قرارداد سن پترزبورگ ۱۹۰۷
| قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| ملتی که تاریخ خود را نداند محکوم به تکرار آن است |
قرارداد سن پترزبورگ در ۸ شهریور ۱۲۸۶ برابر با ۳۱ آگوست ۱۹۰۷ میان روسیه و بریتانیا در سن پترزبورگ امضا شد. این قرارداد را وزیر خارجه روسیه الکساندر پترویچ ایسولسکی و وزیر خارجه بریتانیا سر آرتور نیکلسون امضا کردند
در این قرارداد روسها و بریتانیای‌ها کشورهایی از قاره آسیا را میان خود تقسیم کردند.
وضعیت سیاسی ایران از دیدگاه روسیه و بریتانیا
گفتگوهای سوداگرانه برای نوشتن این قرارداد از خرداد ۱۲۸۵ برابر با ژوئن ۱۹۰۶ آغاز شد. بریتانیا می‌خواست با این قرارداد تضمینی برای نفوذ خود در هند و خلیج فارس داشته باشد، به ویژه در واردات و صادرات تولیدات ایران و بریتانیا که از خلیج فارس می‌گذشت بریتانیایی‌ها خواستار کنترل کامل خلیج فارس بودند. دولت بریتانیا نیز بیش از پانصد هزار پوند به ناصرالدین شاه قرض داده بود. از سوی دیگر، با امضای این قرارداد روسیه نیز می‌خواست که نفوذ اقتصادی خود را در ایران تضمین کند. روسیه قرضی بیش از چهار میلیون پوند به مظفرالدین شاه برای سفرهایش داده بود. بیشتر شاهزادگان قاجار نیز از بانک روسی Banque d’Escompte et des Prets de Perse قرض گرفته بودند. پس از انقلاب مشروطه قدرت از دست مظفرالدین شاه خارج شد و به دست مجلس شورای ملی افتاد. روسیه نگران این بود که پول‌هایی را که قرض داده‌است را دیگر قاجاریان باز نگردانند. دولت بریتانیا در آغاز انقلاب مشروطه از مشروطه خواهان پشتیبانی کرد. در محوطه سفارت انگلیس در تهران بیش از ۱۳۰۰۰ تن از مشروطه خواهان گردآمدند و برای داشتن از زیر یوغ شرعیه و داشتن قانون اساسی و پارلمان برپاخاستند.[۱]
درونمایه قرارداد سن‌پترزبورگ
قرارداد سن پترزبورگ درباره نفوذ دو کشور روسیه و بریتانیا در کشورهای ایران، افغانستان و تبت را بود. بر پایه این قرارداد ناپسند:
ایران: به سه بخش روسی، انگلیسی و بی طرف تقسیم شد. گمرک‌های ایران که بخش روسی ایران بود زیر کنترل روسها درآمد و درآمد گمرک شمال ایران برای بازپرداخت وام‌هایی که مظفرالدین شاه و دیگر شاهزادگان قاجار از روسیه گرفته بودند یک‌راست به بانک روسی Banque d’Escompte et des Prets de Perse واریز می‌شد.
گمرک‌های فارس و جنوب ایران زیر کنترل برینانیا درآمد و درآمد گمرک‌ها به British Imperial Bank of Persia برای پرداخت وام‌هایی که بانک به ناصرالدینشاه و مظفرالدین شاه داده بود واریز می‌شد.[۲]
درآمد شیلات در دریای مازندران و خلیج فارس و درآمد پست و تلگراف در ایران به حساب دولت بریتانیا واریز می‌شد.
افغانستان: روسیه افغانستان را کشور تحت‌الحمایت خود کرد این فرمولی بود که استعمارگران برای غارت کشورهای مستعمره بکار می‌بردند. بدین معنا که روسیه هیچگونه رابطه سیاسی با افغانستان برقرار نخواهد کرد و این چراغ سبزی بود برای بریتانیا که هرکاری که می‌خواهد با افغانستان انجام دهد.
تبت: روسیه و بریتانیا موافقت می‌کردند که تبت زیر کنترل و نفوذ چین باشد. روسیه و بریتانیا در امور تبت دخالت نخواهند کرد.
پیآیند قرارداد سن پترزبورگ
گفتگوها و داد و ستدها بر سر این قرارداد بدون حضور نماینده‌ای از ایران، افغانستان و تبت انجام یافت. دولت ایران در ۲۴ شهریور ۱۲۸۶ از درونمایه این قرارداد آگاه شد و در تهران تظاهرات بزرگی علیه این قرارداد به راه افتاد. روسیه به محمدعلی شاه قرض هنگفتی داد که وی با تهیه ساز و برگ برای حمله نظامی به مشروطه خواهان خود را آماده سازد و به محمدعلی شاه نیز پاسپورت روسی دادند. با پولی که روسیه علیه مشروطه به محمدعلی شاه داد، ۲ تیر ۱۲۸۷ - به فرمان محمدعلی شاه، کلنل لیاخوف روسی مجلس نخست شورای ملی را به توپ بست و مشروطه در سراسر ایران بجز تبریز برچیده شد. این آغاز استبداد صغیر بود. مجلس شورای ملی از این روز تا روزی که تهران به دست مشروطه‌خواهان فتح شد بسته شد. مشروطه خواهان گیلان و اصفهان در ۲۵ تیر ماه ۱۲۸۸ یا یک سال و چند هفته پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی بر تهران چیره شدند و بر مشروعه خواهان پیروز گردیدند. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد و روسها اعلام داشتند که دولت روسیه از محمدعلی شاه پشتیبانی نخواهد کرد مگر آنکه دولت ایران همه قرض‌هایی که به شاهان قاجار داده شده بود را به رسمیت بشناسد و آنها را پس بدهد. دولت ایران قرض‌ها را قبول کرد و همه قرض‌های محمدعلی شاه را بازپرداخت. در این کشاکش بریتانیا درونمایه قرارداد ۱۹۰۷ را پاس داشت و در برابر این تجاوز و به توپ بستن مجلس کاری انجام نداد.
۹ آذر ۱۲۹۰ ارتش روسیه استان گیلان را تصرف کرد. سپس در ۷ دی ۱۲۹۰ قوای روسیه تهران را نیز اشغال نظامی کرد. از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۳، سه سال تهران و بخش شمالی کشور ایران در اشغال ارتش روس بود. بهانه روسها برای این حمله مورگان شوستر آمریکایی بود که با تصویب مجلس شوستر به خدمت دولت ایران درآمد که سیستم بودجه و مالیات در ایران بنیان کند و به اجرا درآورد.[۳][۴][۵] مالکان بزرگ زمین از پرداخت مالیات سر باز زدند زیرا که همه آنها به بانک‌های روسی مقروض بودند و زمین‌های خود را در بانک گرو گذاشته بودند.
پس از آنکه قوانین مالیاتی را در ایران مورگان شوستر به راه انداخت، مالکان بزرگ[۶] از روسیه درخواست کمک کردند و روسیه به ایران حمله کرد. روسیه دستور داد که مورگان شوستر باید ایران را ترک کند و مجلس این درخواست را رد کرد. پس از آن نیروهای نظامی روسیه به ایران حمله کردند نمایندگان را از مجلس بیرون انداختند و در مجلس شورای ملی را برای سه سال بستند. در این حمله روسیه به ایران دوباره برپایه قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ دولت بریتانیا دخالتی نکرد.
۵ آگوست ۱۹۱۴ برابر با ۱۳ امرداد ۱۲۹۳ جنگ جهانی اول آغاز شد و روسها نیروهای بیشتری در بخش شمالی ایران پیاده کردند و نیروهای بریتانیا بوشهر و آبادان را اشغال کردند. در آبان ۱۲۹۵ کلنل پسیان با نیروهای ژاندارمری همدان به نیروهای قزاق حمله برد و ژاندارمری شیراز کنسول انگلیس را دستگیر کرد. ژاندارمری ایران از جنبش آزادیخواهی علیه روسیه و انگلیس پشتیبانی کرد و وارد کارزار شد. این بار نیروهای روس و انگلیس برپایه قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ علیه ژاندارمری ایران متحد شدند و ژاندارمری را شکست دادند.
لغو قرارداد سن پترزبورگ
در تاریخ آبان ۱۲۹۶ برابر با اکتبر ۱۹۱۷ انقلاب اکتبر در روسیه به انجام رسید. دولت ایران آقای اسد بهادر شارژه دافر در سفارت ایران در سن پترزبورگ نزد لئو تروتسکی وزیر خارجه روسیه کمونیستی فرستاد. آقای بهادر ماموریت داشت که درباره لغو قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ و بیرون رفتن نیروهای نظامی روسیه با تروتسکی گفتگو کند.
در بهمن ۱۲۹۶ تروتسکی اعلام داشت که همه قراردادهای میان ایران و روسیه که تمامیت ارضی ایران را به بازی می‌گیرند غیرقانونی هستند. در ۴ امرداد ۱۲۹۷ دولت ایران اعلام داشت همه قراردادها و امتیازهای داده شده به روسیه که ایران زیر تهدید و با دادن رشوه امضا کرده است لغو می‌شود. ۱۲ اسفند ۱۲۹۶ در قرارداد صلح میان شوروی و آلمان و اتریش که در شهر برست لیتوفسک Brest- litowsk در روسیه سفید قرارداد امضا شد، دولت شوروی استقلال و آزادی ایران و افغانستان را به رسمیت شناخت و اعلام کرد که استقلال سیاسی و اقتصادی ایران و افغانستان و تمامیت ارضی این دو کشور را محترم خواهد شمرد.[۷]
قراردادهای پیآیند
پس از آنکه قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ از دیدگاه سیاسی دیگر ارزشی نداشت، دولت بریتانیا با دولت ایران به نخست‌وزیری وثوق‌الدوله به گفتگو نشست و قرارداد نوینی به امضا رسانید که بارها بارها بدتر از قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ بود و ایران رسما مستعمره انگلیس شد. این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملی نرسید.
دولت شوروی نیز کوشش کرد که قرارداد نوینی با دولت ایران به امضا برساند. در ۷ اسفند ۱۲۹۹ قانون اجازه مبادله عهدنامه دوستی منعقده بین دولتین ایران و جمهوری شوروی روسیه[۸] در مسکو به امضا رسید و در تاریخ ۲۳ قوس ۱۳۰۰ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.[۹]
قرارداد سن پترزبورگ درباره ایران به زبان پارسی
قرارداد در باب ایران
نظر به اینکه دولتین انگلیس و روس متفقا متعهدند که انتگریته و استقلال ایران را مراعات نمایند و محض آنکه صمیما مایل به حفظ نظم در تمام نقاط این مملکت و ترقی صلح آمیز آن می‌باشند و مایلند که برای تمام سایر ملل بالسویه حقوق تجارتی و صناعی همیشه برقرار بوده باشد و چون هر یک از دولتین مذکورتین به ملاحظه ترتیب جغرافیایی و اکونومی (ثروتی) اهتمام مخصوصی در حفظ امنیت و نظم بعضی ایالات متصله و یا متجاوزه ایران به سرحد روس از یک طرف و به سرحد افغانستان و بلوچستان از طرفی دیگر دارند برای احتراز از هر گونه علل و اسباب حدوث اختلاف نسبت به مصالح خودشان در ایالات سابق‌الذکر ایران به موجب مدلول فصول ذیل با یکدیگر اتفاق نمودند.
فصل اول
دولت انگلیس متعهد می‌شود که در آن طرف خطی که از قصر شیرین از راه اصفهان و یزد و خواف به نقطه‌ای از سرحد ایران منتهی و سرحد روس و افغانستان را تقاطع می‌نماید برای خود یا کمک برعایای خود یا معاونت به اتباع دولت دیگر در صدد تحصیل هیچ گونه امتیاز پلتیکی یا تجارتی از قبیل امتیازات راه‌های آهن و سایر راه‌ها و بانک‌ها و تلگراف‌ها و حمل و نقل و بیمه و غیره برنیاید و نیز دولت انگلیس متعهد است که وجها من‌الوجوه به هیچ وسیله در اوقاتی که دولت روس به مقام معاونت به مطالبه این قبیل امتیازات در نواحی مزبوره برمی‌آید ابدا ضدیت ننماید مسلم است که اماکن مذکوره در فوق جزو نواحی است که در آنها دولت انگلیس متعهد است که در مقام تحصیل امتیازات مذکوره فوق برنیاید.
فصل دوم
دولت روس هم متعهد است که در آن طرف خطی که از سرحد افغانستان از راه قازبک و بیرجند و کرمان رفته به بندر عباس منتهی می‌شود برای خود یا کمک به اتباع خود یا معاونت به رعایای دول دیگر درصدد تحصیل هیچگونه امتیاز پلتیکی یا تجارتی از قبیل امتیاز راه‌های آهن و سایر راه‌ها و بانک‌ها و تلگراف‌ها و حمل و نقل و بیمه و غیره برنیاید و نیز دولت روس متعهد است که وجها من الوجوه بهیچ وسیله در اوقاتی که دولت انگلیس در مقام کمک به مطالبه این قبیل امتیازات در نواحی مزبوره برمی‌آید ضدیت ننماید و مسلم است که اماکن مذکوره در فوق جزو نواحی است که در آنها دولت روس متعهد است که در مقام تحصیل امتیازات مذکوره فوق برنیاید.
فصل سیم
دولت روس متعهد می‌شود که بدون اینکه قبلا با دولت انگلیس مشاوره و تفهیمی شده باشد به هیچگونه امتیازی که به رعایای انگلیس در نواحی ایران واقعه فیمابین خطوط مذکوره در فصل اول و دوم داده شود ضدیتی نکند دولت انگلیس نیز بهمین نحو در باب امتیازاتی که به رعایای روس در همان نواحی ایران داده می‌شود متعهد است تمام امتیازات موجوده حالیه در نواحی مذکوره در فصل اول و دویم هم بحال خود برقرار بود.
فصل چهارم
مسلم است که عایدات تمام گمرکات ایران به استثنای گمرکات فارس و خلیج فارس یعنی عایداتی که به ضمانت وجه اصل و منافع قروض دولت ایران از بانک استقراضی روس تا تاریخ امضای این قرارداد حالیه داده شده برای همان منظور کمافی‌السابق برقرار خواهد بود نیز مسلم است که عایدات گمرکات ایران در فارس و خلیج فارس و همچنین عایدات عمل صید ماهی سواحل ایران در دریای خزر و همچنین عایدات پست و تلگراف برای ادای قروض دولت ایران از بانک شاهنشاهی که تا تاریخ امضای این قرارداد حالیه داده شده است کما فی‌السابق برقرار خواهد بود.
فصل پنجم
در صورت عدم ترتیب ادای وجه اصل یا پرداخت منافع قروض ایران از بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی تا تاریخ امضای این قرارداد و در صورتی که برای دولت روس لازم شود در محال عایداتی که برای مرتب رسیدن قروض از بانک استقراضی رهن شده و آن محال در نواحی مذکوره در فصل دویم این قرارداد واقعند کنترلی بگذارد و نیز در صورتی که برای دولت انگلیس لازم شود در محال عایداتی که برای مرتب رسیدن قروض از بانک شاهنشاهی رهن شده و محال مزبوره در نواحی مذکوره در فصل اول این قرارداد واقعند کنترلی بگذارد دولتین انگلیس و روس متعهد هستند که قبلا دوستانه با یکدیگر مشورت نموده متفقا قرار اقدام برقراری این کنترلی را بدهند از تمام مداخلاتی که بر خلاف اصول و اساس این قرارداد حالیه است احتراز جویند
در سنت پطرزبورغ نسختان بانجام رسید.
۳۱ اوت ۱۹۰۷
امضا (نیکلسن ـ ایزولسکی)
پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفیر روس و انگلیس درباره قرارداد سن پترزبورگ آبان ۱۲۸۶
- مراسله محترمه آنچناب جلالتماب
- مورخه ۱۵ شهر شعبان المعظم ۱۳۲۵ مطابق ۲۴ سپتامبر ۱۹۰۷
- که متضمن سواد یک قسمت قرارداد منعقده فیمابین دولتین قوی شوکتین روس و انگلیس راجع به ایران و دارای یک مقدمه و پنج فصل بود و اصل انامل توقیر کردید اینک در جواب زحمت افزا می‌شود که چنانکه خاطر نصفت مظاهر آنجناب تصدیق خواهد کرد قرارداد مزبور فیما بین دولتین قوی شوکتین روس و انگلیس منعقد شده و بنابراین مفاد آنهم راجع به دولتین مرقومتین که قرارداد مزبوره را امضا کرده‌اند خواهد بود و دولت علیه ایران نظر باستقلالی که بفضل خداوند متعال بخودی خود داراست کلیه حقوق و اختیاراتی را که از استقلال نام به دولت علیه حاصل است از اثر نفوذ هر قسم قراردادی که مابین دو یا چند دولت خارجه در باب ایران منعقد شده یا شود با دول متحابه و تشیید مبانی و داد و یک جهتی موافق اصول عهود مقدسه و قاعده درهای باز برای تجارت بین‌الملل سعی بلیغ خواهد داشت در باب وجوه استقراض هم بدیهی است که دولت علیه فصول قراردادهایی را که در این باب منعقد شده است بلاتخلف رعایت خواهد نمود برای اظهار و اعلام اصولی که در این مراسله مقید و مطرح است سوادی از آن برای نمایندگان دول متحابه مقیمین دربار دولت علیه ارسال شد
- در این موقع احترامات فایقه را نسبت به آن جناب جلالتماب تجدید می‌نماید. [۱۱] [۱۲]
منبع
- ↑ Rouholla K. Ramanzani: The foreign policy of Iran. University Press of Virginia, 1966, S. 89 - 91.
- ↑ W. Morgan Shuster: The Strangling of Persia. New York, 1912, S. xxviii.
- ↑ قانون استخدام پنج نفر آمریکایی برای مالیه
- ↑ قانون استخدام سه نفر مستخدم برای وزارت مالیه (دو نفر آمریکایی و یک نفر اروپایی‌هایی که در ایران هستند)
- ↑ استخدام ده نفر مستخدم آمریکایی برای مالیه
- ↑ مالکان بزرگ ایران
- ↑ Rouhollah K. Ramazani: The foreign policy of Iran. University Press of Virginia, 1966, S. 148.
- ↑ قانون اجازه مبادله عهدنامه دوستی منعقده بین دولتین ایران و جمهوری شوروی روسیه
- ↑ Cosroe Chaqueri: The Sovjet Socialist Republic of Iran 1920–1921. University of Pittsburg Pess, 1995, S. 143.
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۲ مهر ۱۲۸۶ نشست ۱۶۷
- ↑ پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفیر روس و انگلیس درباره قرارداد سن پترزبورگ آبان ۱۲۸۶
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۱ آبان ۱۲۸۶ نشست ۱۸۴ پاسخ دولت ایران به دولت روس و انگلیس درباره قرارداد سن پترزبورگ