سخنان محمد مصدق پس از پذیرفته شدن پیشنهاد ملی شدن نفت مجلس شورای ملی ۲۲ اسفند ۱۳۲۹
تصویب دو فوریت گزارش کمیسیون مخصوص نفت
نایب رئیس – مطالبی که حالا بایستی مطرح بکنم سه مورد است. یکی انتخاب اعضای کمیسیونهاست که اوراقش منتشر شده
کشاورز صدر – صحیح نیست، درست نیست آقا اعتراض داریم.
نایب رئیس – آقایان تا ساکت نباشند بنده صحبتم را بکنم که نتیجه نمی‌گیرم. یکی دیگر طرحیست بامضای عده‌ای از آقایان بقید سه فوریت تقدیم مجلس شده.
مکی – آقا نفت مقدم است.
نایب رئیس – راجع بطرز تعیین اعضای کمیسیون هست یکی هم یک گزارشی است از کمیسیون نفت بقید دو فوریت رسیده، که حالا هر کدام را آقایان می‌فرمایند. که مطرح کنیم.
عده‌ای از نمایندگان – نفت را بخوانید
صدری – رای بگیرید
نایب رئیس – پس گزارش نفت قرائت می‌شود (به شرح زیر قرائت شد)
گزارش از کمیسیون مخصوص نفت به مجلس مقدس شورای ملی کمیسیون مخصوص نفت که طبق تصمیم قانونی در جلسهٔ پنج شنبه ۲۱،۱۰،۳۲۹ از طرف مجلس شورای ملی اتخاذ شده‌است و من‌باب یادآوری به عرض مجلس شورای ملی می‌رساند: (تصمیم قانونی)
مجلس شورای ملی با تایید و تصویب گزارش کمیسیون نفت دایر بر اینکه ساعد – گس کافی برای استیفای حقوق ایران نیست بمنظور اجرای قانون مهرماه ۱۳۲۶ به آن کمیسیون ماموریت می‌دهد که با توجه بپیشنهادات آقایان نمایندگان در ظرف دو ماه گزارشی مبنی بر تعیین وظیفه و رویه دولت تهیه و برای تصویب به مجلس شورای ملی تقدیم نماید. آقایان نمایندگان می‌توانند در ظرف دو هفته هر گونه پیشنهادی که دارند بکمیسیون نفت تقدیم نمایند از تاریخ نهم بهمن ماه ۱۳۲۹ الی تاریخ پنج شنبه ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ دوازده جلسه تشکیل داده غالب جلسات طولانی و در جلسه چند ساعت مشغول مطالعه جوانب و اطراف موضوع بوده و از لحاظ سیاسی و اقتصادی و قضایی و غیره مداخله کامل بعمل آورده که عیناًچگونگی مذاکرات در صورت جلسات کمیسیون منعکس است بالاخره در روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۹ کمیسیون باتفاق آرا تصمیم ذیل را اتخاذ و اینک گزارش آن تقدیم مجلس شورای ملی می‌گردد. مجلس شورای ملی نظر به اینکه ضمن پیشنهادات واصله بکمیسیون نفت پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آنجایی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای دو ماه تمدید می‌نماید - دکتر محمد مصدق. جمال امامی - دکتر شایگان – صالح بهبهانی. حائری‌زاده. گنجهء. حسین مکی. سرتیپ‌زاده. پالیزی. دکتر علوی قشقائی. ناصر ذوالفقاری. دکتر کاسمی. دکتر هدایتی فقیه‌زاده. عامری. فرامرزی بنابراین ماده واحده ذیل را باقید دو فوریت برای تصویب تقدیم مجلس شورای ملی می‌نماید
ماده واحده – مجلس شورای ملی تصمیم مورخ ۱۷،۱۲،۱۳۲۹کمیسیون مخصوص نفت را تایید و باتمدید مدت موافقت می‌نماید. مخبر کمیسیون مخصوص نفت حسین مکی
بیانات بعد از دستور آقای دکتر مصدق
دکتر مصدق – در اوایل دوره ۶ تقنینیه که مرحوم مستوفی‌الممالک زمامدار شده و برای رفع اختلاف شرکت با دولت کمیسیونی در مجلس انتخاب و افتخار عضویت آن نصیب من گردیده بود پس از مذاکرات و تبادل افکار عقیده‌مند شدم تا شرکت نفت در ایران هست ملت ایران نخواهد توانست از استقلال سیاسی و اقتصادی خود بهره‌مند شود و آرزو می‌کردم روزی فرارسد که ملت ایران بتواند این زنجیر بدبختی و این حلقه اسارت و عبودیت را پاره کند در اواسط سال ۱۳۲۳ وقتی که آقای کافتارادزه برای تحصیل امتیاز نفت شمال به ایران آمد موقع بدست من رسید که از مضار و معایب آن ورق پاره در مجلس حرف بزنم و معایب مضار گفته شده را علت طرح پیشنهادی خود راجع به تحریم امتیاز نفت قرار دهم نظر من در تمام دوره پیروی از سیاست موازنه آن هم منفی بود نه مثبت در صورتی که نظر نمایندگان حزب توده در مجلس این بود که موازنه وقتی بر قرار می‌شود که همسایه شمالی هم در شمال از حقوق و مزایای شرکت نفت یعنی دولت انگلیس در جنوب بهره مند شود. حال آنکه معقول نیست پیکر بی دو دست به تواند مقدرات خود را اداره کند و هر کس که خواهان تعالی و ترقی و مقید بحفظ استقلال ایران است باید سعی کند که دست بریده هر چه زودتر بجای خود گذارده شود تا ملت ایران بتواند در مقابل دول بزرگ از حقوق حقه خود دفاع کند. روی عقیده من آقای رحیمیان پیشنهادی در جلسه علنی مجلس به من داد که آنرا امضاء کنم ولی استنکاف نمودم و امروز می‌توانم به عرض جامعه برسانم که علت این استنکاف چه بود. پیشنهاد ایشان امتیاز شرکت نفت را الغاء می‌کرد چنانچه قرار داد دارسی هم ماخذ عملیات شرکت نفت قرار می‌گرفت چون حق الغای امتیاز برای دولت در آن شناخته نشده بود الغای امتیاز سبب می‌شد که بر طبق یکی از مواد همان قرار داد اختلاف بین شرکت و دولت منجر بحکمیت شود. و معایب حکمیت هم بر آقایان پوشیده نیست و چون تا آن وقت سیآت اعمال صاحب امتیاز و مضار معامله او تمام گفته نشده و ملت ایران از اوضاع رقت بار خود اطلاع کافی نداشت و سیاست بین المللی وقت هم اجازه نمی‌داد که در آن ایام از ملی شدن صنعت نفت در مجلس کمترین اظهاری بشود و هیچیک از نمایندگان هم غیر از من پیشنهاد آقای رحیمیان را امضاء نمی‌کردچون که اکثریت مجلس هواخواه سیاست انگلیس و نمایندگان حزب توده هم می‌خواستند دولت شوروی همان امتیاز و مزایا را در شمال تحصیل کند و موازنه سیاسی به این طریق بر قرار شود بنابراین مجوزی نداشت که من آن را امضاء کنم و از کار‌هایی که بعداً در آن مجلس به نفع ایران صورت گرفت از قبیل الغای قرارداد دکتر میلیسپو که اختیارات او مخالف قانون اساسی بود و رد پیشنهاد کمیسیون سه جانبی موفقیت‌های دیگری که نصیب آن مجلس شد محروم شوم مجلس پانزدهم افتتاح شد و قرار داد شرکت مختلط ایران و شوروی که بر اساس ۵۱ و ۴۹ درصد تنظیم شده بود در جلسه علنی رد شد و سیاست موازنه اقتضا می‌کرد به دولت ماموریت داده شود که استیفای حقوق ملت ایران را از صاحب امتیاز نفت جنوب بکند و موقع بدست آمد که عده‌ای از نمایندگان اقلیت آن مجلس منجمله آقایان اسکندری و مهندس رضوی و رحیمیان و حائری‌زاده و دکتر بقائی و بعضی دیگر از نمایندگان اکثریت من جمله آقایان امیرتیمور کلالی و مسعود ثابتی توضیحات بیشتری در اطراف آن ورق پاره بدهند و در آخر دوره که قرارداد ساعد و گس از نظر استیفای حقوق ملت ایران تنظیم شده و در حقیقت حقوق ملت ایران استیفا نشده بود مطرح شود و آقای حسین مکی عضو کنونی جبهه ملی و همکار عزیز من از اطلاعات مهندسین وطن‌پرست مملکت من جمله آقای مهندس حسیبی استفاده نموده و با توضیحات بیشتری جلسه ما قبل آخر مجلس به واسطه احساسات شورانگیز آقای دکتر معظمی متشنج شود و آقای مکی آنقدر ایستادگی کنند تا دوره ۱۵ منقضی شده و قرارداد تصویب نشود. چیزی نمانده بود که انتخابات دوره ۱۶ تقنینیه در طهران شروع شود که جبهه ملی از نمایندگان اقلیت دوره پانزدهم و این جانب یعنی دشمنان معروف سرسخت امتیاز نفت و عده دیگر تشکیل گردید. مردم طهران بمنظور رفراندم ملت به کار نفت ۷ نفر از نمایندگان جبهه ملی را که غیر از من هیچ کدام سابقه وکالت طهران نداشتند با آراء زیاد برای استیفای حق ملت ایران انتخاب و روانه مجلس نمود و نتیجه این شد که قرارداد ساعد و گس در جلسه علنی مردود شناخته شده و به یک کمیسیون ۱۸ نفری موسوم به کمیسیون مخصوص نفت اختیار داده شود رویه‌ای اتخاذ کند که استیفای حقوق ملت ایران کاملاً بشود. کمیسیون نفت به اتفاق آراء موفق شد که آن دست جداشده را به پیکر نحیف و ضعیف ایران وصل یعنی ملی شدن صنعت نفت را در تمام کشور اعلام نموده که دراین جلسه مطرح است. اکنون لازم می‌دانم که از مساعدت آقای جمال امامی که در راه ملی شدن صنعت نفت در آخرین ساعت مساعی بسیار بکار برده‌اند و همچنین به آقایان بهبهانی کاظم شیبه آنی – اسلامی – فرامرزی و کشاورز صدر که بعد از نمایندگان جبهه ملی به ترتیب مذکور پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را امضاء کرده‌اند و نیز از تمام آقایان نمایندگان اکثریت مجلس و عضو کمیسیون که موافقت با ملی شدن صنعت نفت را از وظایف اولیه خود نسبت به ملت ایران دانسته‌اند تشکرات بی پایان خود را تقدیم نموده و از همگی سپاسگذاری کنم. به شما ای نمایندگان مجلس شانزدهم. به شما ای آقایان نمایندگانی که در وطن پرستی شما نمی‌توان تردید نمود. عرض می‌کنم گزارش کمیسیون را بدون فوت وقت که ممکن است از کیسه ملت ایران برود و دیگر شما موقعی بدست نیاورید که به این خدمت بزرگ ملی مفتخر و موفق شوید تصویب کنید تا این بدن ضعیف و نحیف آن دست مقطوع خود را به بدن وصل کند و بادو دست در راه استقلال اقتصادی و سیاسی خود مبارزه نموده و رفع این بیچارگی و بدبختی که بواسطه سوء سیاست همسایه جنوبی نصیب ملت ایران شده‌است بکند.
ملت ایران خطراتی در پشت سر دارد که اگر دست بریده بدن متصل گردید می‌تواند بادو دست از آن خطرات جلوگیری کند. بنده بیش از این نمی‌خواهم عرض کنم فقط خاطر آقایان نمایندگان محترم را به این موضوع متوجه می‌کنم که شما برای جلوگیری از عدم رضایت ملت ایران که سرتاسر مملکت را گرفته‌است چه فکر کرده‌اید؟ اگر فکری نکرده‌اید یقین داشته باشید که مملکت را دچار خطر می‌کنید و اگر فکر کرده‌اید بگو‌یید که آن را به چه ترتیب عملی می‌کنید. بنظر نمایندگان جبهه ملی هیچ فکری و هیچ راهی برای حفظ استقرار مملکت و عدم مداخله دول بزرگ غیر از ملی شدن صنعت نفت نیست، صنعت نفت باید ملی شود و این وجوهی که از کیسه این ملت بیچاره بدون لباس، بدون غذا بجیب خارجی می‌رود و ممکن است که موجب یک خطرات بزرگی شود صرف خود ملت بشود. آنهایی که می‌گویند این قرارداد باطل و ساختگی را معتبر بشمارند اگر برای امنیت این مملکت و جلوگیری از خطرات راهی دارند بگویند و چنانچه نگویند و بخواهند عایدات نفت جنوب را که حق ملت بیچاره و بدبخت ایران است و باید برای جلوگیری از عدم رضایت صرف کارهای تولیدی بشود و مردم بکار اشتغال ورزند و بتوانند اشاعه کنند باز غارت و چپاول نمایند باید بدانند که از خطر نمی‌توان جلوگیری کرد. شنیدم نظر شرکت نفت این است که در بعضی نمایندگان اگر بتواننداعمال نفوذ کنند که در مجلس شورای ملی حاضر نشوند که این دو سه روز آخر سال مقتضی بشود و تا ۱۷ فروردین هم خدا بزرگ است که چه چیزها پیش بیاید و من یقین دارم که نمایندگان همگی آنقدر وطن پرست هستند که زیر بار هیچ نفوذی نروند (صحیح است) ای نمایندگان محترم و ای کسانی که دلسوز مملکتید در جلسه آتیه مجلس حاضر شوید و این رای کمیسیون را باتفاق آرا تصویب کنید تا کمیسیون بتواند هر چه زودتر راه حلی برای ملی شدن صنعت نفت به مجلس شورای ملی پیشنهاد کند، شما نمایندگان ملت تصمیمی اتخاذ کنید که مملکت را از خطر دخالت بیگانگان حفظ نما‌یید (احسنت – احسنت)