عرضی دارم (حق دارد) یعنی چه اگر حق دارد باید این کار را بکند.
فهیم الملک- یعنی اگر جوابی و اسنادی نداشته باشد او را باید مجبور کرد که حکماً باید جواب بدهد.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم براین ماده آقایانی که با این ماده موافقت دارند قیام نمایند. (اغلب قیام نمودند و با اکثریت تصویب شد).
ماده ۱۰۸- این جواب نیز به مدعی‌العموم داده می‌شود تا نظرات و توضیحات آخری خود را در آن باب در محکمه که از برای تجدید نظر آن حساب معین می‌شود اظهار کند ده روز پس از مدت مسطوره دو ماه قبل مدعی‌العموم و صاحب جمع یا وکیلش باید تعیین و انعقاد محکمه را در مسائل معترض فیه در خواست نماید و به موجب این در خواست رئیس دیوان محاسبات حکمی صادر و صورت آن را به جهت صاحب جمع می‌فرستد و در ضمن آن حکم رئیس دیوان محاسبات محکمه را که باید تجدید نظر نماید معین و اسم مستشاری را که باید راپورت دعوی را بنویسد نوشته و ذکر می‌کند که آیا ممیز آن حساب نیز باید در آن محکمه جدید حاضر باشد یا خیر.
آقا میرزا ابراهیم خان- این ماده در کمیسیون به دو ماده تقسیم شده است
پیشنهاد کمیسیون
(۱) ماده ۱۱۴- این جواب نیز به مدعی‌العموم داده می‌شود تا این که بتواند نظرات آخری خود را اظهار نماید.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم بر ماده ۱۱۴ کمیسیون کسانی که تصویب می‌کنند قیام نماید (با اکثریت تصویب شد).
(۲) ماده ۱۱۵- کمیسیون ده روز بعد از مدت معینه در ماده (۱۱۲) مدعی‌العموم و صاحب جمع یا وکیلش می‌تواند انعقاد محکمه را برای مذاکره راجع به رد یا قبول اعتراض در خواست نماید و به موجب این در خواست رئیس دیوان محاسبات امری در این باب صادر و مستشاری را به سمت مخبری معین می‌کند و اگر مداخله مستشار یا ممیزی که سابقاً به سمت مخبری معین شده بودند لازم باشد در امر نامه مزبور قید خواهد شد این امر نامه باید به طرف مقابل ابلاغ شود.
نایب رئیس- نظریاتی در این ماده نیست رأی می‌گیریم براین ماده ۱۱۵ کمیسیون آقایانی که موافقند قیام نمایند (اغلب قیام نمودند و با اکثریت تصویب شد).
نایب رئیس- بقیه شور در این مواد می‌ماند به جلسه آتیه.
(استعفا نامه ابوالقاسم میرزا از کمیسیون تفتیش به عبارت ذیل قرائت شد).
این بنده هم از کمیسیون تفتیش استعفا می‌دهم مستدعی است عوض بنده هم انتخاب شود ابوالقاسم میرزا
حاج سید ابراهیم- در ابتدای مجلس تلگراف انجمن ایالتی آذربایجان خوانده شد ولی برای این که بنا بود مذاکرات متفرقه در آخر جلسه بشود و شروع در دستور شود این که نمایندگان مذاکره نکرده بنده عرض می‌کنم وقوع این قضیه یک وظیفه است که نمی‌شود گفت قضیه شخصی است و قتل شخصی است قتلها نسبت به اهمیت مفتول در مملکت اهمیت دارد و البته ملت ملاحظه اهمیت آن را می‌کند بنده عرض می‌کنم اگر مسامحه در این مطلب بشود و نتیجه کلی به ولایات اطلاع داده نشود یقین دارم که از جاهای دیگر به همین ترتیب اظهارات حس خودشان را به توسط نمایندگان محترم خودشان می‌کنند و بسا می‌شود که این واقعات اسباب آن بشود که یک سوءظن نسبت به بعضی جاها حاصل شود که دیگر نشود جلوگیری کرد و رفع آن سوءظن را کرد و یقین دارم وزراء و دولت نهایت جدیت دارند در این مسئله ولی همین قدر عرض می‌کنم که اگر نتیجه صحیحی از آن گرفته نشود نمی‌شود بعضی سوءظن‌ها را از ملت به بعضی بیانات مرتفع کرد محض آن که بنده از حسیات ملت اطلاع دارم عرض می‌کنم که بهتر این است که نگذارند به آنجاها برسد که دیگر جلوگیری ممکن نیست و آن وقت مجلس هم نمی‌تواند جلوگیری کند.
نایب رئیس- چون آقای حاج سید ابراهیم خواسته بودند که در آخر جلسه در این موضوع اظهاراتی بشود این بود که اجازه داده شد و اظهارات خودشان را نمودند ولی بعضی از آقایان دیگر هم هستند که اجازه خواسته‌اند تمنی می‌شود که مقصود خودشان را کتباً پیشنهاد کنند بعد اجازه داده خواهد شد.
منتصرالسلطان- این که بنده عرض کردم که وکلای آذربایجان مخصوصاً در این باب اقدامی کرده‌اند و آقای آقا شیخ اسد الله رد کردند اگر مقصود بنده از آن بیانی که کردم درست مفهوم نشد حالا اصلاح می‌کنم و چون جناب آقای مخبرالسلطنه فرمان فرهای آذربایجان هستند و خدمات فوق‌العاده در آذربایجان به ملت و دولت کرده‌اند و هیچ فردی از افراد ایرانی نیست که خدمات و زحمات ایشان را ندادند این است که وکلای آذربایجان باید قدر خدمات این شخص را دانسته باشد و هم چنین مرحوم صنیع‌الدوله که سالهاست در این مملکت خدمت کرده و هیچ فردی از افراد ایرانی نیست که اگر قدری حس داشته باشند خدمات این مرحوم را نداند و در واقع این شهید راه حریت که مفتول شد آن گلوله که به او خورد بنده می‌خواهم عرض کنم نه فقط به شخص صنیع‌الدوله خورد بلکه به پهلوی فرد فرد ایرانی خورد قدری واضح تر عرض بکنم بلکه به پهلوی ایران خورد و می‌خواهم عرض کنم که افراد وکلاء و تمام ملت باید در موقع تعقیب مجازات این دو نفر را به نمایند که آمده‌اند این کار را کرده‌اند مرحوم صنیع‌الدوله یک شخص معمولی مملکتی نبود که بگویند باید برود فلان چی قابل را نمی‌شود وزرای مملکت را و این قتل اشخاص محترم را با این سهلی بگیریم و اهمیت ندهیم و در بعضی حرف‌ها این طور ساکت باشیم آن وقت فردا امور مملکت چه می‌شود باید در این باب یک قدری تأمل کرد و این مطلب خیلی مهم است و خیلی اهمیت دارد برود هر دو وکلاء لازم است و واجب است که در این باب تعقیب بکنند و تمامات‌ها شریک در این عزاداری هستیم با فامیل مرحوم صنیع‌الدوله و جناب مخبرالسلطنه و یک مسئله دیگر هم در باب آن تلگراف بود دیگر اجازه بدهند عرض کنم یک تلگرافی بود که اظهار شده است در آن که هشت ماه دوره تنفینیه مجلس شورای ملی نمی‌دانیم نمایندگان در این مدت چه کرده‌اند بنده می‌خواهم عرض بکنم در آن مشروطه صغیر که معروف است آن مجلس خیلی کارها کرده‌اند و قوانین و چیزهای دیگر از مجلس گذشته بنده نمی‌خواهم تبرئه از خودمان کنم اولی می‌خواهم قدری شرح بدهم کارهای آن دوره و این دوره را در آن دوره چند نفر بودند که قوانین را می‌نوشتند ترجمه می‌کردند و می‌آوردند به مجلس پیشنهاد می‌کردند و از مجلس رأی گرفته می‌شد و می‌گذشت و امروز که در آن قوانین نظر می‌شود می‌بینیم اغلب قوانین به یک دیگر نفیس است یعنی قانون وزارت داخله با قانون باید که موادش با یکدیگر مربوط باشد می‌بینیم هیچ کدام با هم ربط ندارد و باید در تمام قوانین نظریات ثانوی بشود و آن تلگرافی که شده است در واقع بی محل است ما خیلی کار کرده‌ایم و اگر اجازه بدهند قدری از کارها نکردند در این دوره شده است عرض کنم.
نایب رئیس- راجع به کدام تلگراف است فرمایشات جنابعانی.
منتصرالسلطان- راجع به آن تلگراف ثانوی است.
نایب رئیس- آن که در مجلس خوانده نشده است.
منتصرالسلطان- پس در موقعی که آن تلگراف خوانده شد بنده عرایضی دارم و اجازه می‌خواهم که فهرستی از کارهای مجلس که در این دوره شده است عرض کنم.
ارباب کیخسرو- بنده متمم فرمایش آقای منتصرالسلطان را می‌خواهم عرض کنم و کاری به تلگراف آذربایجان ندارم ما از دور و نزدیک می‌شنویم که می‌گویند در این دوره قانونی از مجلس نگذشته اگر چه متاسفانه بعضی قوانینی که گذشته است آن طوری که باید به موقع اجرا بیاید نیامده است ولی ما به تکلیف خودمان باید عمل کنیم و یکی از قوانینی که امروز هم در راپورت کمیسیون قوانین مالیه که خوانده شد اشاره به آن شده بود که از مجلس گذشته است قانون محاسبات عمومی‌است که مدتی رفت مجلس صرف آن شده برای یک ماده که به کمیسیون تفسیر رفته است و همین طور مانده است چند جلسه قبل آقای موتمن الملک فرمودند که تمام شده است و لازم نیست که یک نفر دیگر کسی آن کمیسیون انتخاب شود آن راپورت تمام شده است یک جلسه دیگر لازم است که راپورت خوانده شود و به مجلس خواهد آمد متاسفانه حالا چند جلسه است که می‌گذرد هیچ اثری از آن راپورت ظهور رسیده است. واقعاً از بسا که در این جا اظهار کرده‌ایم دیگر خجالت می‌کشم که در این جا در آن خصوص مذاکره کنیم نمی‌دانم دیگر چه حال به اعضای کمیسیون رخ می‌دهد که این بیانات را می‌شنود بنده مخصوصاً تقاضا می‌کنم از اعضای آن کمیسیون که بیش از این غفلت نکنند و راپورت شان را بدهند و دیگر ما را منتظر نگذارند.
معاضدالملک- به موجب نظامنامه داخلی هر لایحه یا طرحی که رجوع شد به یک کمیسیونی و بیش از یک ماه به تأخیر افتاد خود مجلس یا یک نفر نماینده حق دارد تقاضا کند که عین آن در مجلس حل شود حالا بنده به موجب این ماده نظام نامه تقاضا می‌کنم که در مجلس مطرح شده حل شود.
(اغلب این تقاضا را تصدیق نکردند).
افتخار الواعظین- بنده فقط می‌خواهم خاطر نمایندگان را مستحضر کنم که دو نفر از کمیسیون داخله استعفا داده‌اند و عده کسر شده است به این جهت بدبختانه کمیسیون نتوانست امروز منعقد شود برای این که اعضای حاضر کمیسیون داخله شش نفر است اقلش باید چهار نفر حاضر شوند تا کمیسیون بتواند شروع در مذاکره نماید و امروز سه نفر از اعضاء حاضر نشده بودند و کمیسیون نتوانست منعقد شود و بنده مخصوصاً از آقای رئیس تقاضا می‌کنم که انتخاب کسر کمیسیون داخله عوض اعضاء مستعفی و اجزءدستور جلسه آتیه بگذارند.
نایب رئیس- کسر کمیسیونها در جلسه آتیه باید انتخاب شود چون از اعضای کمیسیون قوانین مالیه هم بعضی استعفا داده‌اند دستور جلسه آتیه بقیه شور قانون دیوان محاسبات راپورت کمیسیون نظام راجع به طرح وزارت جنگ در خصوص قشون ایلیاتی انتخاب کسر کمیسیون ما بقیه کنترات مسیو مولیتر و اگر مجال بشود راپورت کمیسیون داخله راجع به تجزیه بلوچستان از کرمان.
ادیب‌التجار- تمام خرابی مملکت را همه می‌دانید از عدلیه است و آقایان هم اذهانشان مسبوق است و این خرابی عدلیه به اندازه است که تمام مردم را به صدا در آورده آقایان نمایندگان هم می‌دانند که تا عدلیه را تصفیه نکنند و تا قوانینی به دست آنها ندهند تصفیه نخواهد شد چنان چه خودتان به تجربه دانسته‌اید که تا قوانین تشکیلات عدلیه که چند ماه است آقای مشیرالدوله زحمت‌ها کشیده‌اند و در گوشه کمیسیون مانده است گمان می‌کنم آقای حاجی شیخ الرئیس و سایر اعضای کمیسیون عدلیه هم موافقت دارند که در جلسه آتیه جزء دستور گذاشته شود.
ارباب کیخسرو- هنوز طبع و توزیع نشده است.
ادیب‌التجار- من خیلی اصرار دارم که او هرچه زودتر جزء دستور گذاشته شود و مسامحه در این خصوص شود اگر طبع و توزیع نشده است هر چه زودتر طبع و توزیع شده جزء دستور گذاشته شود.
نایب رئیس- قانون تشکیلات عدلیه برگشت به کمیسیون عدلیه و هنوز راپورت کمیسیون عدلیه برنگشته باید به کمیسیون تأکید شود که برگردانند.
ادیب‌التجار- این یک عرض بنده بود یک عرض دیگر بنده این است که آن چند ماده که در خصوص منع احتکار نوشته شده است خواهش می‌کنم استدعا می‌کنم از مقام ریاست که اقدامی‌بفرمایند که در این دوره تقنینیه این مواد از مجلس بگذرد چون تجربه کرده‌ام در این پانزده ماه نگذشته است و کمیسیون داخله هم مدتی است زحمت کشیده و حاضر کرده دیگر در باب لوایح نجف اشرف خیلی داد کشیدیم استدعا کردیم هی به دفع‌الوقت گذرانیدند هی فرمودند همیشه آن جلسه استدعا دارم آن را هم در جلسه آتیه گفتگو فرمائید که اگر بنا است از طرف مجلس کسی معین شود بشود اگر بنا است یا مأمور دولتی برود بیش از این تعویق نیفتد.
نایب رئیس- در هر دو مطلب که فرمودید مانعی ندارد و از این که جزء دستور جلسات آتیه گذاشته شود.
سلیمان میرزا- لازم است که عرض کنم که قانون تشکیلات عدلیه به هیچ وجه در کنج کمیسیون عدلیه نمانده است و علاوه بر این که هفته سه روز باید کمیسیون عدلیه تشکیل شود هفته شش روز تشکیل می‌شود و علاوه بر این که اعضاء کمیسیون شخصاً معمول هستند علمای مجلس هم از اعضاء خمسه و غیره را هم زحمت داده‌ایم که آنها هم ملاحظات خودشان را بفرمایند و این قانون تشکیلات مطرح است و این که قدری تأخیر شده است در آمدن به مجلس به جهت این که می‌خواهند کمیسیون که این قانون تقریباً به اتفاق تصویب شود که وقتی که به مجلس می‌آید بعضی مذاکرات نشود و باز برگردد ولی هنوز تمام نشده است همان طور که آقای ادیب التجار اظهار اهمیت قوانین عدلیه را کردند نسبت به سایر قوانین این واضح است حالا اگر شما می‌خواهید اظهار حس نسبت به عدلیه بفرمائید خوب است قانون اسناد را مقدم بدارند که شور اول آن هم گذشته است شور دوم آن مانده است شور دویمش بشود آن را جزء دستور بگذارند که آن هم راجع به عدلیه است که تشکیلات عدلیه هم که گذشت و عدلیه مطابق آن تشکیل شد حال اسناد معلوم باشد که کدام معتبر است کدام غیر معتبر است برای این که اساس رسیدگی عدلیه بر اسناد است وارد در هر حال مقدم است پس خوب است آن را جزء دستور گذاشته شود.
نایب رئیس- قانون ثبت اسناد آن روز جزء دستور بود چون رسم است آن چه جزء دستور است دیگر تجدید نمی‌کنیم ولا جزء دستور بود.
حاج شیخ الرئیس- چون جناب ممتازالدوله از اعضاء کمیسیون عدلیه بوده‌اند و حالا که به مقام ریاست نائل شده‌اند البته مهمات ریاست ایشان را مانع از حضور در کمیسیون خواهد شد یعنی به نظر بنده حال اگر حاضر می‌شوند که البته افتخار داریم والا در جلسه آتیه عوض ایشان انتخاب بشود.
نایب رئیس- باید از خود ایشان سئوال شود.
(در این موقع که یک ساعت از شب گذشته است نایب رئیس حرکت کرد و مجلس ختم شد).