گزارش احمد قوام نخست وزیر به مجلس شورای ملی درباره سفرش به مسکو و نامه‌های رد و بدل شده میان وی و دولت شوروی
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری پانزدهم | درگاه محمدرضا شاه پهلوی | تصمیم‌قانونی دایر به بی‌اثر‌بودن موافقتنامه مورخ ۱۵ فروردین راجع به ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی |
در روز جهارشنبه ۲۹ مهر ۱۳۲۶ نشست ۲۵ مجلس شورای ملی دوره پانزدهم قانونگذاری. احمد قوام نخست‌وزیر گزارش رسایی درباره سفرش به مسکو از ۲۹ بهمن ۱۳۲۶ تا ۱۸ اسفند ۱۳۲۶ برای مجلس شورای ملی آماده ساخت و خواند. پیشنهاد بستن قرارداد نفتی با شوروی در مجلس رد شد. دستگاه پروپاگاندای استالین چنگ و دندان نشان می‌دهد و رادیو مسکو به ایران بد می گوید.
چکیده گفتگوهای مجلس ۲۹ مهر ۱۳۲۶ نشست ۲۵
آقای نخست وزیر طی قرائت گزارش عملیات سیاسی دولت نسبت بروابط ایران و شوروی چنین بیان داشتند که در بهمن سال بیست وچهار نمایندگان مجلس و رجال سیاست واکثریت ملت خواهان تفاهم و دوستی خالصانه بادولت دوست وهمسایه و متفق بزرگ ما روسیه شووری بودند و می‌خواستند این حقیقت در نظر رجال سیاسی و پیشوایان شوروی کاملا روشن گردد که ملت و دولت ایران هرگز پیروی از سیاست یک جانبه نخواهند نمود و ملتزم سیاست عاقلانه تعادل خواهند بود که روی شرافت و صداقت متقابل و عاری از هر گونه خدعه سیاسی و تبعیض و مستند باحترام کامل منافع مشروع طرفین باشد سپس بشرح مسافرت خود باتفاق هیئت اقتصادی ایران بمسکو وملاقات مقامات شوروی و شخص ژنرالیسم استالین پرداخته گفتند مقدمات تفاهم مطلوب فراهم ومنجر بتعاطی چندین تذکاریه گردید و پس از بازگشت بتهران چون دوره چهاردهم تقریبا بپایان رسیده و جلسه رسمی انعقاد نیافت گزارش این مسافرت در جلسه خصوصی قرائت گردید و عین آن را قرائت نمودند که حاکی بود از شرح مسافرت مسکو ومذاکرات مستقیم با ژنرالیسم استالین در باب تخلیه ایران از نیروی شوروی و اصلاح مسئله آذربایجان و پاسخ ژنرالیسم استالین و پرسش از مسئله نفت و تذکار موضوع تقاضاهای هیئت اعزامی ایران بعد از جنگ اول بین المللی نسبت بدولت شوروی در پاریس همچنین پاسخ رئیس دولت واشاره بدوستی ایران با دولت آزادی خواه شوروی وانعقاد معاهده ۱۹۲۱ و ماده ششم این معاهده راجع بحق اقامت قوای شوروی بر اثر تهدید دولت ثالثی از طریق ایران که در حال حاضر چنین تهدید و موجباتی وجود ندارد. و نیز گفتگوی مستقیم در موضوع نفت جنوب که قبل از مشروطیت ایران اعطاء شده و قوانینی که فعلا دولت را از هر گونه اقدامی ممنوع می‌دارد مگر تخلیه ایران از قوای شوروی وحل مسئله آذربایجان راهی برای مذاکرات اقتصادی بین دو کشور باز کنند.
همچنین تذکاریه وزیر امور خارجه دولت شوروی مبنی بر عدم امکان تخلیه تمام ایران و اینکه دولت آذربایجان باستثناء وزیر جنگ و وزیر خارجه تشکیل شود و رئیس آن سمت استانداری از دولت مرکزی داشته باشد وانصراف دولت شوروی از درخواست امتیاز نفت و موافقت در ایجاد شرکت ایران و شوروی به نسبت پنجاه ویک سهم شوروی و ۴۹ سهم ایرانی قرائت و تذکاریه‌های دیگری که بر روی این دو موضوع بین رئیس دولت ایران و وزیر امور خارجه دولت شوروی مبادله شده بود یک یک خوانده شد و پس از اشاره بمذاکراتی که در باب تجاوز دموکراتها بصفحات گیلان وممانعت دولت شوروی از اعزام قوای دولتی با شخص استالین و مولوتف بعمل آمده بود آقای نخست وزیر اضافه نمودند که معهذا بحکم عوامل زیاد تاریخی و همبستگی طبیعی و جغرافیائی و احتیاج متقابل اقتصادی ومقتضیات فرهنگی واجتماعی از دوستی ملت ایران وشوروی مایوس نبودند و سپس بقرائت متن تذکاریه‌هایی که بین طرفین مبادله شده واساس نظر دولت در آنها عبارت از اهتمام صمیمانه در جلب رضایت دولت شوروی با انطباق با قوانین کشور و تصویب مجلس بوده قرائت گردید.
درین تذکاریه‌ها موضوع لزوم تخلیه ایران برای انجام انتخابات دوره پانزدهم و حل مسئله آذربایجان که بحکم سوابق تاریخی و قانون اساسی جزء لاینفک ایران است و هیچگونه مجوز تاریخی یا قانونی برای نهضت خودمختاری آذربایجان وجود ندارد بتفصیل تشریح و تصریح شده‌است، همچنین نظرها و پیشنهادات دولت شوروی راجع به تخلیه ایران و طریقه حل مسئله آذربایجان و موضوع نفت شمال و واگذاری امتیاز آن بچند کمپانی خارجی بدون رعایت منافع دولت شووری ولغو اجباری آنها و یادداشت دعاوی ایران بکنفرانس پاریس نسبت ببادکوبه و آذربایجان و ترکمنستان شوروی مشروحا صراحت داشت همچنین حاکی از پاسخهای متقابله رئیس دولت مبنی بر حفظ مصالح عالیه مملکت و تهیه موجبات دوستی و موافقت بین دولتین در حل مشکلات موجوده سیاسی واقتصادی بود بالاخص در مسائل ذیل توضیح مشروح داده شده بود. قرارداد مالی، زر و دلار طلب بانک ملی، موضوع پروتکل، مطالبات گمرکی وخسارات وارده، مسائل مربوط براه آهن، کرایه محمولات ارتشی، کارخانجات اسلحه سازی و قروض نمایندگی تجارتی شوروی که جمع کلیه این اقلام از دعاوی دولت ایران در حدود هشتصد و سی و هشت میلیون ریال است واینگونه مطالبات وخسارات کسری است از کسور زیانهای بیکرانی که از حیث نقل مواد خواربار و اغنام و احشام و میوه و ماهی و محصولات دیگر و ایراث تخریبات و استعمال خطوط راه آهن و سایر وسایل نقلیه وبریدن جنگلها واستفاده از کارخانه‌ها و انواع زیانهای دیگر در تمام نواحی اشغال شده که از کنترل دولت کاملا خارج بوده‌است. آقای نخست وزیر پس از قرائت تذکاریه‌ها بذکر گزارش اقدامات دولت در تهیه وسایل تخلیه ایران وحل مسئله آذربایجان و انتخابات دوره پانزدهم پرداخته موافقتنامه شرکت مختلط نفت ایران وشوروی که در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۶ تنظیم شده بود
همچنین متن ابلاغیه منتشره در باب تخلیه ایران وایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و مسئله آذربایجان را قرائت و نسبت بموضوع اخیر اضافه نمودند که دولت دریافته بود که نهضت دموکرات آذربایجان نهضت واقعی ملی نبود و عملیاتشان کاملا بر ضد قانون اساسی واستقلال و حاکمیت ایران بود وشعله این آتش فتنه را بکردستان نیز کشانیدند و دولت محض تحکیم روباط دوستی با دولت همسایه وابراز موافقت با تقاضاهای اصلاح طلبانه مردم آذربایجان با سران دموکرات وارد مذاکره شد وارفاقهایی در حدود قوانین مملکتی با ایشان بعمل آمد ولی در تهیه مقدمات انتخابات دوره پانزدهم و اعزام قوای تامینیه بنقاط لازمه برخلاف روش مسالمت آمیز دولت بااعزام قوا مخالفت کردند و بر ضد دولت عملیات جنگی آغاز نمودند و همینکه قوای انتظامی بآذربایجان نزدیک شد مبالغ هنگفتی از نقد وجنس شهرهای آذربایجان را یغما کرده نفوس زیادی را کشتند و جمعا از مرز گذشتند.
سپس آقای نخست وزیر با اشاره بموضوع نهضت جنوب وامر انتخابات وارتباط با حزب دموکرات بقرائت مراسلات مبادله شده با سفارت کبرای دولت شوروی در تاکید امضاء قرارداد نفت پرداخته چنین بیان نمودند که در موافقتنامه ۱۵ فروردین الزام و تعهدی نیست که چنین قراردادی حتما از طرف دولت بشکل امضاء شده تقدیم مجلس شودونیز در آخرین پاسخ سفیر کبیر شوروی که قرائت گردید اشاره شده بود که خودداری دولت ایران از امضاء و پیشنهاد قرارداد شرکت نفت مختلط شوروی وایران و پیشنهاد آن برای تصویب مجلس شورای ملی نقض مستقیم موافقتنامه شوروی و ایران مورخ چهارم آوریل ۱۹۴۶ است و دولت شوروی کماکان در اجرای فوری ودقیق موافقتنامه مصر می‌باشد. سپس آقای نخست‌وزیر اظهار نمودند که در خاتمه گزارش خود مطلبی را که یقین دارم عین نظر مجلس و دولت و قاطبه ملت ایران است با تمام صراحت و با قبول مسئولیت اعلام می‌دارم. قطع نظر از هر نوع تصمیمی که مجلس شورای ملی اتخاذ کند آنچه که اندک خدعه وریا وتردید در آن نیست اینست که ملت ایران صمیمانه می‌خواهد با دولت معظم شوروی دوستی پایدار داشته باشد و روابط اقتصادی خود را که بنفع طرفین باشد توسعه دهد و هیچگونه سیاست تبعیضی و روش خصمانه نسبت بشوروی نداشته وندارد زیرا بحکم عقل و منطق حتی تصور اینگونه سیاست هم در مغز هیچ ایرانی نمی‌تواند جایگیر شود و اگر فقط نگرانی و فشار وتهدیدد و تحریک و تبلیغات ناروا از بین برود ما خواهیم توانست در محیط آرام اعتماد کامل متقابل ایجاد نماییم و بانهایت صداقت وشرافت همکاری کامل فرهنگی و اقتصادی بین دو کشور را تامین کنیم.
درینموقع آقای دکتر شفق بیان مطلب نمودند که این جلسه یکی از جلسات تاریخی مجلس شورای ملی است و امروز یک صحیفه دیگر بتاریخ حوادث عجیب مشروطیت جوان ایران افزوده می‌شود، چهار سال تمام است ملت ایران گرفتار گرداب حوادثی است که در بیم و امید و بهت و حیرت بسر می‌برد و نگران است که پیش‌آمد دشوار نفت چه حوادثی در بردارد و چه صورت حلی پیدا خواهد کرد؟ سپس بخسارات ایران در دو جنگ جهانسوز بالاخص جنگ اخیر اشاره کرده گفتند تنها امید این ملت ستمدیده پیام صلح جهان و وجود سازمان ملل بود که با پیمانهای منعقده بین دول بزرگ از هر گونه تجاوز و تحمیل جلوگیری وخسارات وارده بر ملت ایران جبران گردد و بعد موضوع جغرافیائی ایران و سیاستهای متضاد دولتهای استعمارطلب ومطامع و حملات و مهاجمات خارجیها و بهانه تراشیهای همسایگان وتخطیات نظامی وسیاسی بریطانیا واشغال نقاطی از شمال کشور واعدام پیشوایان آزادی ملت در زمان روسیه تزاری واعاده مناسبات دوستانه با همسایه شمالی بوسیله حکومت شوروی و دعاوی اخیر این دولت راجع بنفت اشاره نموده گفتند ما از صمیم قلب طرفدار دوستی و همکاری با دولت دوست و همسایه بزرگ خود هستیم ولی قبل از هر عمل اقتصادی باید در رفع هر گونه عواملی که تولید نگرانی سیاسی درین کشور می‌کند بکوشند زیرا ارتباط اقتصادی بحکم طبیعت و مجاورت و روابط قویم فرهنگی در بین دو ملت موجود است. امید ملت ایران آنست که با حسن نیت و علو همت تمام مشکلات بین ما و شوروی چنانکه رئیس محترم دولت اظهار نمودند از بین برود وجای آن را روابط واقعی صمیمانه فرهنگی واقتصادی بگیرد ودر خاتمه بیانات خود طرحی که بامضاء جمعی از نمایندگان رسیده بود باقید دو فوریت تقدیم داشتند و طرح پیشنهادی قرائت شد. در مقدمه این طرح حفظ موازنه سیاسی و پیروی از یک سیاست بیطرفانه ومستقل و ملی شرافتمندانه که اندک شائبه تعبیض وترجیح و مواضعه درآن نباشد گوشزد شده وبا تشریح و تصریح رویه سیاسی کشور و لزوم استفاده از منابع ثروت مملکت چنین اشعار نتیجه می‌شود که بنظر مجلس شورای ملی اولا باید بطور قطع مسلم شود که مواد نفتی در چه نواحی کشور وجود دارد و مقدار محصول در چه حدود و میزانی است ودر کدام نقطه قابل بهره‌برداری است آنگاه روش اقتصادی ایران که استفاده از منابع زیرزمینی کشور بوسیله سرمایه ملی است آغاز و عملی گردد..
آقای نخست وزیر در قبال طرح تقدیمی نمایندگان با توضیحاتی راجع بحادثه آذربایجان اظهار نمودند ساعتی که موافقتنامه را امضا می‌کردم معتقد بودم بصلاح مملکت است و بعد از این موافقت نامه بود که وضع ایران از حال مخاطره خارج شد قوای بیگانه کشور راترک گفت، حوادث آذربایجان و کردستان پایان یافت، مملکت روی اطمینان و آرامش دید و صراحتا می‌گویم رد موافقتنامه بطریقی که راه مجدد مذاکره با دولت شوروی را مسدود کند بصلاح کشور نیست و امیدوارم تصمیمی را که اتخاذ می‌کنند توام با صبر و حوصله باشد – فوریت اول مطرح گردید.
آقای فرامرزی با فوریت لایحه مخالف بوده اظهار داشتند که ملت ایران منتظر است ببیند مجلس چه می‌کند و مجلس نیز باید ببیند بعد از تقدیم این طرح ملت ایران چه نظری دارد و مجال بدهند که در جراید منعکس شود و نیز اظهار عقیده نمودند که طرح ناقص است و توضیحاتی راجع بقسمتهای دیگر گزارش آقای نخست وزیر راجع بآذربایجان و موضوع تخلیه ایران و قرارداد ۱۹۲۱ و نامه ضمیمه آن داده ونیز قسمتهای مهم قرارداد دیگری را که درسال ۱۹۲۷ با دولت شوروی انعقاد یافته قرائت وتاکید نمودند که مخالف فوریت طرح هستند تا در کمیسیون مطالب خود را بیان نمایند. آقای دهقان بعنوان موافق با طرح وفوریت آن گفتند این طرح مانع ادامه مذاکرات و فروش نفت بدولت شوروی نیست و بفوریت اول طرح اخذ رای وتصویب شد.
آقای عباس اسکندری بموجب ماده ۱۰۷ اخطار نظامنامه‌ئی داشتندو ماده ۱۰۷ قرائت گردید و گفتند راجع بنفت جنوب و بحرین مذاکراتی دارند. فوریت دوم مطرح گردید. آقای مهندس رضوی بعنوان مخالف اظهار نمودند امروز دنیا بدو بلوک تقسیم شده و ما نباید بهیچیک از این دو بلوک روی موافقت نشان بدهیم و ملت ایران در نتیجه تجارب زیاد از کشانیده شدن بسوی هر یک از این بلوکها بیزار است و شتاب‌زدگی در مسائل سیاسی بسود ملت ایران نیست، بفوریت دوم نیز اخذ رای وتصویب شد. آقای محمدعلی مسعودی بنام مخالف در کلیات بااظهار نظر نسبت به تنظیم طرح و پیشنهاد اصلاحاتی در بندها گفتند اشخاصی که موضوع نفت را با روابط دوستی ما با دول همجوار ربط می‌دهند اشتباه می‌کنند واظهار عقیده نمودند که درین طرح صریح و روشن نوشته شود نباید نفت و سایر منابع ثروتی ایران بخارجیها داده شود وباید با دست و سرمایه ایرانی استخراج وبهره برداری شود و
پیشنهادی از آقای فرامرزی قرائت گردید که بآخر قسمت الف در ماده واحده اضافه شود: ماده سوم ابلاغیه مورخ فروردین ۱۳۲۵ نیز کان‌لم‌یکن می‌باشد ودر اطراف آن توضیحاتی دادند باین پیشنهاد نیز اخذ رای و تصویب شد. اخذ رای باورقه نسبت بطرح بعمل آمد و از ۱۰۴ نفر عده حاضر با ۱۰۲ رای موافق تصویب شد
دراینموقع ورقه استیضاحی که از طرف آقای رحیمیان راجع بعملیات رئیس دولت تقدیم شده بود قرائت گردید که بدولت اعلام شود سپس ۱۲ نفر آقایان ذیل: هدایت الله پالیزی، آرام بوداغیان، جواد عامری، حسن اکبر، کامل ماکوئی، ملک مدنی، کشاورز صدر، مهندس خسرو هدایت، تقی برزین، اسمعیل ظفری، محمدعلی مسعودی، دکتر معظمی، بحکم قرعه برای شرفیابی روز چهارم آبان انتخاب گردیدند وساعت دو بعدازظهر مجلس خاتمه یافت و جلسه بروز یکشنبه سوم آبان محول گردید.
- بیانات آقای نخست وزیر راجع بگزارش عملیات سیاسی دولت نسبت بروابط با دولت اتحاد جماهیر شوروی
۱- بیانات آقای نخست وزیر راجع بگزارش عملیات سیاسی دولت نسبت بروابط با دولت اتحاد جماهیر شوروی
نخست وزیر- گزارشی که باطلاع آقایان میرسانم خلاصه ایست از اقدامات ومذاکراتی که با دولت اتحاد جماهیر شوروی جریان داشته‌است، اگر یک قدری مفصل است امیدوارم آقایان را خسته و کسل نکند تصور می‌کنم دراینموقع که می‌خواهم یک گزارش کافی از عملیات سیاسی دولت نسبت بروابط ایران وشوروی بعرض مجس برسانم هرگز ضرورت و لزومی نباشد باینکه حوادث ناگوار و دردناک سال ۱۳۲۴ را ولو بطور خلاصه بخاطرها بیاورم واشتعال آتشی را که دراین سرزمین با مذاکره نفت آغاز کرده و منجر بمخاطره عظیم سیاسی و فاجعه بزرگ یکی از قسمتهای حیاتی کشور یعنی آذربایجان گردیده بود در مد نظرها مجسم دارم زیرا این وقایع باندازه‌ای دلگذاز وجانسوز بود که نه اکنون بلکه قرنها از خاطر ایرانی محو نخواهد شد. همینقدر می‌گویم که در بیست و نهم بهمن ماه سال ۱۳۲۴ بنظر نمایندگان مجلس و رجال سیاست واکثریت ملت ایران چنین رسید که دولت باید با تمام قوا بکوشد و هرگونه سوء تفاهم را با دولت دوست و همسایه و متفق بزرگ ما روسیه شوروی برطرف سازد آرزوی قلبی هر ایرانی این بود در نظر رجال سیاسی و پیشوایان شوروی کاملا روشن گردد که ملت ودولت ایران بدون تامل وتردید خواهان تفاهم ودوستی خالصانه با شوروی هستند ودر این هدف خود بهیچوجه قصد تعارف ظاهری و سیاست باقی ندارند. حتی خواستند این حقیقت واضح شود که ملت و دولت ایران هرگز پیروی از سیاست یکجانبه که مورد اندک نگرانی همسایگانش شود نخواهند کرد و بیگزاف ملتزم یک سیاست عاقلانه تعادل خواهد بود که روی شرافت و صداقت متقابل و عاری از هر گونه خدعه سیاسی و تبعیض و مستند باحترام کامل منافع مشروع طرفین باشد.
چون این منظور روشن سیاست خارجی را با اطلاعی که از نظریات خردمندانه اعلیحضرت همایون شاهنشاه کسب کرده بودم و با تماس کامل که با قاطبه طبقات مردم داشتم و با تجارب یک عمر سابقه خدمتگذاری که اندوخته بودم بخوی تشخیص دادم همینکه درتاریخ بهمن ماه ۱۳۲۴ بحکم تمایل مجلس از طرف قرین الشرف همایونی افتخار تشکیل دولت را پیدا کرده در اولین وهله عزم نمودم این منظور اساسی را تعقیب کنم پس بیدرنگ با کسب اجازه از حضور ملوکانه در صدد برآمدم بهمراهی هیئتی شخصا بمرکز ممالک شوروی عزیمت کنم وهدف و تمایل واقعی وصمیمانه ملت ایران را مستقیما بسمع اولیای شوروی برسانم و درنظر رجال بزرگ آن کشور کاملا عیان سازم که سیاست دولت ایران نسبت بتمام متفقین بخصوص نسبت بشوروی که همسایه دیوار بدیوار وطرف معاملات اساسی بازرگانی ماست بدون اندک تردیدی صمیمانه ودوستانه‌است وما حاضریم هر گونه تضمین مشروع شرافتمندانه بدهیم که در آینده هم روش ما همین خواهد بود وسوء ظنها و تهمتها وتحریکات نخواهد توانست آنرا برهم زند. خواستم من و همراهانم دولت معظم شوروی را بهمکاری کامل اقتصادی واجتماعی که بر شالوده اعتماد و صداقت مستحکم شده باشد دعوت کنم و مشکلات را با مذاکرات دوستانه ومستقیم چناکه توصیه شورای امنیت هم مؤید آن بود حل وفصل نمایم.
باید بیدرنگ بگویم که با وجود سوء تفاهمهایی که ریشه آن از گذشته بود رجال خردمند و ورزیده شوروی بخصوص شخص ژنرالیسم استالین نظریات ما را با توجهی خاص وحسن تلقی استماع کردند ودر نتیجه یکرشته مذاکرات بعمل آمد که مسائل ومشکلات اساسی مورد بحث واقع گردید که اگر بحل و فصل قطعی نرسیدیم حتما طرفین علاقه خاص در این باب نشان دادند و مقدمات تفاهم مطلوب در این باب نشان دادند ومقدمات تفاهم مطلوب تعیین گشت بالاخره مذاکرات منجر بتعاطی چند تذکاریه گردید که رؤس مسائل مورد بحث در آنها مندرج گشت و بعدا بامید ادامه مذاکرات در ایران هیئت ما آماده حرکت بسوی ایران گردید ورجال بزرگ شوروی رادر محیط صمیمانه‌ای وداع گفت مقارن تودیع از طرف مقدمات شوروی بما تکلیف شد اعلامیه مشترکی بدین مضمون انتشار یابد، نخست وزیر ایران آقای قوام السلطنه در مدت توقف خود در مسکو از تاریخ ۱۹ فوریه تا ۶ مارس سال جاری چندین مرتبه با استالین رئیس شورای کمیساران و مولوتف کمیسر ملی امور خارجه ملاقات ومذاکره نمودند در طی این مذاکرات که در محیط دوستی و حسن تفاهم جریان داشت مسائلی که مورد علاقه طرفین بود مورد بحث قرار گرفت.
این مذاکرات بین دولت ایران و سفیر کبیر شوروی در تهران ادامه خواهد داشت. ما این نظر را پذیرفتیم الا اینکه چون هنوز نتیجه مثبتی نگرفته و قراری اتخاذ نکرده بودیم پیشنهاد نمودیم اعلامیه بشکل ذیل صادر شود و نظر ما مورد موافقت واقع گردید واعلامیه درجراید مسکو بدین مضمون انتشار یافت:
نخست وزیر ایران آقای قوام‌السلطنه در مدت توقف خود در مسکو از تاریخ ۱۹ فوریه تا ۶ مارس سال جاری چندین مرتبه با استالین رئیس شورای کمیساران و مولوتف کمیسر ملی امور خارجه ملاقات ومذاکره نمودند. در طی این مذاکرات که در محیط دوستانه جریان داشت مسائلی که مورد علاقه طرفین بود مورد بحث قرار گرفت. هر دو دولت ساعی خواهند بود که با تعیین سفیر کبیر جدید شوروی در ایران موجبات تحکیم روابط دوستانه بیش از پیش بین دو کشور برقرار گردد.
بعد از بازگشت بطهران که در تاریخ ۱۸ اسفند بود بر حسب وظیفه‌ای که داشتم گزارشی مختصر ولی حاوی نکات عمده برای قرائت در مجلس آماده ساختم ولی چون با کمال تاسف دوره چهاردهم تقریبا بپایان رسیده بود و مجلس رسمی منعقد نگشت آنرا روز ۲۱ اسفند در جلسه خصوصی قرائت نمودم واکنون عین آنرا برای نمایندگان محترم دوره ۱۵ می‌خوانم:
چنانچه خاطر نمایندگان محترم مسبوق است بحکم حوادثی که در مدت اخیر در کشور روی داد اشخاص صاحب نظر و خیرخواه چه در مجلس وچه در خارج عقیده پیدا کردند هیئتی برای تشیید مبانی دوستی ورفع هر گونه سوءتفاهم بین ایران وشوروی بمسکو اعزام گردد و مطالب لازم در آنجا با مقامات شوروی مطرح شود چون این عقیده رسوخ و عمومیت پیدا کرد و در شورای امنیت هم قرار شد اول مذاکرات مستقیم بعمل آید اینجانب بخودم بصرافت افتادم در رأس چنین هیئتی عازم شوم و تمام نمایندگان محترم واحساسات ملت را دراین نیت با خودم مساعد یافتم پس بیدرنگ با امید وافری که بدوستی واقعی بین دو کشور داشتم واکنون هم دارم در تاریخ ۲۹ بهمن ماه ۲۴ بهمراهی همکاران خود حرکت نمودم و روز سه شنبه ۳۰ بهمن ۱۳۲۴ وارد پایتخت کشور بزرگ همسایه شدیم در حین ورود بمسکو جناب مولوتف با هیئت کمیسرهای ملی و سفرای خارجه برای استقبال آمده بودند و در فرودگاه منتظر ورود ما بودند وما را با کمال احترام و مهربانی پذیرفتند و گارد احترام مراسم تجلیل بعمل آورد و موزیک نظامی سلام شاهنشاهی و سلام شوروی را نواخت بعد از رژه گارد احترام و تعارف با پیشوازکنندگان اینجانب را در عمارتی زیبا که پیش از من آقایان چرچیل و ژنرال دوگل و بنش در آنجا اقامت ورزیده بودند جا دادند و قسمتی از مهمانخانه عالی ناسیونال مسکو را در اختیار هیئت ما گذاشتند و تمام وسایل مهمان‌نوازی را برای ما فراهم آوردند.
فردای آنروز بموجب تعیین وقت بهمراهی هیئت اعزامی بدیدن جناب مولوتف در کاخ کرملین رفتیم و افراد هیئت بایشان معرفی شدند و در مدت کوتاهی که در پیش ایشان بودیم کلیاتی مربوط بلزوم دوستی فیمابین صحبت شد و در موقع خداحافظی آقای مولوتف در باب تعیین وقت ملاقات با جناب ژنرالیسم استالین تذکر دادند و برای روز بعد یعنی پنجنشنبه دوم اسفند ماه ۱۳۲۴ تعیین وقت شد ودر موعد مقرر در کاخ کرملین بدیدار استالین پیشوای بزرگ دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نایل آمدم. البته دیدن شخصی که مظهر رفرم‌های اساسی کشور همسایه بزرگ ما وفرمانده عالی سپاهیان دلاور شوروی بود که جنگ خطیر بزرگ عالمگیر را با فیروزی شگفت آوری بپایان رسانید برای من بسیار مغتنم بود.
در این مجلس جناب مولوتف هم با یک مترجم حضور داشتند پس از آنکه جناب ژنرالیسم استالین با کمال مهربانی از اینجانب راجع بجریان مسافرت هیئت اعزامی وخودم پرسش کردند بلافاصله مذاکره آغاز شد و چنین گفتم که من برای مباحثه حقوقی واستناد بمعاهدات که هر یک بجای خود هست نیامدم بلکه با یک نیت صادقانه ودوستانه آمدم از شما خواهش کنم مقدمه و شرط اصلی شروع روابط دوستی وحل مشکلات بین ایران و شوروی را که تخلیه فوری ایران از نیروی شوروی است با یک اراده فراهم کنید ودر باب اصلاح مسئله آذربایجان که با این وضع خلاف قوانین و حق حاکمیت ایران است کمک معنوی بما ابراز دارید و اضافه کردم که ما در حل قضیه آذربایجان سیاست مخاصمت‌آمیزی نداریم و مردم آذربایجان را برادران خود می‌پنداریم و تا آنجا که با قوانین کشور مباینت نداشته باشد حاضریم ارفاقهایی از قبیل اینکه در تعیین برخی از رؤسا ادارات نظیر شهربانی و شهرداری حتی خود استاندار پیشنهاد انجمن ایالتی مورد توجه دولت مرکزی واقع گردد بنماییم واصلاحات اساسی برای ترفیه حال مردم در آنجا و سایر ایالات کشور بجای آریم.
باید با کمال تاسف بگویم که این دو پیشنهاد چنانکه مورد نظر من بود جلب توجه ژنرالیسم استالین را ننمود و در جواب اظهار داشتند آنچه موضوع تخلیه‌است عجالتاً نمی‌توانیم تخلیه نماییم و بموجب ماده ششم معاهده ۱۹۲۱ حق داریم قوائی را در ایران نگاهداریم. اما در موضوع آذربایجان یک امر داخلی است که ما مداخله نداریم ولی خودمختاری در آنجا چه ضرری دارد و مغایر بااستقلال ایران نیست اساسا ما نظر ارضی نسبت بایران نداریم. بعد از این بیانات ژنرالیسم از مسئله نفت پرسش کردند در جواب اظهار داشتم من دراین باب بحکم قانون اساسی و قانونی که اخیرا از مجلس شورای ملی گذشته‌است نمی‌توانم وارد مذاکره بشوم زیرا مسئول خواهم بود مگر اینکه مجلس شورای ملی ایران قانون مزبور را الغاء نماید.
آنگاه ژنرالیسم با مراجع بکتابی که در برابرش بود گفت که بعد از جنگ اول بین المللی هیئت اعزامی ایران در پاریس تقاضاهایی بر ضد منافع شوروی کرد ونشان داد که سیاست دولت ایران در آن فرصت نسبت بما خصمانه بود در جواب گفتم این عمل در نتیجه تشنجی بود که از اقدامات شدید دولت تزاری روسیه درایران حاصل شده بود که از جمله آن اقدامات خونریزی وبدار آویختن آزادیخواهان من جمله ثقةالاسلام روحانی بزرگ آزادیخواه ایران در روز مقدس عاشورا بود پس این عمل آنی نمی‌تواند نمونه سیاست اساسی ایران نسبت بشوروی ملحوظ گردد چنانکه تا رژیم تزاری رفت و آزادیخواهان روسیه شوروی بر سر کار آمدند دولت وملت ایران فورا دست دوستی بسوی دولت شوروی دراز کرد و آن دولت را پیش از دیگران شناخت ومعاهده ۱۹۲۱ در تحت لوای لنین پیشوای بزرگ بین دو کشور منعقد گشت اما آنچه راجع بماده ششم این معاهده فرمودید ماده مزبور و مراسله متمم سفیر شوروی در ایران در همان زمان با کمال صراحت حق اقامت قوای شوروی را در موقعی می‌دهد که مرزهای دولت شوروی بواسطه دولت ثالثی از طریق ایران مورد تهدید واقع شود و پس از اخطار دولت شوروی دولت ایران نتواند از آن جلوگیری کند در صورتیکه در حال حاضر چنین تهدیدی وجودندارد، مذاکره بهمین شکل جریان یافت ولی نتیجه‌ای گرفته نشد، در ضمن این مذاکرات از لزوم تعیین سفیر کبیر شوروی در ایران نیز بحث کردم. حاجتی نیست ذکر کنم با انتظاریکه ملت ایران و تمام سران آزادیخواه کشور ما داشتند و با شوقی که خودمن با وجود کسانی که داشتم با همراهان بمسکو شتافته بودیم این اولین برخورد تا چه پایه تأثرآور بود.
فردای آنروز یعنی جمعه سوم اسفند ۱۳۲۴ بموجب دعوت بعصرانه از طرف جناب مولوتف برپا شده بود بعمارت وزارت خارجه رفتم کمیسرهای ملی شوروی و سفراء خارجه نیز حضور داشتند در اول ملاقات تاثر خودم را از جریان مذاکره با ژنرالیسم استالین به آقای مولوتف اظهار داشتم و ایشان با کمال ملایمت گفتند روابط ما درست خواهد شد و شرحی در این زمینه مذاکره کردند و بعد بمذاکره با مهمانان دیگر پرداختیم جناب مولوتف تمام وقت را که در حدود دو ساعت امتداد داشت با اعضاء هیئت اعزامی صحبت داشتند و در تمام این صحبتها با کمال خوشرویی و صمیمیت از امکان دوستی صادقانه بین دو کشور بشرط تامین منافع طرفین بحث می‌کردند و اظهار امیدواری می‌نمودند، آقای ویشینسکی و آقای سمیرنوف سفیرکبیر سابق شوروی در ایران هم در عداد دعوت شدگان بودند.
روز شنبه چهارم اسفند ۱۳۲۴ باز از آقای مولوتف ملاقات خواستم ومذاکره جدی و ممتدی جریان یافت و موضوع تخلیه قوا و قضیه آذربایجان از سر نو مطرح گشت آقای مولوتف نقشه ایران را مقابل من نهادند و صحبت از نفط بمیان آوردند و سیاست ما را دراین باب سیاست یک جانبه و تبعیض نامیدند اظهار داشتم که امتیاز نفت جنوب در ۱۹۰۱ یعنی قبل از مشروطیت ایران داده شده و دولت مشروطه ایران مسئول آن نیست و آنوقت هم با شرایط آنزمان سیاست تبعیض نسبت بدولت روسیه در کار نبوده و اکنون نیز این موضوع بطور مسلم مبتنی بسیاست تبعیض نمی‌تواند بشود. و در باب امتیازی که حالا صحبتش می‌شود البته من بموجب قانون اساسی ایران وقانونی که اخیرا در منع مذاکره مربوط بامتیاز نفت از مجلس شورای ملی گذشته نمی‌توانم وارد مذاکره بشوم واگر راه برای مذاکرات اقتصادی بواسطه سیاست دوستانه شووری که از آنجمله تخلیه ایران است بازگردد البته اقداماتی برای وارد شدن بمذاکرات اقتصادی بین دو کشور بعمل خواهد آمد.
بالاخره آقای مولوتف تذکاریه‌ای که متن آن بروسی نوشته شده بود بمن دادند واظهار داشتند که دولت شوروی بموجب این تذکاریه اهتمام کرده‌است تفاهم حاصل گردد و بیشتر از آنچه گفته شد مساعدت مقدور نخواهد بود. در این تذکاریه اظهار داشته بودند:
نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر کشور شاهنشاهی ایران درباره آذربایجان و تخلیه ایران ۴ اسفند ۱۳۲۴
بواسطه مشکلاتی که موجود است فعلا نمی‌توانیم امر تخلیه را در تمام ایران عملی نماییم ولی بعضی نقاط تخلیه خواهد شد ودر باب آذربایجان اظهار کرده بودند برای حل قضیه آذربایجان ممکن است دولت آذربایجان باستثناء وزیر جنگ و وزیر امور خارجه تشکیل یابد و رئیس آن هم سمت استانداری از طرف دولت مرکزی داشته باشد ومراسلات با مرکز بفارسی جریان یابد در باب نفت هم دولت شوروی حاضر است از درخواست امتیاز صرفنظر کند و یک شرکت ایران وشوروی به نسبت پنجاه و یکسهم شوروی و چهل ونه سهم ایرانی تاسیس گردد در صورتیکه در مذاکراتی که در گذشته بین طرفین در این باب توسط آقای آهی سفیر کبیر ما در مسکو بعمل آمده بود موضوع شرکت را رد کرده بودند و دراین موقع اظهار می‌داشتند که این مساعدت را محض ابراز کمال حسن نیت بعمل می‌آورند باوجود نهایت علاقه واهتمام که من و همکارانم بحل قضایا و پیدا کردن راه تفاهم داشتیم قبول این شرایط با وجود کمال احترام و حس تقدیر نسبت بحسن نیت مقامات شوروی بحکم قانون برای ما نامقدور بود و با کمال تاسف ناچار شدیم روی اصل تخلیه ایران و لزوم کمک معنوی دولت شوروی در حل قضیه آذربایجان بایستیم بدیهی است ما با نهایت خلوص بآغاز مذاکرات در ایران راجع بامکان شرکت نفت حاضر بودیم ولی بدون تخلیه ایران و حل مشکلات دیگر راه این اقدام برای ما بسته بود و هیچگونه طریق قانونی نداشتیم پس قرار دادیم در همین زمینه مطالب خود را بشکل تذکاریه بنویسیم وبفرستیم بعد ازاین تذکاریه‌ها مراسلات فیمابین در همین زمینه ادامه داشت.
روز بعد تذکاریه جدیدی رسید که
نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره شرکت نفت مختلط ایران و شوروی ۵ اسفند ۱۳۲۴
چون پیشنهادهای شوروی را طرف ایرانی قبول نکرده‌است دولت شوروی پیشنهاد خود را در باب شرکت نفت پس می‌گیرد و امتیاز نفت شمال ایران را می‌خواهد. در جواب این تذکاریه پاسخ داده شد که موضوع شرکت نفت از طرف هیئت رد نشده‌است منتها چون بموجب قوانین ایران باید این قبیل شرکتها بتصویب مجلس شورای ملی برسد در صورتی که دولت شوروی قوای خود را از ایران فوری خارج نماید این عمل فرصتی خواهد بخشید که مقدمات مذکور دراین امر در طهران فراهم گردد تا با توافق طرفین در شرایط شرکت مزبور مقاوله نامه برای تقدیم بمجلس تهیه شود.
روز سه‌شنبه ۷ اسفند ۱۳۲۴ یک ملاقات سوم از جناب مولوتف خواستم و یک بار دیگر برای حل مشکلات فیمابین اهتمام کردم و کمک ایشان را تقاضا نمودم ولی بدبختانه با کمال حسن نیت ومهربانی که داشتند رد عمل موافقت خاصی که به نتیجه برسد ابراز نکردند. آنگاه قصد حرکت هیئت اعزامی را بایران اطلاع دادم و بنا شد وقتی برای ملاقات تودیع از ژنرالیسم استالین تعیین گردد. در این ضمن ملاقاتی نیز بین نمایندگان اقتصادی ما با جانشین کمیسر بازرگانی شوروی آقای میکونف بعمل آمد و محاسبات و مطالبات بانکی و مالی و تجارتی ما مورد مذاکره واقع شد و کلیاتی نیز در باب توسعه روابط اقتصادی طرفین در آینده مطرح گشت و یادداشتی دراین زمینه بمشارالیه تسلیم و بعد هم نامه در این باب به آقای مولوتف کمیسر امور خارجه نوشته شد اما بدیهی است که مقدمه حل قضایای اقتصادی هم قضایای سیاسی بود.
در این بین دوم مارس ۱۹۴۶ [۱۱ اسفند ۱۳۲۴] فرا رسید و با وجود این سوابق هیئت اعزامی ایران هم مانند تمام ملت ایران و همه جهان انتظار داشت ژنرالیسم استالین که حامی آزادی ملتها است و قرارداد سه‌گانه را تصویب و اعلامیه طهران را امضاء کرده‌است وما بحق او را دوست بزرگ ایران می‌شناسیم فرمان تخلیه ایران را از قوای شوروی صادرکند و چنین خبری را با نهایت بیصبری می‌جستیم ولی وقتی خبر تخلیه ناقص بعضی ولایات را در روزنامه ایزوستیا منتشر در مسکو خواندیم بنهایت درجه متاثر و مبهوت شدیم و روز بعد اعتراض‌نامه‌ای بدولت شوروی تسلیم نمودیم ودر ملاقات با ژنرالیسم نیز که رؤس مسائل و مطالب دوباره با ایشان مطرح شد این اعتراض را شفاها نیز تجدید کردم.
در این اثناء اخبار ناگواری در باب تجاوز عده‌ای بنام دموکرات در صفحات گیلان از ایران رسید و تذکر کتبی برای اطلاع مقامات شوروی و اینکه در طهران از فرستاده شدن قوای تامینه دولتی ممانعت بعمل آمده ارسال داشتم و درشب مهمانی ژنرالیسم این موضوع را شفاها نیز اظهار نمودم از ذکر این خبر شخص استالین و مولوتف تعجب کردند و جناب مولوتف گفتند دستور داده‌ام تحقیق شود. موقعی که صحبت تودیع بمیان آمد آقای استالین گفتند رد نظر است یک مهمانی بافتخار هیئت اعزامی ایران داده شود و خواهش کردند مسافرت بتاخیر افتد این جانب نیز باحترام دعوت دوستانه ایشان قرار بتاخیر مسافرت دادم
و سه شنبه شب چهاردهم اسفند با معیت تمام اعضاء هیئت اعزامی در مهمانی باشکوهی که در کاخ کرملین فراهم شده بود حاضر شدیم. در این مهمانی گذشته از شخص ژنرالیسم استالین و جناب مولوتف کمیسرها ومارشالهای عالیرتبه شوروی بانضمام آقای سادچیکف سفیر کبیر جدید شوروی در ایران حاضر بودند. سر شام آقای مولوتف به نام تمام افراد هیئت اعزامی صحبتهای بسیار گرم و دوستانه کردند بخصوص با اشاره ژنرالیسم استالین بسلامتی اعلیحضرت همایونی صحبت نمودند و آرزوی دوستی و تفاهم بین دو کشور را اظهار داشتند اینجانب بنام هیئت اعزامی تشکرات صمیمانه کردم و در ضمن چنین گفتم با اینکه آقای مولوتف این بیانات پر از مهر و محبت را فرمودند افسوس در باب حل مشکلات مساعدت نشان ندادند بعد از صرف شام در طالار دیگر صحبتهای دوستانه بین اعضاء هیئت ومقامات شوروی بعمل آمد و از آنجمله خود ژنرالیسم استالین بیانات بسیار دقیق و حکیمانه که نمونه وسعت نظر وعلو افکار سیاسی‌اشان بود در باب لزوم اصلاحات و رفورمها در ایران نمودند. در پاسخ ایشان اظهار داشتم تاکنون تاثیرات جنگ وتغییر آنی رژیم سابق واختلال امور کشور بعلت فقر و نظایر آن محال برای اصلاحات اساسی بدولت ایران نبخشید و اکنون که دولت من مهیای رفورمهای اساسی و تامین زندگانی مرفه و عادلانه برای مردم ایران است بواسطه عدم مساعدت دولت شوروی با تخلیه نکردن ایران از نیروی خود و مشکلات دیگر کار اصلاحات بسیار سخت و دشوار خواهد بود و دولت شوروی با حسن نیت ویک اقدام می‌تواند مشکلات را از پیش راه ما بردارد و دراین صورت البته اصلاحات اساسی در داخله ایران وقوع خواهد یافت وسیاست خارجی ایران روی اصل موزانه و دوستی صادقانه با دولت شوروی خواهد بود ژنرالیسم استالین این نظر اصلاحی دولت را تاکید و تصدیق کردند ولی راجع به تخلیه ایران جواب مساعدی ندادند. بعد ما را بدیدن فیلمی که از قهرمانی بی نظیر سربازان شوروی حکایت می‌کرد بردند و سپس ایشان را وداع گفتیم.
روز پنجشنبه شانزدهم اسفند از مسکو به بادکوبه حرکت کردیم موقع حرکت باز جناب آقای مولوتف با رؤسای کمیساریای خارجه برای مشایعت در فرودگاه که به بیرقهای طرفین مزین بود حاضر بودند و گارد احترام با موزیک مراسم سلام را مانند روز ورود بعمل آورد و آخرین سخنان آقای مولوتف این بود که روابط بین ایران وشوروی خوب خواهد شد و البته این سخنان بهترین بدرقه ما بود در عرض راه مامورین شوروی خواه در استالین گراد و خواه در بادکوبه نهایت محبت واحترام را درحق ما مبذول داشتند در خاتمه باید بگویم اگر چنانچه اظهار داشتم مذاکرات ما نتیجه مطلوب را نبخشید البته این اظهارات نباید دلیل یأس گردد نه تنها عقیده شخص من بلکه نظر تمام وطن پرستان ودوراندیشان ملت ایارن است که ملت ایران و شوروی بحکم عوامل زیاد تاریخی و همبستگی طبیعی و جغرافیایی واحتیاج متقابل اقتصادی و مقتضیات فرهنگی واجتماعی باید با یکدیگر دوست صمیمی گردند و روابط آنان باید روی اصل صداقت احترام کامل متقابل که لازمه صلح ملل است استوار شود، هدف منظور ملل نیز همین‌گونه روابط صادقانه و عادلانه صلحجویانه‌است تا جهان و مردم جهان از آسیب جنگ و خونریزی مصون بمانند. بحکم این مقدمه من هرگز از تحکیم روابط دوستانه بین دو کشور مایوس نیستم و نخواهم بود و این هدف را همواره خواهم داشت. در اعلامیه‌ایکه در خاتمه اقامت ما در مسکو صادرشد نیز همین آرزو بوضوع اظهار شده‌است و امیدوارم این چنین دوستی بی‌شائبه بین دو کشور عملی گردد و بسیار خرسندم که شخصی مانند آقای سادچیکف که مرد سیاستمدار خیرخواهی است بسفارت کبرای شوروی در تهران تعیین شده و امیدوارم توسط ایشان روابط دوستی روزبروز استوار خواهد گردید.
طهران ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ این شرحی بود که برای دوره چهاردهم تهیه شده اینکه بعد از قرائت گزارش کلی و مختصر می‌پردازم بقرائت متن تذکاریه‌ها که بین طرفین مبادله شده و شاید از لحاظ رعایت رسوم سیاسی مقتضی نبود همه آنها را در چنین موردی بی پرده باطلاع عامه برسانم زیرا هر سخن جائی و هر نکته مقامی دارد ولی بسکه بدبختانه مردمانی عجول و خودکام و بی ملاحظه در باب این مذاکرات شایعه و جنجال راه انداختند و افکار مردم را منحرف و مردد ساختند ناچارم برای روشن شدن حقایق از مراسم و ملاحظات بگذرم و جریان امر را بگویم تا نمایندگان محترم و تمام افراد ملت ایران از آن آگاه گردند و قضاوت نمایند نه این که فریب شایعات را بخورند. مطلبی که در استماع این گزارشها باید مورد توجه خاص واقع گردد وآقایان محترم از روی ذوق و هوش و حسن تشخیص دریابند این است که در تمام جریان مذاکرات اساس نظریات وهدف ما عبارت از ایندو اصل بود:
- اولا- اهتمام خاص صمیمانه برای جلب رضایت و موافقت همسایه محترم ما حتی در مسائلی که قضاوت در آن مسائل حق طلق مابود و تنها بحکم احترام نسبت بتمایل دوست ومتفق خودمان بتوصیه و مشورت آنان ارزش مخصوصی قائل می‌شدیم.
- ثانیا- در سرتاسر مذاکرات عملی شدن و تحقق هر گونه توافق فیمابین را گذشته از تقاضای تخلیه کشور از نیروی شوروی مشروط بمطابقت با قانون اساسی ایران و تصویب مجلس شورای ملی ساختیم بدین معنی که مذاکرات ومقاولات ما بحکم این اصل بدون انطباق با قوانین کشور و تصویب مجلس هیچگونه ارزش قانونی نخواهد داشت.
اینک متن اولین تذکاریه هیئت که در نتیجه مذاکرات شفاهی فرستاده شد:
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی و رخدادهای آذربایجان ۴ اسفند ۱۳۲۴
چنانچه در موقع مذاکرات روز ۲۳ فوریه (۴ اسفند) خاطرنشان نمود محل مشکلاتی که فعلا در ایران پیش آمد نمود و مهمترین آنها مربوط بانتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی و جریان حوادث آذربایجان ایران است ارتباط کامل با موضوع تخلیه ایران از قوای شوروی و سایر متفقین دارد زیرا برای انجام هر گونه اصلاحات در زمینه روابط سیاسی و اقتصادی فیمابین دو کشور باید طرحهای مربوطه تنظیم و بتصویب مجلس شورای ملی برسد و تا زمانی که قوای متفقین خاک ایران را تخلیه ننمایند بموجب قانون تحریم انتخابات که در مجلس ۱۴ گذشته انتخابات دوره پانزدهم مجلس صورت نخواهد گرفت بنابراین اگر دولت اتحاد جماهیر شوروی واقعا متمایل باشد که با دولت فعلی از طریق دوستانه همکاری کند و در راه رفع محظورات ومشکلات موجوده کمک نماید واصلاح روابط ایران وشوروی را با رعایت قانون اساسی کشور ایران عملی سازد ناگزیر باید با دولت من در حل مشکلات معاضدت نماید و با تخلیه خاک ایران موجبات انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی فراهم ودر انجام مقاصدی که در نظر است تسهیلات لازمه مهیا گردد و اینجانب یقین قطعی دارم که با این اقدام دوستانه دولت شوروی مقدمات یک دوره نوین ودرخشانی در روابط فیمابین فراهم خواهد گردید که قطعا بصلاح و سود هر دو کشور خواهد بود.
۲- موضوع آذربایجان
آذربایجان از بدو تاریخ ایران یعنی حداقل از ۲۵ قرن باین طرف جزء لاینفک ایران واز لحاظ ئتنوگرافی ایده‌ئولوژی (یعنی نژادی و آمال سیاسی) و کلیه عادات و رسوم ملی در طی این مدت کاملا ایرانی بوده در ادوار گذشته حتی یک مدت کوتاهی هم در تاریخ این کشور دیده نشده‌است که در آن دوره صحبت از یک ملیت خاص غیرایرانی در آنجا بمیان آمده باشد و از حیث زبان هم با این که امرزو مکالمه مردم بزبان ترکی است ولی در تمام مدت ۲۵ قرن نوشته‌ها و زبان ادبی در آن دیار بفارسی بوده و دوره را سراغ نداریم که مردم آنجا بترکی چیزی نوشته باشند و یا بترکی کتاب درسی یا ادبی یا تاریخی قابل توجهی تالیف کرده باشند یا مدرسه‌هایی برای تدریس زبان ترکی وجود داشته باشد.
آذربایجان بحکم سوابق تاریخی و قانون اساسی جزء لاینفک ایران است و هیچگونه مجوز تاریخی یا قانونی برای نهضت خودمختاری و اقدامات خلاف قانونی که در آنجا بعمل آمده و موجب وارد شدن لطمه بتمامیت ارضی ایران گردیده وجودندارد.
عملیاتیکه از چندی باینطرف بدون مقدمه و سابقه در آذربایجان بعمل آمده از قبیل اعلان حکومت خودمختاری و تشکیل دولت محلی برخلاف نص صریح قانون اساسی و خلع سلاح و اخراج قوای دولتی و قوای تامینیه از قبیل ژاندارم و پلیس، ادعای ملیت وزبان مخصوص ملی برای آذربایجان – اخذ مالیات و سربازگیری تصرف بسیاری از شهرها ودهات آذربایجان تصرف ادارات دولتی وبانک ملی و عملیات تجاوزکارانه دیگر- تغییر واخراج یا توقیف کارمندان مسئول و امثال این قبیل عملیات کاملا برخلاف قانون اساسی و کلیه مقررات کشور ایران بوده‌است و اگر همین روش ادامه یابد کار عملا منجر به تجزیه خواهد گردید. بدیهی است همچو نهضتی از هیچ راهی قابل تالیف با اصول استقلال و تمامیت ارضی و قانون اساسی ایران نیست
۳ - در یک همچو موقعی که مشکلات عظیم از هر سو بکشور ایران روآور گردیده‌است وطن پرستان ایران که دوستی صمیمانه با دولت شوروی را شرط اول حل مشکلات سیاسی ایران می‌دانستند تمایل کردند باینکه اینجانب زمام امور کشور را بدست گیرم و دولتی برای انجام مرام این دوستی تشکیل دهم و آنچه اینجانب شخصا از تماس با مامورین محترم شوروی و آثار و قرائن دیگر استنباط نمودم این بود که می‌توان راه حل دوستانه برای مسائل مذکور در بالا پیدا کرد.
از این رو با امیدی وافر بپایتخت کشور بزرگ شما آمدم واکنون یک بار دیگر بصراحت می‌گویم که مرام من تامین دوستی پایدار و تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور است ولی شرط اساسی برای حصول موفقیت کامل در این منظور که منتها آرزوی ملت ایران است این است که قوای شوروی خاک ایران را تخلیه نمایندو مسئله آذربایجان نیز بطوری که کوچکترین لطمه بحق حاکمیت واستقلال و تمامیت ارضی ایران وارد نگردد حل شود آنچه بنظر اینجانب می‌رسد موضوع آذربایجان با رعایت شرط اصلی مربوط بحفظ استقلال وتمامیت ارضی ایران با اجرای یکرشته اصلاحات بشرح زیرین قابل حل است
- ۱ - اعلان عفو عمومی برای کلیه اشخاصی که در نهضت خودمختاری آنجا شرکت داشته‌اند
- ۲ - انتخاب فوری انجمن ایالتی طبق قانون با داشتن اختیارات زیرین:
- الف- حق نظارت در تنظیم بودجه محلی ودر خرج و دخل مالیاتی.
- ب- وضع مالیات محلی برای مصارف محلی از این قبیل راه سازی وامور فرهنگی و بهداری وغیره.
- ج- حق نظارت در فروش وتغییر ونقل وانتقال املاک عمومی دولتی در استان آذربایجان با رعایت قوانین مقررات موجوده در این باب.
- د- اظهار نظر در تعیین رؤسای پاره از ادارات دولتی از قبیل شهرداری و رئیس فرهنگ و رئیس شهربانی و رئیس بهداری وحتی استاندار.
بطور کلی دولت من خواهد کوشید احتیاجات محلی و تقاضاهای مشروع قانونی انجمن ایالتی را برای هر گونه اصلاحات مورد توجه قرار دهد و فورا بآن ترتیب اثر دهد. در هر صورت آنچه اینجانب فکر می‌کنم برای عملی کردن یک رشته اصلاحات اساسی در کشور و تهیه مقدمات برای دوستی واقعی بین دو ملت و توسعه وانجام مسائل اقتصادی تخلیه ایران ضرورت فوری خواهدداشت و ملت ایران کاملا با یک چنین سیاست موافق وهمراه خواهد بود. احمد قوام
درین بین که ما مشغول مذاکرات ومراسلات بودیم با کمال تاسف اخبار ناگوار در باب توسعه هرج ومرج و تجاوز وحملات دسته‌های مرموز موسوم به دمکرات تحت حمایت قوای شوروی بحدود گیلانات رسید و در نتیجه در ضمن مذاکرات این موضوع را برجال شوروی اظهار نمودم و یادداشت ذیل را هم فرستادم:
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره رخدادهای آذربایجان گیلان و مازندران ۵ اسفند ۱۳۲۴
در تعقیب مذاکرات شفاهی و تذکاریه‌های اینجانب برای آنکه هیچگونه تردیدی در صحت اظهارات و مطالبی که تاکنون تذکر داده‌ام باقی نماند خاطر آن جناب را بنکات زیر جلب می‌نمایم:
- ۱- اوضاع کنونی آذربایجان جز ایجاد هرج ومرج واغتشاش و تهیه زمینه مساعد برای ایجاد اوضاع مشابه آن در سایر ایالات و ولایات ایران نتیجه دیگری ندارد و برای هیچ دولتی مقدور نخواهد بود با این ترتیب نظم وآرامش را در کشور بر عهده گیرد. چند روز قبل از حرکت من بسمت مسکو پیشه روی ضمن اعلان سربازگیری باهالی آذربایجان اعلام می‌دارد که باید خود را برای حرکت بطرف تهران و واژگون کردن حکومت مرکزی آماده و مهیا سازند.
- ۲- در موقعی که اینجانب در مسکو با مقامات عالیه اتحاد جماهیر شوروی برای بهبود و تحکیم روابط و مناسبات بین دو کشور مشغول بحث و مذاکره هستم مطابق تلگرافی که اخیرا رسیده‌است دستجات مسلح آذربایجان مهاجمات خودرا بسمت گیلان شروع نموده ابتدا قصبه هشت‌پر را تصرف کرده با دو کامیون افراد مسلح به گرگان‌رود حمله برده آنجا را نیز متصرف می‌شوند. چون در تمام گیلان بواسطه وجود قوای شوروی بیش از دو گردان ژاندارم وجود ندارد و باز بواسطه وجود نیروی شوروی این دو گردان هم آزادی عمل ندارند و مقامات محلی شوروی از موافقت با دولت مرکزی در اعزام قوای امدادی مضایقه می‌نمایند هیچگونه وسیله برای دولت در جلوگیری از حمله و مهاجمات متمردین در دست نیست و اهالی گیلان در نهایت تشویش واضطراب بسر می‌برند.
مراتب فوق را باطلاع آن جناب میرسانم و خواهشمندم دستور لازم صادر نمایند که مامورین نظامی شوروی در گیلان،
- ۱ - از آزادی عمل ژاندارمهای ایران در گیلان ممانعت ننمایند.
- ۲ - موافقت نمایند قوای امدادی از مرکز برای ایجاد امنیت بگیلان اعزام شود.
فردای آن روز یعنی در تاریخ ششم فوریه تذکاریه زیرین از طرف جناب آقای مولوتف واصل شد که عینا می‌خوانم:
نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره گیلان و آذربایجان ۶ اسفند ۱۳۲۴
نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره گیلان و آذربایجان ۶ اسفند ۱۳۲۴
۱ - راجع باوضاع آذربایجان ایران – نظر بوضعیت مشکلی که برای دولت ایران پیش آمده‌است راجع بموضوع آذربایجان پیشنهاد زیرین را بطور تفاهم و ارفاق (کمپرومی) می‌نماید:
۱- در استان آذربایجان حکومت محلی خودمختار برقرار می‌گردد این حکومت در استان عبارت خواهد بود از:
- - انجمن ایالتی آذربایجان
- – دولت ایالتی آذربایجان که از طرف انجمن انتخاب خواهد گردید ودر ولایات انجمنهای ولایتی و کمیته‌های اجرائیه آنها،
- - انتخابات انجمنها بر طبق مقرراتی بعمل خواهد آمد که فعلا در آذربایجان وضع شده‌است.
- - دولت ایالتی آذربایجان تشکیل می‌شود از نخست وزیر و وزارتخانه‌های کشاورزی و پیشه وهنر
- – بازرگانی و کشور با یک عده معینی قوای ملی که برای حفظ امنیت عمومی ضرورت داشته باشد دارائی – کار – فرهنگ – بهداری و همچنین ادارات حمل و نقل وشهربانی ودوایر دادگستری و دادستانی.
۲- اهالی آذربایجان حق خواهند داشت در امور اداری محلی و تدریس در مدارس ومحاکمات و غیره از زبان محلی استفاده نمایند.
۳- نخست وزیر دولت ایالتی آذربایجان در عین حال سمت استانداری استان آذربایجان را خواهد داشت که با تصویب دولت ایران خواهد بود. فرمانده پادگان نظامی ایالتی آذربایجان از طرف دولت ایران با جلب موافقت دولت ایالتی آذربایجان تعیین می‌گردد. در قسمت نفرات واحدهای نظامی اصول دستجات ملی محلی معمول خواهد گردید. ارتباط دولت ایالتی آذربایجان با مرکز بزبان فارسی خواهد بود.
۴- در مورد تعیین عواید مالیاتی ودرآمدهای بودجه آذربایجان ایران ۷۰ درصد عواید آذربایجان ببودجه دولت ایالتی آذربایجان تخصیص داده خواهد شد.
۵- دولت ایران آزادی عمل تشکیلات دمکراسی را از قبیل حزب دمکرات آذربایجان ایران و اتحاد پیشه‌وران وغیره را در آذربایجان ایران تایید می‌نماید.
۶- در موقع انتخاب مجلس شورای ملی بتعداد نمایندگان آذربایجان بنسبت جمعیت واقعی استان مزبور افزوده خواهد شد.
دوم- راجع بامتیاز نفط –
دولت شوروی برای حسن استقبال از تمایل دولت ایران حاضر است از پیشنهاد واگذاری امتیاز نفط در نواحی شمال ایران صرفنظر نماید و درعوض پیشنهادمی‌کند شرکت مختلط ایران وشوروی برای اکتشاف واستخراج نفط ومشتقات نفط در شمال ایران تشکیل شود باین ترتیب که ۵۱ درصد سهام متعلق بطرف شوروی و ۴۹ درصد متعلق بطرف ایران خواهد بود.
سوم – راجع بتوقیف قوای نظامی شوروی در ایران دولت شوروی در نظر دارد از تاریخ ۲ مارس سال جاری بخروج قوای خود از بعضی نواحی ایران شروع نماید و اما راجع به بقیه قوای شوروی این قوا موقتا بر طبق عهدنامه ایران وشوروی مورخ ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ در ایران خواهد ماند، قوای شوروی موقعی خاک ایران را بکلی تخلیه خواهند نمود که دولت ایران کلیه اقدامات خصمانه و تبعیض (دیسکریناسیون) را نسبت بدولت شوروی از ایران ببرد و درشمال ایران آرامش برقرار نماید و سیاست دوستانه نسبت بدولت شوروی ایجاد نماید.
در پاسخ این تذکاریه که دراینموقع لزومی برای تحلیل و توضیح آن نمی‌بینم در تاریخ ۷ اسفند تذکاریه ذیل بجناب مولوتف فرستاده شد.
- پاسخ احمد قوام نخست‌وزیر ایران به نامه ۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف وزیر امور خارجه شوروی در ۷ اسفند ۱۳۲۴
- مقدمة باید با کمال وضوح و صداقت وازروی عقیده بگویم که برخلاف بعضی شایعات زمینه دوستی ایران و شوروی در تمام ایران کاملا فراهم است و آن زمینه را با اندک تدبیر و از بین برداشتند علل سوء تفاهم‌های بی لزوم نشود فورا در تمام ایران بسط داد برعکس متدهای دیگر مانند ادامه توقف قوای شوروی یا ایجاد خودمختاری در داخله ایران بطور قطع دوستی و محبتی را که باید در قلوب مردم ایران جایگیر شود و ریشه دواند افسرده و خاموش و طرفداران آنرا نگران ومایوس خواهد نمود. شک نیست که اکثریت ملت ایران بمحض حصول اعتماد کامل نسبت باینکه هیچگونه تهدید از ناحیه اتحاد جماهیر شوروی متوجه تمامیت و استقلال ایران نیست بدون تامل بدرستی وهمکاری صمیمی ملت شوروی خواهد گروید واین مقصود را دولت من با بودن شرایط مساعد می‌تواند کاملا اطمینان بدهد وعملی کند.
- درموضوع آذربایجان بار دیگر توجه مخصوص آنجناب را باین نکته جلب می‌نماید که اعلان خودمختاری وتشکیل دولت در آذربایجان که از قدیم‌الایام جزء لاینفک ایران بوده علاوه بر آنکه چنانکه سابقا گفته شده مخالف صریح قانون اساسی ایران است مشکلات فراوانی بوجود خواهد آورد که هیچ دولتی در ایران نمی‌تواند برآن مشکلات فائق آید.
- قانون اساسی ایران در نتیجه انقلابات و فداکاریهای ملت ایران بوجود آمده و تنها سند ملی دوره مشروطه جوان ملت ایرانست و اگر خلاف آن در یک قسمت از کشور ظاهر شود هیچ ضامنی باقی نخواهد بود که در ایالات دیگر تحریکاتی برای گرفتن نتایج مشابه بوجود نیاید. باید در نظر داشت هر گونه تغییری در قانون اساسی بحکم قانون مزبور باید با دعوت وتاسیس مجلس مؤسسان ومراجعه به افکار عمومی ایرانیان بعمل آید. بنابراین چون تشکیل دولت محلی وتعیین وزراء مخالف صریح قانون اساسی ایران است دولت مرکزی می‌تواند موافقت نماید فقط رؤساء بعضی از ادارات وحتی استاندار با موافقت انجمن ایالتی تعیین شوند.
- اما در باب نسبت مالیات وامور فرهنگی وغیره. البته پس از تشکیل انجمن ایالتی با اختیاراتی که انجمن دارد ترتیب مقتضی با موافقت انجمن داده خواهد شد. و اما راجع بتخلیه ایران اینکه هنوز مقامات محترم شوروی با خروج کامل قوای خوداز ایران تا دوم مارس موافقت ندارند مورد نهایت تاسف است اینجانب در بدو مذاکرات با ژنرالیسم استالین مخصوصا خاطرنشان ساختم که قصد من حل دوستانه مسائل و جلب توافق دولت بزرگ شوروی نسبت بمنافع حیاتی ایران است و گمان کردم که احتیاجی باستناد بسواد مقررات ومعاهدات نیست، ولی چون با این حال در یادداشت اخیر اشاره بعهدنامه ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ فرموده‌اید لازم میدانم اظهار دارم که ماده مزبور فقط در موقعی بدولت شوروی حق می‌دهد قوای خودرا بخاک ایران اعزام نماید که دولت ثالثی عملابخواهد ایران را وسیله تجاوز بممالک اتحاد جماهیر شوروی قرار دهد واقدام عملی برای این مقصود بنماید ودولت ایران هم از عهده جلوگیری از آن برنیاید. با اینکه مفهوم این ماده آشکار بود باز دولت ایران برای اینکه عهدنامه مزبور از تصویب مجلس شورای ملی بگذرد جای هیچگونه ابهام و تردیدی باقی نماند در این باب بامقامات شوروی وارد مذاکره شد و نماینده مختار اتحاد جماهیر شوروی در تهران بموجب مراسله رسمی خود از تاریخ ۱۲ دسامبر ۱۹۲۱ شماره ۱۶۰۰ که جزء لاینفک عهدنامه ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ محسوب می‌شود این موضوع را یکباردیگر تایید نموده‌است. بااین سابقه هرگز بنظر نمی‌رسد ماده مزبور بتواند مستند ادامه توقف قوای شوروی در ایران قرار گیرد.
- در خاتمه ناگزیر باید اظهار بدارم که برای من موجب نهایت تاسف است که چنین بنظر می‌رسد که مواعید و صلاح اندیشیها و مطالب اینجانب که حتما نماینده کلیه وطن پرستان و آزادیخواهان و تمام طبقات بیطرف ملت ایران هستم کمتر جلب اعتماد مقامات شوروی را می‌کند تا دعاوی عده معدودی که برخلاف قانون مدعی حکومت تازه آذربایجان می‌باشند. و اما در موضوع نفت و تشکیل ایران وشوروی امیدوارم با حل مسئله آذربایجان و تخلیه ایران از قوای شوروی این قضیه بترتیبی که مورد توافق نظر طرفین باشد انجام یابد. در خاتمه پیشنهاد می‌کنم با سوپلس خاصی که از صفات سیاستمداران دوراندیش شوروی است موافقت خودشانرا در باب آذربایجان و تخلیه کامل ایران از قوای شوروی اظهار دارند تا اصول همکاری در باره روابط اقتصادی وموضوع نفت تعیین شود. تردیدی نیست که اگر بر فرض احساسات غیردوستانه‌ای در میان دسته‌جاتی در کشور نسبت باتحاد جماهیر شوروی وجود داشته باشد کاملا برطرف خواهد شد وجای آنرا وداد واعتماد کامل خواهد گرفت.
- بعد از وصول موافقت شما در این باب اینجانب بتهران دعوت می‌نمایم و بعد از تبادل نظر با دولت مذاکرات توسط سفیر کبیر شوروی در تهران ادامه داده خواهد شد واطمینان کامل دارم که به نتیجه قطعی نایل گردم.
بعد از این یادداشت که انتظار بهبود در جریان مذاکرات ونزدیک شدن بحل اشکالات می‌رفت با کمال تاسف در تاریخ ۹ اسفند یادداشت سخت تری از جناب مولوتف بر وجه زیرین رسید:
- نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره آذربایجان، ارتش شوروی در ایران و امتیاز نفت ۹ اسفند ۱۳۲۴
- ۱- امتیاز نفت - در سال ۱۹۴۴ دولت اتحاد جماهیر شوروی بدولت ایران پیشنهاد نمود که امتیاز نفت نواحی شمال ایران را بدولت شوروی واگذار نماید حق اتحاد جماهیر شوروی در مورد تحصیل این امتیاز بهیچوجه قابل بحث نیست خاصه اگر در نظر گرفته شود که در جنوب ایران از مدتها پیش امتیاز نفت بانگلیسیها داده شده‌است با وصف این طرف ایرانی پیشنهاد طرف شوروی را رد نمود.
- دولت شوروی برای حسن استقبال از طرف ایرانی و بزیان منافع خود در تاریخ ۲۵ فوریه سال جاری ممکن دانست پیشنهاد امتیاز نفت را به پیشنهاد تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی تبدل نماید باین ترتیب که ۵۱ درصد سهام آن متعلق بطرف شوروی و ۴۹ درصد آن متعلق بطرف ایرانی باشد ولی طرف ایرانی در تذکاریه ۲۶ فوریه با این پیشنهاد کومپرومیس موافقت ننمود.
- نظر باینکه طرف ایرانی چنانکه حالا معلوم می‌شود میل ندارد منافع شوروی را دراین باب مورد توجه قرار دهد و برای حصول موافقت با اتحاد شوروی کوشش می‌نماید و با این ترتیب علنا در مورد شوروی قائل به تبعیض شده‌است کمیسریای خارجه اتحاد جماهیر شووری بدین وسیله اعلام می‌دارد که پس از گزارش امر به آقای نخست وزیر استالین تصمیم گرفته شده‌است پیشنهاد کومپرومی شوروی مسترد گردد و همان پیشنهاد رسمی سال ۱۹۴۴ دائر بر واگذاری امتیاز نفت در شمال ایران طبق امتیاز نفت انگلیس در جنوب را تجدید نماید.
- ۲- مسئله آذربایجان – طرف شوروی مسئله آذربایجان را یک موضوع داخلی ایرانی دانسته و میداند با اینحال نظر بمذاکره نخست وزیر ایران دائر بر اینکه طرف شوروی در تنظیم شرایط موافقت بین دولت ایران و آذربایجان ایران قبول وساطت نماید طرف شوروی با تقاضای طرف ایرانی موافقت نمود و شرایط مربوطه را پیشنهاد نمود. بطوریکه از تذکاریه طرف ایرانی مورخ ۲۶ فوریه معلوم می‌شود طرف ایرانی شرائط پیشنهادی را رد می‌کند. در عین حال طبق اطلاعات واصله نمایندگان آذربایجان ایران نیز شرایط پیشنهادی را رد کرده وآن را رضایت بخش ندانسته‌اند بنابراین وساطت دولت شوروی در این مورد منتفی می‌گردد.
- ۳- قوای شوروی در ایران - نظر دولت شوروی اینست که در بین محافل محاکمه ایران رجال نسبتا برجسته دولتی وجود دارند که پایه سیاست خود را بر روی مجاهدت در تولید مشکلات بین جماهیر شوروی و دول معظم دیگر قرار داده‌اند برای اینکه از اختلافات ممکنه بین آنها استفاده نموده آذربایجان شوروی و بادکوبه و ترکمنستان شوروی را تصرف نمایند. چنانکه در سال ۱۹۱۹ در کنفرانس پاریس یادداشتی از طرف دولت ایران بزمامداری صمصام‌السلطنه به امضای مشاورالممالک وزیر امور خارجه وقت تسلیم گردیده و تقاضا شده بود که آذربایجان شوروی با شهر بادکوبه و ترکمنستان شوروی با شهرهای عشق‌آباد و مرو و قسمتی از ارمنستان شوروی با شهر ایروان و غیره بایران واگذار گردد. با وجود این سیاست غاصبانه دولت ایران دولت شوروی از بدو تشکیل خود همواره رفتار دوستانه خود را نسبت بایران خاطرنشان می‌نمود و در ماه فوریه سال ۱۹۲۱ عهدنامه‌ای منعقد نمود که بر طبق آن برای ابراز مودت راه‌آهن متعلق بروسیه و راههای شوسه و بنادر و اسکله‌ها و کشتیها و کرجیها و باراندازها و بانکها و خطوط تلگرافی و تلفونی و جزایر متعلق بروسیه را با طیب خاطر و بلاعوض بایران تسلیم نمود. دولت شوروی انتظار داشت که محافل حاکمه ایران به اهمیت این رفتار دوستانه اتحاد شوروی که در تاریخ روابط بین دو دولت نظیر نداشته‌است پی برده وارزش آنرا خواهند فهمید. ولی چند ماه پس از عقد این عهدنامه دولت ایران در همان سال امتیاز نفت شمال ایران را در نزدیکترین نقاط مرز شوروی بشرکت خارجه موسوم باستاندارد اویل واگذار نمود تا بدین وسیله لطمه‌ای بمنافع اتحاد شوروی وارد سازد. راست است که این قرارداد در سال بعد بواسطه اعتراض اتحاد شوروی لغو گردید.
- در سال ۱۹۴۷ مجددا دولت ایران امتیاز نفت نواحی واقعه در مرز اتحاد شوروی در قسمت خاوری بحر خزر را بشرکت نفت امریکایی واگذار نمود باز بخیال اینکه بدین وسیله لطمه‌ای بمنافع شوروی وارد آورده و موجبات تصادم بین اتحاد شوروی و دول متحده امریکا را فراهم سازد. این قرارداد نیز در سال بعد بواسطه اعتراض اتحاد شوروی ملغی گردید. با تمام این سوابق دولت ایران در سال ۱۹۳۹ مجددا امتیاز نفت نواحی واقعه در جنوب بادکوبه را بشرکت نفت انگلیس و زیلند واگذار نمود باز بخیال اینکه لطمه بمنافع اتحاد شوروی وارد آورده و باعث تصادم اتحاد شوروی و انگلستان گردد. این امتیاز فقط پس از مدت پنجسال بواسطه اعتراض اتحاد شوروی لغو گردید. ضمنا باید این نکته را تذکر دهد که دولت ایران که امتیازات مشروحه بالا را بدول دیگر واگذار می‌نمود همواره از دادن حق امتیاز باتحاد شوروی در شمال ایران امتناع ورزیده و می‌ورزد. تمام این قضایا دلالت بر این می‌نماید که محافل حاکمه ایران نسبت باتحاد شوروی سوء قصد دارند و منتظر فرصت هستند که نسبت بمنافع شوروی لطمه وارد آورند و نواحی نفت‌خیز آذربایجان شوروی و ترکمنستان شوروی را مورد تهدید قرار دهند. این قضیه را نمی‌توان بر حسب تصادف و اتفاق دانست که همین اواخر نیز در سال ۱۹۴۵ محافل حاکمه ایرانی آقای حکیمی را که احساسات خصمانه وی نسبت باتحاد شوروی معروف است بسمت نخست وزیری ایران انتخاب نمودند و آقای حکیمی همان شخصی است که در کابینه صمصام‌السلسنه نامبرده که یادداشت غاصبانه‌ای راجع بدعاوی ایران نسبت به بادکوبه و آذربایجان شوروی و ترکمنستان شوروی به کنفرانس پاریس تقدیم نموده بود یکی از وزرای برجسته بشمار می‌رفت بطوری که همه میدانند دولت حکیمی تا ماه فوریه ۱۹۴۶ برروی کار باقی ماند و با عملیات خود محیط روابط ایران وشوروی را مسموم ساخت. بنابراین ملاحظات اتحاد جماهیر شووری مجبور است نسبت بمحافل حاکمه ایران احتیاط را از دست ندهد و بهمین جهت ناگزیر است خروج قوای خود را از شمال ایران بعهده تاخیر اندازد.
وصول این یادداشت بینهایت اسباب تکدر خاطر گردید زیرا این پاسخ ما را از مقصود دور می‌ساخت درین یادداشت دولت شوروی یکی دو پیشنهاد نسبتا مساعد خود را پس گرفته بود در موضوع نفت هم که قبل از ما یعنی درست یکسال پیش در اسفند هزار و سیصد و بیست و سه مذاکرات مقدماتی توسط مرحوم آهی سفیر ایران در خصوص شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در مسکو بعمل آمده بود من نمی‌توانستم مذاکراتی که منتهی بتصمیم قانونی گردد بعمل آورم در باب آذربایجان هم بحکم متن تذکاریه هیئت شنیدند ما از وساطت دولت شوروی سخن بمیان نیاورده بلکه فقط کمک معنوی از آنان خواسته بودیم و پی برده بگویم خواهش ما این بود دولت شوروی از مساعدت نسبت به سران دمکرات خودداری نماید افسوس درین موضوع جواب یاس‌آوری داده بودند بطوریکه ملاحظه فرمودید در ضمن مذاکرات و پیشنهادهایی را که در سابق در خصوص نفت بین دولت و کمپانیهای خارجی بعمل آمده و هیچوقت صورت خارجی پیدا نکرده بود دلیل خصومت و سوء نیت ایران نسبت بشوروی شمرده بودند بعد از مشاوره پاسخ زیرین فرستاده شد.
بار دیگر لازم میدانم تذکر دهم که هدف دولت من با نهایت صداقت تحکیم مناسبات دوستی بین اتحاد جماهیر شوروی وایران است و تاکنون درین راه کوشیده‌ام و در آتیه نیز خواهم کوشید شک نیست که اگر دولت جماهیر شوروی با من در این موضوع کمک نماید بمنظور اصلی که ایجاد یک دوستی محکم و خلل‌ناپذیر بین دو ملت باشد موفق خواهم شد.
- ۱- راجع بنفت درخصوص تاسیسس شرکت مختلط ایران و شوروی که تصور کرده‌اند با آن موافقت نشده‌است چنین نیست و باید مخصوصا تذکر دهم که چنانچه سابقا هم مذاکره شده‌است اگر در تخلیه فوری ایران از قوای شوروی و حل قضیه آذربایجان با من کمک نمایند فرصت خوبی خواهد بود که بعداز مراجعت بتهران وبا حصول توافق در شرایط تشکیل شرکت طرح لازم بمجلس شواری ملی ایران پیشنهاد گردد و این قضیه بلافاصله بنوعی که مورد توافق طرفین باشد حل شود. مقصود آنستکه تشکیل این قبیل شرکتها ولو آنکه طرف از اتباع ایران باشد باید طبق قانون اساسی ایران بتصویب مجلس شورایملی ایران برسد ضمنا این نکته را خاطرنشان می‌سازم که اعطاء امتیازات حقوق مربوط بحق حاکمیت واستقلال کشور است که باید بتصویب مجلس شورای ملی برسد واگر در نیم قرن قبل یعنی پیش از مشروطیت ایران با شرایط آن زمان امتیازی داده شده باشد این امر را نمی‌توان فعلا تبعیض نسبت بدولت شوروی دانست.
- ۲- موضوع آذربایجان- چنانکه سابقا گفته‌ام وضع فعلی که در آذربایجان ایجاد شده مخالف صریح قوانین کشور و مخالف با حق حاکمیت و استقلال ایران است که دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از انقلاب کبیر اکتبر ۱۹۱۷ تا قرارداد سه گانه و کنفرانس و اعلامیه تهران همیشه آنرا محترم شمرده‌است اما در باب امور داخلی آن سامان من با کمال حسن نیت در نظر دارم هر گونه اصلاحاتی را که مطابق آرزوی مردم آن صفحه باشد تا آنجا که قوانین کشور اجازه دهد عملی نمایم و مقصود آنستکه با کمک معنوی دولت شوروی این اصلاحات در محیط صلح و آرامش و بدون منازعات داخلی انجام یابد.
- ۳- راجع بقوای شوروی در ایران – در باب تخلیه ایران از قوای متفقین باید این نکته را متذکر شوم که مطابق اصل ۱۰۶ قانون اساسی ایران توقف وعبور قوای بیگانه در خاک ایران منوط باجازه مجلس است وقرارداد سه گانه هم که توقف قوای متفقین در خاک ایران را درموقع جنگ اجازه داده بتصویب مجلس رسیده و چون طبق ماده از این قرارداد قوای مزبور منتهی تا دوم مارس ۱۹۴۶ باید خاک ایرانرا تخلیه نمایند ودراعلامیه تهران که بامضای جناب ژنرالیسم استالین رسیده و همچنین در نتیجه اعلانات مکرر دیگری که مقامات صلاحیتدار شوروی در محافل بین المللی و در ایران نموده‌اند همیشه وعده داده‌اند که طبق تعهد صریح خودکلیه قوای خود را از خاک ایران ببرند ادامه توقیف بعد از تاریخ مزبور برخلاف تعهدات مذکوره و برخلاف اصل ۱۰۶ قانون اساسی ایران است. و اینکه اشاره به بعضی از اظهارات در کابینه صمصام السلطنه و یادداشت از طرف مشاور الممالک نموده‌اند این نکته مسلم است که اظهارات یا یادداشت بعضی از زمامداران ایران در ۲۷ سال پیش که در نتیجه مظالم دولت تزاری روسیه ودر حین انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و پیش از انعقاد پیمان دوستی با دولت اتحاد جماهیر شووری سوسیالیستی بوده‌است نمی‌تواند مستند شود که دولت شوروی باین عناوین از انجام تعهدات صریح خود که طبق پیمان سه‌گانه مورخ ژانویه ۱۹۴۲ دایر بر خروج کلیه قوای خویش از خاک ایران نموده‌است. خودداری و یا تعلل نماید.
در تلو این مذاکرات با وجود اشکالات و موانع ما امید خود را نسبت بتخلیه ایران از دست نمی‌دادیم و هنوز منتظر بودیم قوای شوروی در تاریخ ۲ مارس ۱۹۴۶ مطابق ۱۱ اسفند ماه ۱۳۲۴ بر طبق پیمان سه‌گانه خاک ایران را کاملا تخلیه کنند ولی با نهایت حیرت و تاثر اعلامیه‌ای از طرف آژانس تاس در روزنامه ایزوستیا انتشار یافت که امر تخلیه تنها قسماً تحقق پیدا نمود و اخبار ایران هم مؤید همین اعلامیه بود در نتیجه اینجانب بلافاصله شخصاً در نزد ژنرالیسم از این نقض صریح پیمان اعتراض کردم و بعداً اعتراض کتبی نیز بمضمون زیرین فرستادم:
نامه احمد قوام نحست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین دراعتراض به بیرون نرفتن نیروهای شوروی از پاره‌ای از ایران ۱۱ اسفند ۱۳۲۴
آقای کمیسر ملی: در روزنامه ایزوستیا شماره ۸۹۶۹ – ۵۳ تاریخ دوم مارس ۱۹۴۶ اعلامیه‌ای از طرف آژانس تاس انتشار یافته‌است دایر بر اینکه دولت شوروی تصمیم گرفته از تاریخ دوم مارس ۱۹۴۶ شروع بتخلیه قوای خود از نواحی خراسان وشاهرود وسمنان بنماید ضمنا خاطرنشان نموده‌است که قوای شوروی در سایر نواحی شمالی ایران تا روشن شدن وضعیت باقی خواهد ماند. با استناد بخیر رسمی مذکور لازم میداند مراتب زیرین را باطلاع شما برسانم، طبق پیمان سه‌گانه منعقد در تهران بین ایران و اتحاد شوروی سوسیالیستی و بریتانیای کبیر در تاریخ ۲۹ ژانویه ۱۹۴۲ تخلیه ایران از طرف قوای متفقین در تاریخ دوم مارس ۱۹۴۶ حتمی و غیرقابل بحث می‌باشد چنانکه قوای انگلیس در تاریخ مزبور کلیه خاک ایران را تخلیه نموده‌اند بنابراین باقی ماندن قسمتی از قوای شوروی در پاره‌ای نواحی شمال ایران بهیچوجه با پیمان مزبور مطابقت ندارد وبرخلاف اظهارات مکرر دولت شوروی دایر بموافقت کامل است. بعلاوه تصمیم اخیر دولت شوروی با قانون اساسی ایران و یا قراردادهای ایران و شوروی نیز مباینت کامل دارد. بنا بمراتب مذکوره ناگزیر است با کمال تاسف بنام دولت ایران نسبت باین تصمیم دولت شوروی اعتراض نمایم و تقاضا کنم دستور اکید صادر فرمایند که قوای شوروی هر چه زودتر کلیه خاک ایران را تخلیه نمایند.
خواهشمند است احترامات فائقه اینجانب را نسبت بخود قبول فرمائید.
بعد از این اعتراض با رسیدن اخبار از ایران و تایید تجاوز متجاسرین بشهرستانهای شمال دوباره یادداشتی بمضمون ذیل ارسال داشتم.
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۴ اسفند ۱۳۲۴
آقای کمیسر ملی: درضمن تذکاریه موفق ۲۷ فوریه شرحی راجع به حدوث وقایع ناگورا جدید در حدود گیلان باطلاع جنابعالی رسانده بودم که با کمال تاسف پاسخی در این باب نگرفتم اخبار اخیر که از ایران رسیده معلوم می‌دارد دستجات جدید مسلح با اسلحه جدید مانند تفنگ خودکار و بمب و نارنجک دستی و کامیونهای متعدد مملو از اسلحه وافراد بنواحی گیلان هجوم می‌آورند و فرمانداران و ماموران دولت را دستگیر کرده و فوق العاده اسباب وحشت واضطراب آن حدود را فراهم و امنیت کشور را مختل نموده‌اند از طرفی پشتیبانی آنان بودن قوای شوروی در ایران است واز طرفی هم مقامات شوروی در تهران با فرستادن نیروی تامینه دولت موافقت نکرده‌اند. محتاج بتذکر نمیداند که دوام این وقایع بکلی برخلاف انتظارات ملت ایران از دوستی اتحاد جماهیر شوروی می‌باشد و چنانچه اقدام فوری در جلوگیری این وقایع بعمل نیاید اوضاع ایران بکلی پریشان و تمام مناطق کشور دچار ناامنی خواهد گردید و هیچ نتیجه‌ای جز هرج و مرج و طغیان و عصیان حاصل نخواهد شد و بزرگترین لطمه بدوستی دولت و ملت ایران نسبت باتحاد جماهیر شوروی وارد خواهد ساخت از این لحاظ بر حسب لزوم بار دیگر از آن جناب تقاضا دارم دستور فوری برای تخلیه قوای شوروی از ایران صادر فرمایند تا ماموران دولت با آزادی عمل بتوانند انتظامات را در کشور برقرار کنند واصلاحات لازمه که دولت در نظر دارد عملی گردد
بلافاصله در نتیجه وصول اخبار ناگوار جدید از ایران یادداشت ذیل را فرستادم.
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
آقای کمیسر ملی:
در تعقیب مراسله مورخ ۵ مارس شماره ۴۳ راجع بوقایع اخیر در حدود گیلان اینک با کمال تاسف اطلاعات اخیری را که از ایران رسیده با کمال احترام باستحضار عالی میرسانم. یک عده مسلح با هفده کامیون با اسلحه خودکار و بمب ونارنجک دستی از طریق دیناچال وارد شفارود شده و فرماندار طوالش را دستگیر کرده‌اند عده دیگر از راه هروآباد به اسالم در حرکتند عده دیگر بدوازده کیلومتری ماسوله رسیده آنجا را تهدید می‌کند و یک گروه پانصد نفری از طارم بچند کیلومتری منجیل رسیده‌اند و قصد اشغال آنجا را دارند. قوای ژاندارمرم دولتی از هر گونه آزادی عمل محروم و پراکنده‌است و مقامات شوروی در تهران بافرستادن نیروی کمکی بنواحی مزبور موافقت نکرده‌اند. بموجب گزارش دیگر مهاجمین به بیست و چهار کیلومتری بندر پهلوی رسیده‌اند. علاوه بر همه اینها در این موقع که انتظار تخلیه فوری ایرای از قوای شوروی می‌رودطبق اطلاع وصاله یک کشتی حامل قوا از سواحل باکو روبایران به بندر شاه رهسپار شده‌است. جای تردید نیست که وقوع تمام این قضایا مربوط ببقای نیروی جماهیر شوروی وعدم تخلیفه ایران است و با این ترتیب هیچ دوتلی قادر نخواهد بود وظایف خود را در حفظ نظم و آرامش کشور انجام دهد و مسئولیت خود را در مقابل ملت ایران و حفظ مناسبات حسنه بین دو کشور را ایفاء نماید. بدیهی است بهبود اوضاع و مخصوصا تشیید روابط دوستی واقتصای بین ایران وشوروی در این است که دولت مرکزی ایران بتواند آسایش وامنیت را در نواحی کشور برقرار سازد و با فراغت خاطر دست بیکرشته اصلاحات اساسی بزند. بنابراین باز هم لزوم تخلیه فوری ایران را از قوای شوروی تقاضا دارم و امیدوارم مقامات شوروی با این عمل جلب اعتماد و دوستی ملت ایران را خواهند نمود و مانع هرج و مرج و خونریزی بیهوده خواهند شد وفرصتی برای دولت خواهند داد تا اصلاحاتی را که دولت در نظر دارد عملی سازد.
در پایان خواهشمندم احترامات فائقه این جانب را نسبت بخود بپذیرند.
باید بگویم در عین جریان مذاکرات و مراسلات سیاسی که گزارش آن بنظر آقایان محترم رسیده مذاکرات و مراسلاتی نیز برای تصفیه امور اقتصادی فیمابین آغاز شد و هیئت اقتصادی ما گفتگوهایی با وزارت تجارتی خارجی دولت شوروی بعمل آورد و در نتیجه آن مذاکرات یادداشت ذیل بتاریخ اول اسفند ماه فرستاده شد: فهرست مسائل جاری که باید آقای میکونف لطفا مطالبه نمایند.
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
مسئله مالی ۱- قرارداد مالی که پایه واساس مبادله پولی دو مملکت است در دوم مارس ۱۹۴۶ خاتمه می‌یابد و وضع نهایی حاصله از قرارداد مزبور در روز سوم مارس باطلاع خواهد رسید. تکلیف زر سپرده حاصله و دولار طلب بانک ملی باید روشن و طرز پرداخت آن معین شود. آنچه که به زر طلب بانک ملی ایران می‌شود چون قانونا جزو پشتوانه اسکناس قرار گرفته‌است تکلیف آن قانونا معین است وباید بخزانه بانک ملی(قسمت نشر اسکناس) منتقل شود و راجع بطلب دولاری و پرداخت آن هم باید مذاکره لازم بعمل آید.
مسئله گمرکی و مطالبات گمرکی:
قسمت اول – موضوع پروتکل – پس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ نمایندگی بازرگانی شوروی بدون رعایت مقررات گمرکی و انجام آئین مربوط بورود و صدور کالا در ایران اقدام بوارد نمودن وصادر کردن کالا و فروش مال التجاره روسی در بازار ایران نمود پس از هشت ماه مذاکره حاضر شدند که حقوق وعوارض گمرکی را بپردازند مشروط بر اینکه اجازه داده شود که کالاهای خود را در انبارهای مخصوص خودشان انباشته و تحویل آن بخریداران باشد و ترتیب این بود که خریدار نمونه جنس را در نزد شورویها معاینه نموده وجه را در مقابل دریافت سیاهه را بگمرک ارائه و اداره گمرک از روی سیاه پروانه ورودی بدون رؤیت کامل جنس صادر می‌نمود. مدت این قرارداد محدود بپایان جنگ و بازگشت بزمان عادی بوده‌است با وجود اینکه جنگ خاتمه یافته هنوز باتکاء آن قرارداد مقررات گمرکی رعایت نمی‌شود وبنظر وزارت دارائی ادامه این وضع مخالف استقلال گمرکی ایران است و لغو آنرا تقاضا دارد و علاوه چون مقررات همین پروتکل هم از طرف نمایندگی تجارتی شوروی رعایت نمی‌گردید در تاریخ ۲۲/۹/۱۴ وزارت دارائی از نمایندگی تجارتی شوروی تقاضا نمود پس از شصت روز از تاریخ این نامه پروتکل را خاتمه یافته تلقی نمایند.
قسمت دوم – مطالبات گمرکی.
- ۱- بنگاههای بازرگانی شوروی بابت یک درصد وشش درصد تمبر واردات مواد نفتی از تاریخ یکم اکتبر تا ۳۱ دسامبر ۱۹۴۵ مقروضند ۳۰ر۱۳۶۹۷۶۹ ریال
- ۲- بابت حقوق وعوارض گمرکی کالاهاییکه از شهریور ۱۳۲۰ تا خرداد ۱۳۲۱ از مرزها و بطرق مختلفه وارد نموده‌اند مقروضند ۰۰ر۷۱۲۱۶۶۴۳ ریال.
- ۳- کالاهای دولتی که در گمرک ضبط شده ۰۰ر۳۷۴۸۳۹ ریال.
- ۴- کالاهای متعلق به تجار که ضبط شده ۰۰ر۱۰۱۷۷۱۷۰۷ ریال.
- ۵- خسارات وارده با بنیه واموال گمرکی ۰۰ر۳۶۵۸۵۱۱ ریال.
- ۶- کرایه اماکن گمرکی در شمال که در تصرف شورویها می‌باشد ۰۰ر۵۶۵۱۴۹۳۰ ریال.
- ۷- خسارات وارده بخزانه دولت از حیث حقوق و عوارض گمرکی کالاهای موجوده در انبارهای گمرک که بوسیله نیروی شوروی مصادره شده ۰۰ر۱۸۵۵۷۳۷۷۳ ریال.
- ۸- کالاهالی صادرایت که در گمرک‌خانه‌های شمال از بین رفته ۰۰ر۸۷۰۲۰۰۰ ریال.
- ۹- حقوق و عوارض تقریبی کالا و مواد خوارباریکه بدون انجام آئین گمرک از مرز خارج نموده‌اند ۰۰ر۵۰۹۶۸۱ ریال.
- ۱۰- خساراتیکه بکارمندان گمرک وارد شده‌است ۰۰ر۵۳۳۷۲۴ ریال.
- ۱۱- کالاهای پایاپای آلمانی که در خاک شوروی ترانزیتی بوده و نرسیده‌است تقریبا ۰۰ر۲۲۳۰۱۱۴۰۰ ریال. چندقلم دیگر هم هست که ارقام آن بعدا در صورت لزوم داده خواهد شد.
مسائل مربوط براه‌آهن
۱- واگذاری تاسیساتی که در راه آهن نموده‌اند. مقامات شوروی تاسیساتی در طول خط آهن نموده‌اند که بشرح زیر است:
- - در بندر شاه سه اسکله بزرگ ساخته‌اند- در تمام طول راه عماراتی ساخته‌اند کارخانجات تعمیر موجود را توسعه داده‌اند و کلیه تاسیستایکه از لحاظ توسعه ضرورت داشته بوجود آورده‌اند.
- - نحوه واگذاری این تاسیسات باید معین شود
- – ملاک عمل واگذاری هم باید مقاوله‌نامه‌ای که برای تنظیم امور راه آهن تدوین شده قرار گیرد و
- - با امریکاییها هم راجع به واگذاری تاسیسات آنها یک سابقه عملی انجام شده‌است.
۲- خریداری وسایط نقلیه که بایران آورده‌اند واین وسایل عبارت از ده لکوموتیو و مقداری واگن است.
۳- از بابت کرایه محمولات ارتشی هم در حدود ۲۶ میلیون ریال براه آهن بدهکارند که باید تصفیه شود.
۴- راه آهن تبریز بجلفا واز صوفیان بشرفخانه را با تمام لوازم تصرف کرده‌اند و هیچگونه مداخله بمامورین دولتی ایران از اول نداده‌اند و ترتیب واگذاری آن باید داده شود. و همچنین موضوع واگذاری خطوط آهن شمال از گرمسار ببالا از یکطرف و از کرج ببالا از طرف دیگر باید عملی شود.
کارخاجات اسلحه سازی:
در مورد تفنگ و مسلسل سبک و فشنگی که بابت قرارداد اسلحه‌سازی ساخته وتحویل شده‌است مبلغ ۱۲۸۱۰۷۹۸۳ ریال ضرر خزانه دولت ایران شده‌است که تفاوت بین قیمت تمام شده برای کارخانه وقیمتی که پرداخت آن تعهد شده می‌باشد واز بابت قیمت تعهد شده هم هنوز مبلغ ۳۰۹۳۸۸۵۶ ریال نمایندگی تجارتی شوروی بکارخانجات اسلحه سازی مقروض است و جمع کلیه اقلام فوق درحدود هشتصد و سی وهشت میلیون و ۲۸۳ هزار و ششصد و شانزده ریال می‌باشد. موضوع واگذاری بقیه فلز موجود که در حدود ۶۹۰ تن می‌باشد بقیمت بین المللی امروز که تاسیس فشنگ کافی برای مسلسلهای سبکی که در کارخانه برای خود ایران ساخته شده ووعده آنهم داده شده و همچنین واگذاری چند ماشین وابزار چندی که بکارخانه داده‌اند وحقوق متخصصین فنی باید تصفیه شود. بقایای حساب معاملات برنج: اداره غله ونان وزارت دارائی انتظار دارد که بقایای حساب معاملات برنج را در تهران تصفیه نمایند.
با کمال تاسف در مذاکرات اقتصادی و جواب بتذکرات ما رجال شوروی بیشتر از امور سیاسی هم کوتاه آمدند تا اینکه مجبور شدیم در تاریخ ۱۵ ماه اسفند تذکاریه دیگری بمضمون زیرین بفرستیم:
نامه احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه درباره بدهی‌های شوروی به ایران و آسیب‌های جنگ ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
آقای مولوتف کمیسر ملی امور خارجه: بطوریکه خاطر آنجناب مستحضر است قرارداد مالی که پایه واساس مبادله پولی بین دو مملکت است در دوم مارس ۱۹۴۶ خاتمه یافته‌است و طبق مقررات این قرارداد در روز سوم ماه مارس باید تصفیه نهایی وطرز پرداخت آن بعمل آید. در تاریخ ۲۰ و ۲۲ فوریه ۱۹۴۶ در نتیجه مذاکرات حضوری با آقای میکونف اینطور مقرر شد که مقدمه فهرستی از مسائل معوقه اقتصادی و مالی بین دو کشور تنظیم شده و بایشان تسلیم شود که مذاکرات اقتصادی نیز شروع گردد ودر ۲۳ فوریه این فهرست بایشان تسلیم گردید و تا امروز هیچگونه اطلاعی از ایشان دایر بشروع مذاکرات اقتصادی و مطالبات دولت ایران نرسیده‌است. اینک چون پایان قرارداد مالی فرا رسیده‌است لازم میدانم وضع نهایی این حساب را بطوریکه بانک ملی ایران تلگرافا اطلاع می‌دهد باستحضار جنابعالی برسانم طلب بانک ملی ایران از بانک دولت شوروی تا آخر دوم مارس بشرح زیر است:
- ۱- طلب بطلا که مقدار آن ۱۰۱۱۹۰۶۰۷۰۰۱۳ بیلیون گرم خالص است وارزش آن بنرخ رسمی بانک ملی ایران معادل است با ۹۸ر۱۲۵۹۸۶۶۲ دلار.
- ۲- و طلب بدلار که معادل است با ۸۷۳۲۴۳۸ دلار. این طلا طبق قانون زر امانت بانک ملی (قسمت نشر اسکناس) در بانک دولتی شوروی است و پشتوانه قانونی اسکناس ایران محسوب می‌شود باید عین آن بخزانه بانک ملی ایران (قسمت نشر اسکناس) منتقل شود و پرداخت طلب دلاری بانک ملی ایرانهم هر چه زودتر بعمل آید.
در اینموقع لازم میدانم که خاطر آنجناب را بطور کلی از مساعدتهای اقتصادی که دولت ایران بدولت دوست و همجوار شوروی نموده و خسارات هنگفتی را که دراین راه تحمل نموده‌است یادآورشوم. در زمستان ۱۹۴۲ که ملت ایران دچار کمبود محصول و قحطی شدید بود قراردادهایی راجع به تهیه و تسلیم بیش از شصت هزار تن مواد خوراباری با نمایندگی تجارتی شوروی در ایران منعقد نمود که بیش از سیصد میلیون ریال خزانه دولتی ایران از بابت آن متضرر گردید در ۱۹۴۳ قراداد سی و شش هزار تن برنج منعقد کرد که در حدود سیصد میلیون ریال ضرر و خسارت انجام آن قرارداد شد. در اجرای قرارداد اسلحه سازی دولت ایران در حدود صد وسی میلیون ریال خسارت دیده‌است وهنوز هم از بابت قیمتی که خود نمایندگی تجارتی شوروی تعیین و تحمیل نموده مبلغ سی میلیون ریال بدهکار است.
نمایندگی تجارتی شوروی از بعد از وقایع شهریور استقلال گمرکی ایران را نقض کرده وبرای مدت هشت ماه تمام از پرداخت کلیه حقوق و عوارض گمرکی خودداری نمود و بعدا هم وزارت دارائی را تا خاتمه جنگ مجبور بانعقاد واجرای پروتکلی نمود که اجناس وارداتی شوروی تحت حفاظت خود نمایندگی تجارتی شوروی در انبارهای خودشان قرار گیرد و در ضمن عمل حتی بمقررات همان پروتکل هم عمل ننمود. و با وجود اینکه امروز جنگ تمام شده‌است باز هم بمقررات تعرفه گمرکی ایران تمکین نکرده و بهمان نقض استقلال گمرکی ایران کماکان ادامه می‌دهد. در تمام طول مدت جنگ نمایندگی تجارتی شوروی کلیه واردات خود را بحداعلای قیمت بازار سیاه بفروش رسانده واز کمک بدولت ایران در تنزل قیمتها از راه فروش اجناس انحصاری از قبیل قند و شکر و قماش و سایر کالاها خودداری نمود در عین حالیکه سایر متفقین ایران بمقررات انحصاری تجارت ایران احترام گذاشته و قند و قماش و سایر کالاهای خود را بقیمتهای بین المللی بدولت ایران عرضه می‌داشتند و خریدهای خود را هم از بازار سیاه می‌نمودند نمایندگی تجارتی شوروی قند و شکر را تا کیلوئی صد و چهل ریال و قماش را تا متری ۷۰ الی ۸۰ ریال بفروش میرساند و از اینرو اقدامات دولت ایران در جلوگیری از بازار سیاه واجرای تثبیت قیمتها همیشه بی نتیجه می‌گردید و علاوه ضبط اموال دولتی وتجار ایران، چه در بنادر و گمرکات و چه اجناسی که ترانزیتی بوده یکی از اقلام مهم مطالبات دولت وملت ایران است که در موقع مقتضی باید مورد بحث واقع شود. دولت ایران نظر بلزوم حفظ مراتب دوستی صمیمی و همجواری انتظار داشت از تعقیب این نقض قوانین و مقررات خودداری شود و امیدوار بود که بعد از خاتمه جنگ نمایندگی تجارتی شوروی تغییر رویه داده و نه تنها اوضاع را بصورت عادی برگرداند بلکه کلیه خسارات وراده رانیز جبران نماید ونیز باید گفته شود که نسبت بهر گونه تذکر رسمی هم که در این موارد داده می‌شد توجهی معطوف نمی‌گردید ذکر مختصر فوق از جریان اوضاع اقتصادی برای اینست که خاطر آن جناب را کاملا متوجه سازم که دولت و ملت ایران در طول مدت جنگ صمیمانه در راه دوستی با دولت همجوار اتحاد جماهیر شوروی از هر گونه کمک و فداکاری مضایقه نکرده‌است وخسارات وفداکاریهایی که تحمل کرده‌است فوق استطاعت بنیه مالی و اقتصادی ملت ایران بوده‌است و تحمل این فداکاریهای طاقت فرسا در ملت ایران انتظارات زیادی را برای آتیه از کمک اقتصادی متقابل دولت دوست وهمجوار شوروی ایجاد کرده‌است. بجرأت می‌توان گفت نظیر این کمکهای اقتصادی ملت ایران و فداکاریهایی که در راه دوستی صمیمی با اتحاد جماهیر شوروی متحمل شده‌است بامقایسه وضع اقتصادی ایران با سایر ملل در این جنگ جهانی بی نظیر و بی سابقه می‌باشد این فداکاریها و خسارات هنگفت است که مرا وادار می‌نماید که تقاضا نمایم مقرر دارند بتذکاریه ۲۳ فوریه که متضمن فهرست مسائل معوقه اقتصادی و مالی بین مملکت است و به آقای میکونف تسلیم شده ترتیب اثر داده ودر حل این مسائل مهم واساسی اقدام فرمایند و همچنین بانک دولت شوروی در پراخت طلب بانک ملی ایران طبق مقررات پیمان مالی عمل نموده و تعهدات خود را محترم شمرده واجرا نماید. توجه مؤثر و اساسی آن جناب در مسائل معوقه اقتصادی چگونگی اهمیت کمکهای اقتصادی ومالی ایران را بدولت اتحاد جماهیر شوروی بر جنابعالی روشن خواهد ساخت و یقین دارم که به بسیاری از توهمات مربوط بوجود احساسات غیردوستانه در ایران نسبت باتحاد جماهیر شوروی هم خاتمه خواهد داد.
در پایان خواهشمندم احترامات فائقه اینجانب را نسبت بخود قبول فرمایند. احمد قوام
احتیاج بذکر نیست اینگونه مطالبات از بابت حداقل وجوهی بود که در دفاتر ما ضبط و ثبت شده بود و ما میدانیم این خسارات کسریست از کسور زیانهای بیکرانی که از حیث نقل مواد خواربار واغنام واحشام و میوه و ماهی و محصولات دیگر وایراث تخریبات و استعمال خطوط راه آهن و سایر وسایل نقلیه وبریدن جنگلها واستفاده از کارخانه‌ها وانواع زیانهای دیگر در تمام نواحی اشغال شده که از کنترل دولت کاملا خارج شده بود عاید کشور ما گردید امید واثق دارم بتدریج منابع ثروت عالم در نتیجه تامین یک صلح پایدار بین‌المللی توسعه یابد و حسن تفاهم و همکاری واقعی در جهان جای سوءظن و بدگمانی و سوءاستفاده را بگیرد تا کشور ما نیز بحق مسلم خود برسد و خساراتش جبران گردد و مردم با آسایش خیال بهمکاری با متفقین محترم خود بخصوص همسایگان قیام نماید.
بعد از این مراسلات که عین آنها بعرض مجلس رسید و مذاکراتیکه کاملا و بی کم و زیاد در حدود مطالب همین تذکاریه‌ها جریان داشت چنانکه در بالا هم گفتم بعد از وداع ژنرالیسم و رجال شوروی صبح روز ۱۶ اسفند از مسکو بسوی تهران رهسپار و در روز ۱۸ وارد شدیم و آخرین جمله‌ای که در ایستگاه مسکو از آقای مولوتف شنیدم این بود که گفتند امیدوارم روابط بین شوروی و ایران رفته رفته بهتر خواهد شد. این جمله برای همه ماها بهترین بدرقه بود زیرا آرزوی قلبی ما همان بوده‌است وهست
اکنون اجازه می‌خواهیم بقیه گزارش مذاکرات و مراسلات فیمابین را از تاریخ مراجعت بطهران تاکنون بطور خلاصه باطلاع نمایندگان محترم برسانم.
بعد از ورود چون دوره مجلس چهاردهم به پایان رسید بدیهی است اولین وظیفه دولت به حکم قانون اساسی این بود که بیدرنگ مقدمات انتخابات دوره پانزدهم را فراهم نماید تا دوره فترت پیش نیاید ولی با کمال تاسف اوضاع آشفته آذربایجان و توقف قوای شوروی در ایران و بروز طغیان و دسته بندی در نقاط دیگر کشور که نتیجه مستقیم اوضاع آذربایجان بود اجرای این مقصود را بکلی ممتنع ساخته و اساسا استقلال کشور و حاکمیت دولت را بخطر انداخته بود پس ناچار نخستین کار دولت کوشش در تسریع تخلیه کشور از قوای بیگانه و خواباندن فتنه و عصیان و حل قضیه آذربایجان بود و حاجت بذکر نیست که در اولین فرصت در باب این موضوع حیاتی با نهایت جدیت وارد عمل و مذاکرات شدم و خواب راحت را بخود حرام کردم و روزها و شبها دمی نیاسودم و در برابر مشکلات نگفتنی و موانع و معضلات باور نکردنی سینه سپر ساختم و بهر تدبیری دست بردم تا اولین آرزوی ملت ایران یعنی تخلیه کشور از نیروی بیگانه را در واقع مبداء گشایش تمام گرههای دیگر بود عملی نمایم ولی بر سر راه ما در حل این مسئله دو مشکل عظیم بود یکی مسئله نفت و دیگر مسئله آذربایجان نظر ما در باب نفت چنانکه حقا و قانونا هم مسلم است این بود که ملت ایران مالک بیقید و شرط سرزمین کشور اجدادی خود و منابع و محصولات آنست ودر باب طرز استخراج و فروش آن منابع اختیار مطلق دارد و اگر قراردادی در این باب پیشنهاد گردد باید از تصویب مجلس شورای ملی یعنی از تصویب ملت ایران بگذرد.
امر آذربایجان هم یک امر داخلی است و در حدود حق حاکمیت دولت ایران است و در چنین موردی هیچگونه مجوز قانونی در بین نیست که دولت را الزام بمشورت و مذاکره با دولتهای دیگر نماید ولی حوادث و وقایعی که همه آنرا در گذشته نزدیک مشاهده کردیم ما را وداشته بود با دولت دوست و همسایه محترم شمالی در این بابها بقصد روشن کردن قضایا و پیدا کردن راه حل وتامین مبانی دوستی وایجاد اعتماد متقابل که هنوز هم هدف سیاست خارجی دولت است وارد مذاکرات کردیم، اما آنچه راجع بنفت است حرف اساسی همان است که در مذاکرات مسکو هم اظهار می‌داشتیم و آن این بود که ملت ودلوت ایران مطلقا علاقه قلبی وصمیمی دارد که با ممالک شوروی وارد روابط قویم اقتصادی گردد واین موضوع همیشه هدف سیاست اقتصادی ما خواهد بود زیرا روسیه بزرگ بهترین خریدار کالای ما بوده‌است و امید است در آینده هم بشود ایران نیز بکالای آن کشور احتیاج دارد و بازرگانان ما همواره آماده داد و ستد با ملت شوروی بوده‌اند وهستند.
ولی موضوع نفت موضوعی نبود که باین سادگی بتوان وارد شد و نتیجه گرفت. آنچه شرکت وامتیاز است که مقررات و شرایط قانونی داشت و بموجب آن قوانین که از آنجمله اصلهای ۲۳ و ۲۴ قانون اساسی باشد اجازه دادن هر نوع امتیاز و تشکیل هر نوع شرکت ولو طرف ایرانی هم باشد منحصرا از صلاحیت مجلس شورای ملی است و این حق در باب امتیاز در مجلس چهاردهم دوباره تصریح وتاکید شد پس در خصوص امتیاز تحت هیچ عنوانی دولت نمی‌توانست داخل مذاکره گردد و باب شرکت هم فقط ممکن بود موافقتنامه تنظیم گردد که در صورت تصویب مجلس مبنای قرارداد رسمی باشد در نتیجه مذاکرات و مباحثات زیادی که از تفصیل آن می‌گذرم موافقتنامه در باب شرکت مختلط نفت ایران وشوروی در تاریخ ۱۵ فروردین ماه ۱۳۲۵ بترتیب زیرین تنظیم گردید که عین آنرا برای اخذ تصمیم وتصویب قرائت می‌کنم.
پیش‌نویس موافقتنامه در باب شرکت مختلط نفت ایران و شوروی میان احمد قوام نخست‌وزیر ایران و سادچیکف سفیر شوروی ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
آقای سفیر کبیر- پیرو مذاکرات شفاهی که بین ما بعمل آمده‌است محترما باستحضار آن جناب میرساند که دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران موافقت می‌نماید که دولتین ایران وشوروی شرکت مختلط ایران وشوروی برای تجسسات و بهره برداری اراضی نفت خیز در شمال ایران با شرایط اساسی ذیل ایجاد نمایند:
- ۱- در مدت ۲۵ سال اول عملیات شرکت چهل ونه درصد اسهام بطرف ایران و پنجاه ویک درصد اسهام بطرف شوروی متعلق خواهد بود و در مدت ۲۵ سال دوم پنجاه درصد اسهام بطرف ایران و ۵۰درصد بطرف شوروی متعلق خواهد بود.
- ۲- منافعی که بشرکت عاید گردد بتناسب مقدار اسهام هر یک از طرفین تقسیم خواهد شد.
- ۳- حدود اراضی اولی که برای تجسسات اختصاص داده می‌شود همان است که در نقشه‌ایکه جنابعالی ضمن مذاکرات در روز ۲۴ مارس باینجانب واگذار فرموده‌اید باستثنای قسمت خاک آذربایجان غربی که در باختر خطی که از نقطه تقاطع حدود اتحاد شوروی و ترکیه وایران آغاز و بعد از سواحل شرقی دریاچه رضائیه گذشته تاشهر میاندوآب می‌رسد واقع است همانطوریکه در نقشه مزبور روز ۴ آوریل سال ۱۹۴۶ اضافة تعیین گردیده‌است ضمنا دولت ایران متعهد می‌گردد خاکی را که در طرف غرب خط سابق الذکر واقع است بامتیاز کمپانیهای خارجی واگذار نماید.
- ۴- سرمایه طرف ایران عبارت خواهد بود از اراضی نفت خیز مذکور در ماده ۳ که پس از عملیات فنی دارای چاههای نفت ومحصول آن قابل استفاده شرکت خواهد گردید و سرمایه طرف شوروی عبارت خواهد بود از هر قبیل مخارج وآلات وادوات وحقوق متخصصین و کارگران که برای استخراج نفت و تصفیه آن مورد احتیاج خواهدبود.
- ۵- مدت عملیات شرکت ۵۰ سال است.
- ۶- پس از انقاضی مدت عملیات شرکت دولت ایران حق خواهد داشت اسهام شرکت متعلق بطرف شوروی را خریداری نماید ویا مدت عملیات شرکت را تمدید کند.
- ۷- حفاظت اراضی مورد تجسسات وچاههای نفت وکلیه تاسیسات شرکت منحصرا بوسیله قوای تامینیه ایران خواهد بود. قرارداد ایجاد شرکت نفط مختلط شوروی و ایران مزبور که بعدا مطابق متن این نامه عقد می‌شود بمجردی که مجلس شورای ملی ایران تازه انتخاب شده و بعملیات قانونگذاری خود شروع نماید در هر حال نه دیرتر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ مارس سال جاری برای تصویب پیشنهاد خواهد شد.
موقع را مغتنم شمرده احترامات قائقه را تجدید می‌نماید. احمد قوام
در پاسخ این نامه عین آن با خطاب باینجانب وامضای آقای سفیر کبیر شوروی باینجانب فرستاده شد.
در این موقع خوشبختانه در نتیجه اقدامات و مذاکرات و کوششهای گرانبهای جناب آقای سادچیکف سفیر محترم شوروی در باب تخلیه کشور از نیروی شوروی وحل قضیه آذربایجان وحدت نظر حاصل شد و ابلاغیه‌ای مرکب از سه ماده تنظیم گردید و دولت شوروی بر طبق وعده خود قوای خود را در مدتیکه معین شده بود بیرون کشید و با این ترتیب راهی که ملت و دولت ایران برای تحکیم مبانی دوستی با شوروی می‌جست باز شد وامید واثق دارم که دوستی ما روزبروز بیشتر مستحکم شود و هر نوع سوء تفاهم مرتفع گردد. اینک متن ابلاغیه:
- ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
در نتیجه اقدامات و مذاکرات و کوششهای گرانبهای جناب آقای سادچیکف سفیر محترم شوروی در باب تخلیه کشور از نیروی شوروی وحل قضیه آذربایجان وحدت نظر حاصل شد و ابلاغیه‌ای مرکب از سه ماده تنظیم گردید و دولت شوروی بر طبق وعده خود قوای خود را در مدتیکه معین شده بود بیرون کشید و با این ترتیب راهی که ملت و دولت ایران برای تحکیم مبانی دوستی با شوروی می‌جست باز شد وامید واثق دارم که دوستی ما روزبروز بیشتر مستحکم شود و هر نوع سوء تفاهم مرتفع گردد.
- ۱- قسمتهای ارتش سرخ از تاریخ ۲۴ مارس ۱۹۴۶ یعنی یکشنبه چهارم فروردین ۱۳۲۵ در ظرف یکماه ونیم تمام خاک ایران را تخلیه می‌نمایند.
- ۲- قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی وشرایط آن از تاریخ ۲۴ مارس تا انقضای مدت هفت ماه برای تصویب بمجلس پانزدهم پیشنهاد خواهد شد.
- ۳- راجع بآذربایجان چون امر داخلی ایران است ترتیب مسالمت آمیزی برای اجرای اصلاحات بر طبق قوانین موجوده و با روح خیرخواهی نسبت باهالی آذربایجان داده خواهد شد.
چنانکه ملاحظه فرمودید ماده سوم قرارداد مربوط به آذربایجان است و اکنون لازم میدانم توضیحاتی در آن باب بعرض برسانم و گمان می‌کنم موقع آن رسیده باشد در این ضمن توضیحات کافی داده شود. رجال محترم شوروی بعد از مذاکرات اولیه که در مسکو بعمل آمد خود تصریح کردند که موضوع آذربایجان یک موضوع داخلی است چنانچه در تذکاریه دوم جناب مولوتف که خواندم تصریح شده نهایت اینکه چون بقول خودشان نسبت بحوادثی که در جوار مرز شوروی رو می‌داد نمی‌توانستند بیقید بمانند نهایت علاقه را ابراز می‌کردند که دولت مرکزی در حل قضیه آذربایجان راه مسالمت پیش گیرد و در این باب اصرار داشتند و دولت ما هم اساسا راهی غیر از مسالمت نمی‌خواست و تحریک وعصیان و پشت پا زدن بقوانین از طرف دموکراتهای آذربایجان بود.
بیانات احمد قوام درباره حزب خائن دموکرات آذربایجان و حزب ساختگی کومله
مطلبی که اکنون می‌خواهم برای روشن شدن حقایق بگویم این است که دولت بموجب گزارشها که در شروع نهضت دمکرات آذربایجان دریافته بود و با سوابق و اسنادی که در دست داشت در همان اوایل باین حقیقت برخورد که نهضت مزبور یک نهضت واقعی ملی نبود و محرکین اصلی این نهضت ابدا نماینده آذربایجانی‌ها محسوب نمی‌شدند (صحیح است) و مردم آذربایجان از اینگونه نیات و عملیات کاملا بیزار (صحیح است) و شب و روز در فشار و آزار بودند (صحیح است) چنانکه این مراتب را همانوقت در آغاز مذاکرات در مسکو صریحا باولیای شوروی اظهار کردیم و در ضمن همین گزارش باطلاع آقایان محترم رساندم. حقیقت اینکه بسی نگذشت عملیات دموکراتها نظر دولت را تایید کرد زیرا آن عملیات کاملا بر ضد قانون اساسی و استقلال و حاکمیت ملت ایران بود. این آقایان که دموکراتهای آذربایجان نامیده می‌شدند واکنون بنام متجاسرین معروف شده‌اند برخلاف استقلال کشور و برخلاف نص صریح قانون اساسی دولت خودمختار تشکیل دادند مالیات گرفتند اموال مردم را مصادره واملاک آنانرا ضبط و تقسیم و نفوس زیادیرا ترور کردند ماموران انتظامی دولت وژاندارمها را هر جا توانستند با فجیع ترین طرز کشتند واشخاص سیویل را با انواع اسلحه حتی بمب واسلحه خودکار مجهز نمودند و انبارهای مهمات ارتش و کالای عمومی و خوابار کشور را تصرف کردند وادارات و محاکم رااشغال نمودند و خود قضاتی تعیین و بکار محاکمات مداخله نمودند حتی کتب درسی را عوض و زبان ترکی کتابهایی تالیف کردند که هدف عمده آن ترویج یک وطن‌پرستی مجعول محلی وایجاد یک تاریخ و ملیت غیر ایرانی برای آذربایجان بود.
این نهضت خائنانه را محرکین بسط دادند و بتدریج شعله این آتش فتنه بکردستان رسید و عده‌ای در آنجا بتحریک کردها که فرزندان دلاور ایرانند پرداختند و در آن سامان نیز معرکه‌ای شبیه بمعرکه آذربایجان برپا ساختند و حزبی ساختگی بنام کومله بوجود آوردند و مقدمات تجزیه وتشکیل حکومت مستقل بدست چند تن وطن فروش در آنجا فراهم آمد. دولت با وجود توجه کامل باین فجایع باکمال تاسف و با خون دل مجبور شد از افشاء امر خودداری کند و ناچار گشت بموجب دو علت اساسی با دمکراتها واردمذاکرات گردد.
- علت اول عزم دولت در تحکیم روابط دوستانه با دولت متفق و بزرگ ما روسیه شوروی بود که باصرار و تاکید شدیدی روش مسالمت آمیز را نسبت بسران و فراهم‌کنندگان نهضت آذربایجان توصیه می‌کردند و نمی‌خواستیم بهانه برای تاخیر امر تخلیه ایجاد کرده باشیم. نکته‌ایکه باید در اینموقع تذکر دهم اینست دولت ایران در راه این مقصود یعنی تامین دوستی وروابط مستقیم با دولت شوروی با اینکه عضو سازمان ملل متحد بود توصیه شورای امنیت را در باب لزوم مذاکرات مستقیم با خوشوقتی تلقی نمود و هرگز نخواست اختلاف بین دو دولت دوست و همسایه موضوع مباحثات محافل سازمان ملل گردد ودراین راه آنچه مقدور بود اهتمام وکوشش بجا آورد. از طرف دیگر هم برخلاف زعم برخی بیخبران ارتباط ما در این باب با سازمان ملل هرگز قطع نشد و دولت توسط نمایندگان خود با سازمان در تماس بود و موضوع ایران در ضمن مسائل مرجوعه سازمان بود واکنون هم هست.
- علت دوم احترام دولت بود بنام و عنوان آذربایجان که مغرضین آنرا دستاویز کرده بودند با اینکه مرام و مقصود واقعی برپاکنندگان این معرکه در نظر دولت چنانکه گفتم معلوم بود چون در ظاهر صحبت از حقوق مردم آذربایجان و دمکراسی وبسط عدالت در آن سامان می‌کردند دولت بمدلول انظر الی ماقال خواست از همان در که آنان وارد شده بودند درآید و برای آشکار ساختن خدعه وغرض باطنی آنان اصلاحاتی را که ظاهرا میخواسند تا آنجا که مطابق با قوانین کشور بود بنام مردم آذربایجان مورد مطالعه و زمینه مذاکره قرار دهد تا ساده‌لوحان و خوش‌باوران خارجی و داخلی که تصور می‌کردند در آذربایجان مردمی قیام کرده‌اند واصلاحاتی می‌خواهند بدانند که دولت هر نوع اصلاحات را حسن استقبال می‌کند در این عمل دولت نیک می‌دانست چون مقصود اصلاحات نبود و تجزیه کشور بود پس ناچار در طی عمل وآزمایش پرده از روی اغراض دیگران برداشته می‌شد ومرور زمان بساده دلان نشان می‌داد که با اینکه ما حاضر توسعه اصول دمکراسی واصلاحات شدیم آنان اینگونه مذاکرات را فقط وسیله پیشرفتهای سیاسی ساختند. در تعقیب چنین منظور سیاسی و مصالح و محظوارت دیگر بود که با سران دمکرات وارد مذاکرات شدیم و بطوریکه مسبوقید با تمام قوا کوشیدیم مگر بدانوسیله آتش فتنه را خاموش کنیم حتی انواع ارفاق و مساعدت را که در حد امکان با قوانین کشور قابل تالیف بود نسبت بآنان قائل شدیم و موادی تنظیم شد ولی دمکراتها از قبول آن استنکاف کردند و شرایطی سنگین تازه پیشنهاد نمودند و ناچار مذاکرات منقطع شد در واقع آقایان هر روز بهانه وتقاضای جدیدی پیش می‌کشیدند و از آنجمله مبالغی هنگفت وجوه نقد درخواست می‌کردند که نه دارائی می‌توانست بحکم قوانین آنرا بپردازد ونه بانک ملی و دولت می‌توانست با قبول چنین شرایطی موافقت کند با این همه اشکالتراشی باز هم در راه پیدا کردن راه حل نهایت اهتمام بعمل آمد و آنچه قانوناً مقدور بود ارفاق شد ولی باز سران دموکرات و سرپیچی و مخالفت و بهانه‌تراشی اصرار ورزیدند. دیری نگذشت چنانکه پیش بینی شده بود محرکین نهضت فطرت ونیت خود را نشان دادند و معدودی بیخبران داخلی و خارجی نیک معلوم ساختند که مقصود هرگز اصلاحات نبود بلکه این حرفها لفافه اغراض خطرناک سیاسی بود یکی از شواهد این موضوع موقعی پیدا شد که دولت خواست مقدمه انتخابات را در تمام کشور آماده سازد و برای تامین جریان صحیح انتخابات و تضمین آن از هر گونه مداخلات خلاف قانون قوای انتظامی گسیل دارد دراین موقع بود اشخاصی که بنام دموکرات آذربایجان با استقلال کشور بازی می‌کردند برخلاف روش مسالمت آمیز دولت و برغم مواد ابلاغیه با اعزام قوای تامینیه مخالفت کردند و نیروی مسلح چریک در مقابل قوای انتظامی آراستند و در حدود قافلانکوه بر ضد دولت بعملیات جنگی آغاز نمودند وسنگربندی کردند و پلها را ویران ساختند و رؤسای آنان بر ضد دولت نطق کردند ومردم را بقیام مسلح بر علیه دولت دعوت نمودند و بنصایح مکرر دولت اعتنا نکردندو با این ترتیب البته مواد قرارداد بالطبع ملغی گردید زیرا طرف آن را کاملا زیر پا نهاد قوای انتظامی برای اجرای امر انتخابات بآذربایجان نزدیک شد و اشرار بعد از عقب نشینی مبالغ هنگفتی از نقد و جنس از اطراف آذربایجان یغما کردند و نفوس زیادی را بر سر راه کشتند و جمعا از مرز گذشتند دولت از آن تاریخ ببعد چنان که آقایان مسبوق هستند در استرداد مقصرین واموال مردم اقدامات لازم را در نزد اولیای محترم شوروی بجا آورده‌است ولی هنوز نتیجه‌ای بدست نیامده عجب اینکه پیش از آنکه نیروی ارتش بعملیات انتظامی خود اقدام کند مردم واقعی آذربایجان که این آقایان دعوی نمایندگی آنان را داشتند خود بمجازات و تعقیب متجاسرین برخاستندوآنان را در مدت کمی متواری وفراری ساختند (صحیح است) و قوای تامینه دولت با مشکلات فراوانی کوشیدند تا خشم بی پایان و حس انتقام مردم را فرونشاندند (صحیح است) با کمال تاسف نهضت وشورشی هم چنانکه مسبوقید در نواحی جنوب رویداده و دولت گرفتاری بیشتری پیدا کرده بود و علت عمده آن چنانکه در سابق هم اشاره کردم پیش آمدهای آذربایجان بود و چون در این گزارش نظر عده معطوف بموضوع روابط ایران وشوروی است همینقدر می‌گویم که بالاخره در سایه توجهات اعلیحضرت همایون شاهنشاه وحدت ملی دوباره در سرتاسر کشور تامین گشت و بمحض آماده شدن وسایل فرمان انتخابات صادرشد و در باب جریان انتخابات که مخالفین و داوطلبان محروم قیل وقال راه انداختند این نکته را می‌گویم که مخالفین متعمداً دولت را با حزب دمکرات ایران مخلوط می‌کنند چنانکه میدانیم در تمام کشورهای متمدن دمکرات جهان انتخابات بدست احزاب است و اینکه حزب دمکرات ایران در امر انتخابات تبلیغات واقدامات و کوشش و فعالیت بکار برد گناهی نیست.
اینک در نتیجه آقایان محترم در این محوطه جمع آمده و بار گران مسئولیت و طالع کشور را بدست گرفته‌اید بدیهی است در میان کسانی که داوطلب بودند و انتخاب نشدند اشخاص بسیار شایسته و وطنپرست وجود دارند و آنان چه نماینده بشوند و چه نشوند از خدمت نسبت بکشور خودداری نمی‌کنند (صحیح است)
نامه‌های رد وبدل شده میان احمد قوام نخست وزیر دولت شاهنشاهی ایران و سادچیکف سفیرکبیر شوروی
اینک بشرح مذاکراتی که بین جناب سفیر کبیر شوروی و اینجانب بعد از اعلان انتخابات دوره پانزدهم بعمل آمده و همچنین مراسلاتیکه از تاریخ ۵ آذر ۱۳۲۵ فیمابین مبادله شده‌است می‌پردازم این مراسلات مشتمل بر دو قسمت است:
- قسمتی که در اواخر سال ۲۵ صورت گرفته و
- قسمتی که بعد از انعقاد مجلس شورای ملی مبادله شده‌است و با قرائت این مراسلات بگزارش خود پایان می‌دهم.
در اواخر ۱۳۲۵ جناب آقای سادچیکف ملاقاتی از اینجانب بعمل آوردند و راجع بموضوع نفت باب مذاکره را باز کردند و صورت قراردادی را که روی زمینه موافقتنامه مورخ ۱۵ فروردین تهیه و تنظیم کرده بودند حضورا باینجانب دادند که بعد از امضاء بمجلس پیشنهاد کنم.
اینک متن قرارداد پیشنهادی آقای سادچیکف با مراسلاتی که در پیرو آن مبادله شده‌است می‌خوانم.
پیشنهاد قرارداد بین دولت شوروی و دولت شاهنشاهی ایران درباره ایجاد شرکت مختلط نفت ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- قرارداد بین دولت اتحاد جماهیر شووری سوسیالیستی و دولت ایران در باره ایجاد شرکت نفت شوروی وایران
دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ازیکطرف و دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران از طرف دیگر نظر باینکه بسیار مایلند مناسبات دوستانه را تحکیم و بهمکاری من بعدی اقتصادی بین دو کشور مساعدت نمایند و همچنین بادر نظر داشتن رد و بدل نامه‌ها بین نخست وزیر ایران و سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران که روز ۴ آوریل سال ۱۹۴۶ بعمل آمد مصمم گردیده‌اند قرارداد زیر را در باره ایجاد شرکت مختلط نفت شوروی وایران منعقد نمایند و برای این منظور اختیارداران خود را بطریق ذیل معین نمودند.
دولت اتحاد جماهیر شوروی ۰۰۰۰ دولت ایران ۰۰۰
مشارالیها پس از ارائه اختیارنامه‌های خودکه در کمال صحت و اعتبار بود در مقررات ذیل موافقت حاصل نموده‌اند:
ماده اول – طرفین متعاهدین در شهر تهران شرکت مختلط نفت شوروی وایران تحت عنوان مختصر (نفت شوروی وایران) را که از طرف دولت ایران بآن حق استثنایی برای کشف واستخراج و استحصال نفت و مواد نفتی و محصولاتیکه تواماً با نفت بوجود میاید در خاکی که در قسمت اول ماده دوم این قرارداد ذکر گردیده و همچنین حق فروش و حمل ونقل نفت مواد نفتی و محصولاتی که با نفت بعمل می‌آید چه در داخل ایران و چه در خارج آن داده می‌شود احداث می‌نمایند. موسسین شرکت عبارتند از:
طرف شوروی تراست دولتی عموم اتحاد شوروی برای استخراج نفت وگاز تحت عنوان (استالین نفت) وشرکت عموم اتحاد شوروی تحت عنوان (سیوز نقطه اکسپورت).
از طرف ایران ۰۰۰ شرکت طبق اساسنامه‌ایکه در مدتی که از سه ماه از روز بموقع اجرا گذاردن این قرارداد تجاوز ننماید از طرف موسسین تنظیم و بتصویب دولتین خواهد رسید عمل خواهد کرد.
ماده دوم – حدود ابتدائی مسافت شرکت که برای انجام کارهای اکتشافی منظور گردیده‌است همانهایی خواهد بود که در روی نقشه‌ای که طرفین امضا و باین قرارداد بعنوان جزء لایتجزای آن پیوست شده ترسیم گردیده‌است، دولت ایران متعهد می‌گردد خاک آذربایجان غربی را که در طرف غرب خطی که از نقطه تقاطع مرزهای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و ترکیه وایران شروع و بسمت جنوب از سواحل شرقی دریاچه رضائیه عبور و بخود شهر میاندوآب می‌رسد چنانچه اضافه روی نقشه فوق الذکر ترسیم گردیده بامتیاز کمپانیهای خارجی و شرکتهای ایرانی با مشارکت خارجیها و یا با استفاده از سرمایه‌های خارجی واگذار ننماید.
در مدت ده سال اول اجرای این قرارداد شرکت در خاکی که در قسمت اول این ماده ذکر گردیده قطعه‌های زمینی برای انجام کارهای اکتشافی واستخراج نفت و محصولاتیکه در بالا نام آن برده شده‌است انتخاب خواهد نمود.
ماده اول – قطعه‌های زمینی که برای عملیات شرکت ضرورت داشته باشد
ماده دوم - از طرف دولت ایران برای اجرای این قرارداد جهت بهره‌برداری بشرکت واگذار خواهد گردید در صورتیکه قطعه‌های انتخاب شده شرکت متعلق بدولت نباشد دولت ایران جبران قیمت قطعه‌های مزبور بحساب دولت ایران و واگذاری بلامانع آنها را باختیار شرکت عهده دار می‌گردد.
ماده سوم –
- الف- مقدار سرمایه شرکت با موافقت طرفین متعاهدین تعیین می‌گردد. در مدت ۲۰ سال اول عملیات شرکت ۴۹ درصد اسهام بطرف ایران و ۵۱ درصد بطرف شوروی تعلق خواهد داشت در مدت ۲۵ سال دوم ۵۰ درصد اسهام بطرف ایران و ۵۰ درصد آن بطرف شوروی متعلق خواهد بود.
- ب- ودیعه شرکای شرکت در سرمایه از این قرار خواهد بود. طرف ایران اراضی نفت خیز نامبرده در ماده دوم که پس از انجام کارهای تکنیکی دارای چاههای نفت بوده ومحصولات آن مورد استفاده شرکت قرار خواهد گرفت. طرف شوروی – همه گونه مخارج و لوازمات و مزد کارشناسان و کارگران که برای شرکت جهت استخراج و اکتشاف واستحصال نفت و مواد نفتی و محصولات توام آن لازم وضروری خواهد بود.
ماده چهارم – سود ویژه‌ایکه شرکت دریافت نماید مطابق مقدار اسهام هر یکی از طرفین تقسیم خواهد گردید.
ماده پنجم – حفاظت نواحی که از طرف شرکت کارهای اکتشافی در آن بعمل آید و همچنین چاههای نفت و تمام تاسیسات شرکت منحصرا با قوای تامینیه ایران خواهد بود.
ماده ششم – شرکت حق خواهد داشت تمام آلات وادوات و مواد فرعی وخام که برای عملیاتش در ایران لازم باشد و همچنین دوا و ابزار خارجی و سایر مصالح واشیائیرا که برای بیمارستانها و درمانگاههای او ضروری باشد بدون پرداخت حق گمرک وحق پروانه بایران وارد نماید. شرکت حق خواهد داشت نفت و مواد نفتی و محصولات توام آنرا که در موسسات شرکت بعمل آید بدون پرداخت حق گمرک وحق پروانه از ایران صادر نماید.
باتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی حق تقدم در خرید نفت و محصولات نفتی که شرکت صادر نماید داده خواهد شد.
ماده هفتم – دولت ایران شرکت را از پرداخت هر گونه مالیات وعوارض معاف می‌دارد.
ماده هشتم – این قرارداد برای مدت ۵۰ سال از روز بموقع اجرا گذاردن آن منعقد می‌گردد.
ماده نهم – پس از انقضای مدت عملیات شرکت دولت ایران حق خواهد داشت اسهام طرف شوروی را خریداری و یا با موافقت دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مدت عملیات این قرارداد را تمدید نماید.
ماده دهم – اینقرارداد از روز تصویب آن بموقع اجرا گذارده خواهد شد. این قرارداد در شهر تهران در دو نسخه بروسی وفارسی نوشته شده و هر دو متن بطور تساوی معتبر می‌باشد. مورخ... ۱۹۴۷ بنمایندگی دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بنمایندگی دولت ایران.
در پاسخ این نامه مراسله ذیل فرستاده شد:
نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیرکبیر شوروی درباره پیشنهاد قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی ۲۴ نوامبر ۱۹۴۶
آقای سفیر کبیر عزیزم
راجع بموضوع قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران وشوروی که تقاضا فرموده‌اید در چه موقع مجلس شورای ملی تشکیل و قرارداد نامبرده پیشنهاد مجلس خواهد شد برای اینکه از موقع افتتاح مجلس استحضار حاصل شود کمیسیونی در وزارت کشور تشکیل و در مواد قانون انتخابات بررسی شده گزارشی به این جانب داده‌اند که رونوشت آنرا با یک نسخه از قانون انتخابات برای اطلاع جنابعالی بپیوست می‌فرستم و ضمنا توضیح می‌دهم که برای تسریع افتتاح مجلس در آن گزارش همه جا حداقل مدت را منظور داشته‌اند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات قائقه را تجدید می‌نمایم.
احمد قوام نخست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران
۳ آذر ۱۳۲۵ برابر با ۲۴ نوامبر ۱۹۴۶
نامه سادچیکف سفیر کبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۱ آذر ۱۳۲۵ برابر ۱۲ دسامبر ۱۹۴۶
سفارت این جواب را فرستاد: جناب اشرف آقای قوام السلطنه نخست وزیر و وزیر امور خارجه ایران تهران با کمال احترام وصول نامه شماره ۴۴۵۱ مورخ ۲۶ نوامبر سال جاری آنجناب را تایید می‌نماید. بطوریکه از رونوشت گزارش کمیسیون انتخابات پیوست نامه مزبور مشهود است افتتاح مجلس شورای ملی برای اوایل ماه مارس ۱۹۴۷ پیش بینی می‌شود. بدین ترتیب تصویب موافقتنامه مربوط بمسئله نفت که می‌بایستی در ۲۴ نوامبر سال جاری انجام پذیرد پیش از مدت چهارماه بتاخیر خواهد افتاد.
اینک بنا بمراتب مندرج در فوق بدستور دولت شوروی اعتراض خود را از تخلف نسبت بموافقتنامه شوروی وایران مورخ ۴ آوریل سال جاری اشعار داشته و ضمنا اطلاع می‌دهد که دولت شوروی اصرار دارد که دولت ایران باید در آینده از تخلف در مورد موافقت نامه مزبور خودداری نماید.
موقع را مغتنم شمرده مراتب احترامات فائقه خود را نسبت بآنجناب تجدید می‌نمایم.
باین مراسله هم چنین پاسخ داده شد:
نامه احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سفیر کبیر شوروی درباره قرارداد نفت شمال ۲۹ امرداد ۱۳۲۶ برابر با ۲۱ اوت ۱۹۴۷
آقای سفیر کبیر عزیزم - عطف بنامه مورخ ۱۲ دسامبر ۱۹۴۶ آنجناب موضوع قرار ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی باستحضار میرساند که پیشنهاد ایجاد شرکت مزبور پس از تنظیم طرح قرار مربوطه با افتتاح مجلس شورای ملی صورت پذیر خواهد بود و تاخیر افتتاح مجلس هم بطوریکه حضورا توضیح داده‌ام نظر بمشکلاتی بود که لازم می‌آید پس از رفع آن مشکلات اقدام بانتخابات بشود تا بتوانیم بحصول نتیجه مطلوبه بشروع اصلاحات لازمه اقتصادی بیشتر اطمینان حاصل نماییم بنابراین اعتراض آنجناب در این باره وارد نبوده واین جانب از نظری که در موافقتنامه سابق خود نسبت بموضوع ابراز داشته‌ام عدول نکرده‌ام و همینکه وسایل لازمه مهیاشد قرار ایجاد شرکت نفت مختلط ایران و شوروی را بمجلس شورای ملی پیشنهاد خواهم نمود موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می‌نمایم.
چنانچه آقایان توجه فرمودید در خاتمه موافقتنامه ۱۵ فروردین این عبارت مندرج است: (قرارداد ایجاد شرکت نفت مختلط شوروی وایران مزبور که بعدا مطابق این نامه عقد می‌شود بمجردی که مجلس شورای ملی ایران تازه انتخاب شده و بعملیات قانونگذاری خود شروع نماید برای تصویب پیشنهاد خواهد شد) درین عبارت الزامی و تعهدی نیست که چنین قراردادی حتما از طرف دولت بشکل امضا شده تقدیم مجلس گردد همین معنی در ماده ۲ ابلاغیه پانزده فروردین دولت هم مصرح است.
قسمت دوم مراسلات متبادله را نیز باستحضار مجلس شورایملی میرسانم.
مراسله اول جناب آقای سادچیکف بشرح زیر است:
نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۵ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۲۸ اوت ۱۹۴۷
آقای نخست وزیر – راجع به پیغامی که در ۲۱ ماه اوت بنا بدستور آنجناب بوسیله آقای همایونجاه درباره اجرای موافقتنامه ایران و شوروی در باره نفت باینجانب فرستاده شده‌است بنا بدستور دولت متبوعه خود محترما باستحضار آنجناب میرساند. دولت شوروی بر آن عقیده‌است که خودداری دولت ایران از امضاء کردن و تقدیم نمودن قرارداد در باره تشکیل شرکت نفت مختلط ایران وشوروی برای تصویب مجلس نقض موافقتنامه نفت ایران وشوروی مورخه ۴ آوریل ۱۹۴۶ می‌باشد. دولت شوروی اظهارات دولت ایرانرا مبنی بر اینکه گویا آندولت امکانی ندارد بمطالعه طرح و امضای قرارداد در باره تشکیل شرکت ایران و شوروی بپردازد زیرا که قوانین موجوده او را مکلف می‌نماید که برای این کار قبلا موافقت مجلس را دریافت نماید غیررضایتبخش میداند.
این قسمت موضوع چنانکه معلومست طی مذاکرات راجع بعقد موافقتنامه درباره تشکیل شرکت مختلط شوروی و ایران مورد بحث قرار گرفته ودولت ایران متعهد گردیده و این تعهد مورد قبول اعلیحضرت شاه ایران که رئیس کشور می‌باشد قرار گرفته مبنی بر اینکه (قرارداد ایجاد شرکت نفط مختلط ایران و شوروی مزبور بعدا مطابق متن این نامه عقد می‌شود بمجردی که مجلس شورای ملی تازه انتخاب شده و بعملیات قانون گذاری خود شروع نماید درهر حال نه دیرتر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ مارس سال جاری برای تصویب پیشنهاد خواهد شد) (یادداشت جناب اشرف مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶) دولت شوروی اظهارات دولت ایران را مشعر بر اینکه تغییرات در وضع کشور درهیئت دولت که پس از امضای موافقتنامه شوروی وایران مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ رخ داده‌است طرف ایران را از لزوم انجام تعهداتیکه طبق موافقت نامه مزبور در مقابل طرف شوروی بعهده گرفته بود آزاد می‌نماید بهیچوجه مبرهن ومدلل نمیداند.
این اظهارات دولت ایران از اینجهت بیشتر غیرمدلل می‌باشد که موافقتنامه ایران وشوروی را از طرف دولت ایران آقای نخست وزیر که فعلا هم رئیس دولت ایران می‌باشند امضاء کرده و چنانکه در بالا گفته شد رئیس کشور اعلیحضرت شاه ایران آنرا قبول فرموده‌اند با مراتب بالا امتناع جناب اشرف از تعهداتیکه دولت ایران بعهده گرفته‌است جز مانند بازگشت بآن سیاست خصمانه و تبعیضی که نسبت باتحاد جماهیر شوروی در دوره حکومت رضا شاه و دولتهای بعدی ساعد و صدر و حکیمی بعمل می‌آید نمی‌تواند طور دیگر تلقی نمود دولت شوروی اصرار دارد که موافقتنامه مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ بلافصاله و بطور دقیق از طرف دولت ایران اجرا گردد.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خودرا تقدیم می‌دارم.
در پاسخ این نامه نیز اینگونه جواب داده شد:
پاسخ احمد قوام نخست‌وزیر ایران به سادچیکف سفیرکبیر شوروی درباره قرارداد نفت شمال ۲۰ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۱۲ سپتامبر ۱۹۴۷
آقای سفیر کبیر – مندرجات نامه مورخه ۲۸ اوت ۱۹۴۷ آنجناب مورد توجه ودقت اینجانب واقع گردید. اینک در پاسخ مطالب آن مراتب زیر را احتراما اشعار می‌دارد اینکه مرقوم داشته‌اید خودداری از امضای قرارداد وتقدیم آن بمجلس شورای ملی بدون امضای قبلی نقض موافقتنامه می‌باشد. اینجانب لازم میدانم از طرف خود جمله (نقض موافقت نامه) را رد کنم زیرا نقطه نظر اینجانب بهیچوجه نقض موافقتنامه نبوده بلکه انطباق آن بوده‌است با قوانین داخلی ایران البته تصدیق می‌فرمایید که قانون یازدهم آذر ماه ۱۳۲۳ دولت را مکلف کرده‌است بر اینکه اگر برای فروش نفت ویا طرز استخراج و اداره معادن نفت ایران مذاکراتی بنماید باید مجلس شورای ملی را از جریان مذاکرات مستحضر سازد وبدیهی است که با این نص صریح قانون برای اینجانب قانونا مقدور نخواهد بود قبل از آنکه مجلس شورای ملی را در جریان مذاکرات قبلی که در این موضوع با دولت اتحاد جماهیر شوروی بعمل آمده‌است بگذارم قرارداد امضا شده‌ای را برای تصویب بمجلس پیشنهاد نمایم و برای دولت شوروی هم فرقی ندارد که مجلس قبلا در جریان مذاکرات واقع شده و پس ازآن رأی قطعی مجلس درخواست شود اینجانب بر حسب میل وتقاضای آنجناب حاضر هستم طرح قرارداد را ضمن گزارش امربمجلس پیشنهاد کنم لکن تفاوت نظر اینجانب با آن جناب اینست که اینجانب نظر بسوابق امر ونظر بصراحت قانون فقط می‌توانم طرح قرارداد را بمجلس پیشنهاد کنم و آنجناب برخلاف صریح قانون وسوابق امر اصرار دارند قرارداد امضاء شده بمجلس پیشنهاد شود در صورتیکه این عمل علاوه بر اینکه خلاف رسم و ترتیب ومنافی با سوابق امر و نص قانون است اینجانب را نیز مورد مسئولیت شدید قرار خواهد داد بنابمراتب بالا اینجانب امتناعی از وعده سابق خود نداشته و ندارم و بهیچوجه از رویه تفاهم و حسن موافقت با دولت شوروی انحراف حاصل ننموده‌ام و نخواهم نمود و البته تصدیق دارند رویه و سیاستی را که اینجانب در دوستی و حسن تفاهم بین دولت و ملت ایران و ملل اتحاد جماهیر شوروی ایجاد نموده‌ام همواره بتشیید و حسن مناسبات فیمابین مقید بوده و هست موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می‌نمایم.
اینک آخرین پاسخ جناب سادچیکف در مراسله مورخ ۱۵ سپتامبر مطابق ۲۳ شهریور ماه بمضمون ذیل قرائت می‌شود:
نامه سادچیکف سفیرکبیر شوروی به احمد قوام نخست‌وزیر ایران درباره قرارداد نفت شمال ۲۳ شهریور ۱۳۲۶ برابر با ۱۵ سپتامبر ۱۹۴۷
آقای نخست وزیر- بنا بدستور دولت اتحاد شوروی محترما باستحضار آن جناب میرساند: دولت شوروی نمی‌تواند اظهارات نخست وزیر ایران را که طی نامه ۴۵۰۰ مورخه ۱۲ سپتامبر سال جاری حاوی دلائل خودداری دولت ایران از امضاء وپیشنهاد برای تصویب مجلس شورای ملی قرارداد راجع بایجاد شرکت مختلط نفت ایران وشوروی اشعار گردیده رضایت بخش تلقی نماید. دولت شوروی مجددا توجه دولت ایران را باین نکته معطوف می‌سازد که در موقع مذاکرات و حین امضای موافقتنامه ایران و شوروی مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ دولت ایران که از قوانین خود مسبوق است تعهدیکه مورد قبول رئیس کشور اعلیحضرت شاهنشاه ایران گردیده بخودگرفته مبنی بر اینکه (قرارداد ایجاد شرکت نفت مختلط شوروی وایران مزبور که بعدا مطابق متن این نامه عقد می‌شود به مجردی که مجلس شورای ملی ایران تازه انتخاب شده و بعملیات قانونگذاری خود شروع نماید درهر حال نه دیرتر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ مارس سال جاری برای تصویب پیشنهاد خواهد شد.) (یادداشت آقای قوام نخست وزیر ایران مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶) بدینطرق خودداری دولت ایران از امضاء و پیشنهاد برای تصویب مجلس شورای ملی قرارداد راجع بایجاد شرکت مختلط نفت شوروی وایران نقض مستقیم موافقتنامه شوروی وایران مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ خواهد بود اما راجع بآنکه آن جناب خیال دارید در باره جریان مذاکرات قبلی بین دولتین نسبت به شرکت نفت شوروی وایران به مجلس شورای ملی گزارش بدهید مسلم است که این مسئله باید مورد تصمیم خود دولت ایران قرار گیرد.
با مراتب بالا دولت اتحاد شوروی یادداشت خود را مورخه ۲۸ ماه اوت سال جاری تایید نموده و کماکان در اجرای فوری و دقیق موافقتنامه مورخه چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ مصر می‌باشد.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خودرا تقدیم می‌دارد.
در قبال این مطلب که در این مراسله مصرح است باید بگویم:
تردیدی نیست که اعلیحضرت همایونی همواره طرفدار دوستی وحسن تفاهم با دولت شوروی بوده و درین باب دستورهای پیاپی صادر فرموده‌اند و می‌فرمایند و هر نوع اقدامات برای تحکیم روابط دوستی مورد تصویب شاهانه‌است. اکنون می‌خواهم در خاتمه گزارش خودمطلبی را که یقین دارم عین نظر و عقیده مجلس ودولت و قاطبه ملت ایرانست با تمام صراحت و با قبول مسئولیت اعلام دارم. قطع نظر از هر نوع تصمیمی که مجلس شورای ملی اتخاذ کند آنچه که تغییر نمی‌یابد ومسلم است و اندک تردید و ریا و خدعه‌ای در آن نیست اینست که ملت ایران صمیمانه می‌خواهد با دولت معظم شوروی دوستی پایدار داشته باشد (صحیح است) و روابط اقتصادی خود را که بنفع طرفین باشد توسعه دهد (صحیح است) وهیچگونه سیاست تبعیض و روش خصمانه نسبت بشوروی نداشته وندارد (صحیح است) زیرا بحکم عقل و منطق حتی تصور اینگونه سیاست هم در مغز هیچ ایرانی نمی‌تواند جایگیر شود واگر فقط نگرانی فشار و تهدید وتحریک و تبلیغات ناروا از بین برود ما خواهیم توانست در محیط آرام اعتماد کامل متقابل ایجاد نماییم (صحیح است) و با نهایت صداقت و شرافت همکاری کامل فرهنگی واقتصادی بین دو کشور را تامین کنیم (صحیح است)
- طرح پیشنهادی جمعی ازآقایان نمایندگان راجع به موضوع نفت بقید دو فوریت و تصویب آن
۲- طرح پیشنهادی جمعی ازآقایان نمایندگان راجع به موضوع نفت بقید دو فوریت و تصویب آن
رئیس- آقای دکتر شفق.
دکتر شفق – جلسه ایکه در اینموقع انعقاد یافته بدون شک یکی از جلسات تاریخی مجلس شورای ملی ایران است. در مدت کوتاه دوره مشروطیت جوان ایران که هنوز عمرش بنیم قرن نرسیده این باغ واین ساختمان واین تالار که هم اکنون ما نمایندگان در آن گرد آمده‌ایم شاهد حوادث عجیب واتفاقات هیجان‌آور غریب بوده‌است وامروز نیز یک صحیفه دیگر بتاریخ آن حوادث افزوده می‌شود جریان ومدو جذرز و خروشان احساسات افراد و پیشوایان هر ملت بوجود می‌آید و امروز من در این جلسه که صد واند تن نمایندگان ملت ایرن جمعند فکری سراغ ندارم که بی‌آرام و حسی نمیدانم که آشفته نباشد. امروز قلب همه ماها در سینه‌ها یکسان می‌زند و فکر همه ماها متوجه حل یکی از مسائل دشواری است که حوادث جهان ما را بآن مواجه کرده وحل آنرا از ما می‌خواهد. دلهای ملت ایران نیز بیگزاف از گران تا گران کشور با اضطراب غریبی متوجه این انجمن است. چهار سال تمام است که ملت ایران گرفتارگرداب حوادثی است و شبان وروزان همی دربیم وامید و پرسش و پاسخ و بهت وحیرت بسر می‌برد. چهار سال است که یک ملت چشم براه وگوش بزنگ نگران وحیران است که پیش آمد دشوار موضوع نفت چه حوادثی دربردارد و چه صورت حلی پیدا خواهدکرد؟! دراین اضطراب ونگرانی کاملا حق بجانب ملت ایران است زیرا اتفاقات ناگوار گذشته او را نه چنان آزرده‌است که بتواند خونسردی خود را نگاهدارد نسل حاضر ایران در این نیم قرن اغلب گرفتار انقلابات داخلی بوده و دو جنگ جهانگیر خانمانسوز دیده‌است.
درهر دو جنگ ملت ما بیطرف وخواهان صلح وآسایش وطرفدار تفاهم وسازش بود ودرهر دو جنگ مانند ملتهای دیگر خسارتهای بی پایان دیده تلفات جانی و مالی ملت ایران در جنگ اول در نتیجه انقلابات داخلی و لشکرکشیهای خارجی و حدوث قحط و گرسنگی و شیوع بیماری و زیانهای بیحساب بازرگانی بنسبت دارائی و نفوس از تلفات آلمان مهاجم فزون‌تر بود.
در جنگ اخیر نیز لشکرکشیهای خارجیان که بعدا با آنان پیمان دوستی واتفاق بستیم وآمدن صد هزاران افراد نیروی نظامی و پراکندگان ملت مصیبتزده لهستانی بدین کشور و پیش آمد خشکسالی واز بین رفتن میلیونها تن خواربار، و صدهزاران اغنام و مواشی وصدمیلیونها ریال کالای بازرگانی وشیوع بیماری واشغال شدن خطوط مخابرات و وسایل مناقلات وبروز ناامنی دو کشور که لازمه چنین حوادثی بود وعجز دولت از گردآوردن مالیات و ظهور تفرقه و دسته بندی‌های سیاسی و سیتزه جویی وشیوع بدبینی و بدگویی و نارضایتی ملت خسته و ستمدیده را سخت بستوه آورد. تنها امید نجات که می‌رفت زخم دلهای ریش رامرهمی نهد و هیجان خاطرهای پریش را آرامشی دهد پیام صلح جهان و بوجود آمدن سازمان ملل متحد بود که در همان آغاز کار پنجاه ملت گرد هم آمدند و با تدوین منشور ملل متحد دست پیمان بدست هم دادند و حمله برای حفظ صلح عالم و جلوگیری از هر گونه تجاوز و رفع هر گونه نگرانی عهد بستند.
پیش از وقوع این تعهد بزرگ بین المللی پیمانی امیدبخش در تاریخ ۹ آذر ماه سال ۱۳۲۲ در مرکز کشور مابین سه مرد بزرگ و سه پیشوای نامی برندگان جنگ جهانی یعنی روزولت رئیس جمهور آمریکا و ژنرالیسم استالین پیشوای ممالک شوروی و چرچیل نخست وزیرانگلستان منعقد شد و ما ملت را نسبت پاینده بس امیدوار ساخت وباید بگویم هنوز هم دلگرمی و ایمان ما نسبت به سازمان ملل متحد که با کمال افتخار عضو آنیم و امیدواری ما نسبت به پیمان سه گانه که سه مرد بزرگ در پایتخت ما فداکاری وخسارت ما را در آن تصدیق نموده و وعده همکاری بما داده‌اند در جای خود باقیست امید واثق ما این است که بتوانیم در زمره ملتهای عضو سازمان آنچه راکه در تامین صلح وآسایش جهان بعهده مااست کار بندیم و بنوبت خود از نعمتهای آن صلح و آسایش برخوردار گردیم. بدون تردید ما ایرانیان که بقدر کافی از تاثیرات شوم جنگها داغ دل دیده‌ایم بیش از خیلیها هواخواه صلح ملل و تفاهم واقعی بین المللی هستیم (صحیح است) هر گاه که خبری هیجان آمیز ودر ضمن انتشارات یا شایعات در باب وقوع اختلافات جدید در میان ملتهای نیرومند گیتی بگوش ما یمرسد دل هر ایرانی بی اختیار می‌لرزد (صحیح است) زیرا نه تنها ادبیات و فلسله ملی ما مزایای صلح و برادری ملتها را از زمان دیرین بما آموخته وشاعر بزرگ ما گفته‌است بنی‌آدم اعضای یکدیگرند.
بلکه تجارت تلخ وستمهای روزگار و خسارات بیشمار عملا این حقیقت را که صلح راه یزدانی و جنگ روش اهریمنی است در نظر ما مسلم داشته‌است (صحیح است) گذشتهاز جنگهای خانمان‌برانداز تاریخ کشور ما یک فاجعه دیگر دائمی نیز قرین بوده و آن فاجعه عبارتست از وضع دقیق جغرافیائی ما که کشورما از قرنها باینطرف بخصوص از زمان ظهور سیاست شرق محل تصادم سیاستهای متضاد دولتهای استعمارطلب قویدست قرار داد و ما ونیاکان ما را در طی قرون اخیر گرفتار محنت و اضطراب ونگرانی دائمی ساخت (صحیح است) از یک لحاظ می‌توانگفت این کشور پهناور قدیم از حدود سی قرن یعنی از بدو تاریخ سیاسی خود از شمال ومغرب ومشرق و جنوب پیوسته مورد مطامع و حملات و مهاجمات خارجیها و بازیچه سیاستهای آنان واقع گشته و از زمان جنگ آشور و جنگهای یونان و روم تا امروز عمر اجتماعی ما با مبارزات سیاسی و نظامی گذشته‌است (صحیح است) شگفت آنکه دولتهای رقیب بخصوص در مدت قرنهای اخیر که هر یک بنوبت خود خواستند در این ملک نفوذ سیاسی یا اقتصادی پیدا کنند از جمله بهانه‌هایی که جستند این بود که ما را در سیاست طرفگیرانه و یجانبه و پیرو آمال حریف معرفی کنند. با کمال تاسف چه از خلال گزارش جناب آقای نخست وزیر و چه از اخبار و انتشارات درمی‌یابیم که دولت دوست و همسایه بزرگ ما روسیه شوروی هنوز هم در باب سیاست خارجی ما این شبهه تاریخی را وارد و تکرار و تجدید می‌کند و ما را طرفدار سیاست یک جانبه می‌پندارد من بنام یک ایرانی و یک نمایده از جناب اشرف آقای نخست وزیر سپاسگزارم که با کمال خلوص کوشیده‌اند این موضوع را در نزد رجال محترم شوروی روشن سازند من خودم که افتخار عضویت میسیون مسکو را داشتم شاهد وناظر بودم که ایشان با کمال خلوص تشیید مبانی دوستی بی‌شائبه‌ایرا در میان دو کشور نصب‌العین و هدف خود قرار داده بودند و بخصوص در رفع این نسبت ناروای سیاست تبعیض یا باصطلاح دیگر سیاست خصمانه کوشش فراوان مبذول می‌داشتند و ملت ایران ورجال سیاست ایران از قدیمترین زمان با ذوق سلیم خود دریافته‌اند که وضع جغرافیائی ما ایجاب می‌کند سیاست مستقل ملی و بیطرفانه و بدون تبعیض داشته باشیم (صحیح است) این موضوع و این توازن و تعادل برای ما اهمیت حیاتی داشته‌است و کمتر اتفاق افتاده‌است که یک مرد سیاستمدار ایرانی یک نکته را برخورد نکرده وباهمیت آن پی نبرده باشد چنانکه در نطق سابق خودم اظهار داشتم معلم ملت ایران در این درس بزرگ سیاست مرور زمان و تجارب حوادث جهان بوده‌است در دنیائیکه وضع محیط در مرغ و ماهی تاثیر دارد و آنها را برای زندگانی در آنمحیط سازگار می‌کند حوادث پی در پی و مبارزه‌های دمادم سیاست خارجی که تصادم مدام منافع بیگانگان در ایران ملت ما را نیز از قرنها باین طرف نیک آموخته و ورزیده نموده و تبجربت و فراست دریافته‌ایم که ما را فقط یک سیاست خردمندانه ملی عاری از تبعیض و بدون تمایل بطرف دولتی بضرر دولت دیگر می‌تواند زنده نگهدارد (صحیح است) من بنام دولت وملت و مجلس ایران می‌توانم بگویم که اصل لایتغیرسیاست خارجی ما این بوده‌است و خواهد بود (صحیح است) و با کمال صراحت نسبت سیاست طرفگیرانه را ردمی‌کنم(صحیح است) مجلس شورای ملی ایران از بدو حکومت مشروطه در ایران بدولتهای متوالی که از آنجمله دولت حاضر باشد باین شرط رای داده‌است واکنون هم همین اصل سیاسی را تایید می‌کند (صحیح است) با کمال وضوح می‌گویم ملت ایران نسبت به متفقین محترم خود سیاست شرافتمندانه و بیطرفانه و صادقانه می‌خواهد ودر این باب هیچگونه سوء ظن و نگرانی را محملی و موردی نمی‌تواند تصور نماید (صحیح است) ولی آرزوی قلبی ما این است همان طور که ما می‌گوییم هیچگونه نگرانی از ناحیه ما نسبت بهمسایگان دست ندهد مقتضی است این روش از طرف آنان نیز پیروی شود (صحیح است) یعنی آنان نیز بنوبه خودما را نگران و مضطرب نسازند و بیطرفی ما را بزور و تهدید متزلزل نکنند (صحیح است) می‌گویند مار گزیده از ریسمان پیسه می‌ترسد ملت ایران با کمال صراحت تشیید هر گونه روابطو همکاری اقتصادیرا در حود اصول واختیار متقابل با همسایگانش بخصوص با دولت اتحاد جماهیر شوروی آرزو می‌کند ولی از نفوذ و عواقب سیاسی نگران و ترسانست و بهمین مناسبت از همسایگان خود انتظار دارد هر گونه آثار فشار و تحریک واصرار را از میان بردارند و هم وحید خود را بارتباط صادقانه تجارتی و همکاری واقعی بگمارند. داستان ملت ایران بخصوص از دوره صفویان باینطرف همان داستان گرگ و میش بوده که دولتهای مختلف مغرب زمین بعزم توسعه اقتصادی و فتوحات سیاسی و نظامی هر یک بنوبه خود بحقوق اینکشور تجاوز می‌نمودند وبرای مشروع شمردن این تجاوز دعاوی مصلحانه وعناوین خیرخواهانه نظیر حفظ حقوق اتباع، تامین آسایش و آزادی مردم، تامین منافع اقتصادی و بدتر از همه بهانه جلوگیری از نفوذ دولتهای دیگر که رقیب آنان بودند برای ما می‌تراشیدند سیاست ایران چنانکه گفتم دراین کشمکشهای دشوار سیاسی که اساسی و بحکم ضرورت همان سیاست بیطرفی بود تا مگر با حفظ موازنه‌ای که از تصادم فشارهای چهارسویه حاصل گردد زندگانی خطیرخود را اامه دهد همین دولت بریطانیای کبیر که امروز روابط دوستانه ما با آندولت رو باستحکام می‌رود و طرفداریهای آندولت را از حقوق ایران در سازمان ملل تقدیر می‌کنیم و امیدواریم روابط فیمابین رفته رفته روشنتر گردد و روی موازین متساوی و صادقانه قرار گیرد در گذشته برای توسعه سیاست استعماری چندین بارها بهانه‌ها تراشد و تخطیات نظامی و سیاسی نسبت باینکشور نمود وقراردادهایی بما تحمیل کرد و مدتها ملت ایران را گرفتار نگرانیها ساخت. کار همسایه دیگر بزرگ یعنی روسیه قدم هم بهتر نبود و کشور ما را در مقابل آنان از زمان پطر کبیر گرفتارهمین سیاست تجاوز و استعمارطلب بود در زمان خود ما یعنی حدود ۳۷ سال پیش دولت روسیه سابق یعنی دولت تزاری بامر نیکلای دوم و مطابق روش سیاسی آقای سازونوف بهانه‌هایی بیمان آورد و نقاطی از شمال کشور ما را که از آنجمله آذربایجان بود اشغال نظامی کرد و بحقوق ملی و آزادی واستقلال ما تجاوز نمود و پیشوایان آزادی ملت ایرانرا اعدام کرد و باپرجا در چنان سیاست حق شکنانه اصرار ورزید تااینکه بنیانش بدست انقلابیون و آزادیخواهان روسیه از بن برافتاد ودولت جدید شوروی در زمان پیشوای بزرگ خود لنین آن سیاست جور و ستم رابرانداخت و سیاست جانبانه وجابرانه نامید و محکوم ومطرود ساخت و حقوق استقلال ما را محترم شمرد و با ما پیمان دوستی بست والحق روش پسندیده اتحاد جماهیر شووری بزخم دل ملت ایران مرهمی نهاد و ما را جلب کرد و قلوب ما را مطمئن ساخت وبتدریج راه برای توسعه و تشیید مبانی دوستی باز می‌شد ولی با کمال تاسف دعاوی اخیر روسیه شوروی راجع بنفت و طرز سیاستی که در آن راه از چهارسال باینطرف از ناحیه آن دولت اتخاذ شد بدون تردید جنبه اقتصادی و تجارتی را از آنموضوع دور کرد و شکل تهدید و فشار سیاسی بآن داد.
دراین موقع بی ریا و بدون ملاحظه باید بگویم حوادث آذربایجان و تهدید اشغال کشور ملت ایرانرا نسبت بسیاست شوروی به قطع و یقین نگران و ظنین کرد و اکنون هم که هنوز اثرات تلخ آن وقایع از بین نرفته تذکرات سخت وفشارآمیز مامورین دولت شوروی که هم اکنون در ضمن گزارش جناب نخست وزیر شنیدیم اینگونه نگرانی راتقویت می‌کند. پس بنظر من که از صمیم قلب طرفدار دوستی و همکاری بین دو ملت هستم بهتر است دوست وهمسایه بزرگ ما قبل از هر عمل اقتصادی در رفع هر گونه عوامل که تولید نگرانی سیاسی در این کشور می‌کند بکوشد من آشکارا می‌گویم که مجلس و دولت ایران طرفدار طرح دوستی پایدار با اتحاد جماهیر شوروی هستند (صحیح است) ما همسایه دیوار بدیواریم.
بهترین خریدار کالای ما روسیه‌است. ما نیز بکالای روسیه احتیاج وافر داریم و ارتباط اقتصادی بین دو کشور بحکم طبیعت ولازمه مجاورتست و قابل تزلزل نیست. گذشته از روابط اقتصادی روابط قویم فرهنگی در بین دو ملت موجود است که بهترین مظهر آن کار خاورشناسان نامی روسی از بارتوله وژه کوسکی تا فریمان و کشور واربلی وامثال آنانست که این دانشمندان همسایه در علوم وادبیات ایرانی پژوهشهای استادانه کرده‌اند پس مقدمات علمی و اقتصادی کافی برای یکدوستی ممتد و بی شائبه بین دو کشور از هر حیث موجود است. فقط برای عملی شدن این منظور لازمست اطمینان واعتماد کامل در بین باشد بنظر من اگر در این موقع دولت معظم شوروی واقعا بحکم ضرورت و احتیاج اقتصادی از ما نفت می‌خواهد ما با کمال خوشوقتی بشرطیکه در کشور خودمان آزادی عمل وامنیت کامل سیاسی داشته باشیم بعد از استخراج آن محصول خود را مطابق نرخ عادله بازار بآندولت می‌فروشیم (صحیح است) زیرا بمبادله و روابط بازرگانی روسیه احتیاج شدید داریم. اگر نظر دولت شوروی تامین منظور دیگری است از قبیل اینکه دولتهای رقیب دیگر در ایران بخصوص در قسمتهای مجاور شوروی دارای حقوق وامتیازات راجع باستخراج نفت نگردند بعقیده من هم مجلس و هم دولت و هم ملت ایران حاضر خواهند بود این نگرانی همسایه محترم شمالی را عملا رفع کند وسیاست حفظ موازنه و تامین قطعی منظورهای مشروع همسایگان خود را بطرز صحیحی روش سیاسی خود قرار دهند. (صحیح است) فقط برای تحقق این مقصود اولا تعقیب یک سیاست دوستانه وایجاد اعتماد و امنیت متقابل لازمست زیرا روابط اقتصادی چه در داخل یک کشور و چه در خارج شرایطی دارد که پایه واساس آن شرایط امنیت و فراغت خاطر ومصون بودن از هر نوع نگرانی است امید من مانند هر ایرانی دیگر اینست که با حسن نیت وعلو همت تمام مشکلات بین ما و شوروی چنانکه رئیس محترم دولت اظهار فرمودند از بین برود و جای آنرا روابط واقعی و صمیمانه فرهنگی واقتصادی بگیرد. در خاتمه اینک از مقام ریاست مجلس اجازه می‌خواهم طرحی را که شماره زیادی از نمایندگان محترم بعد از چندین روز و شب شور و مباحثه تهیه وامضاء کرده‌اند تقدیم دارم و درخواست می‌کنم این طرح قرائت شود.
پیشنهاد طرح بررسی منابع زیرزمینی در ایران و روش بهره‌برداری و بستن قراردادهای بین‌المللی
رئیس- طرح پیشنهادی قرائت می‌شود. (بشرح ذیل قرائت شد)
ساحت مقدس مجلس شورایملی. در این آشوب و گیرودار جهان که نتایج وعواقب جنگ با نهایت وخامت زندگانی عالم بشریت رامسموم ساخته وملتها را گرفتار یک نگرانی دائمی کرده و بجای اینکه مطامع سیاسی از بین برود بر شدت خود افزوده‌است و مانند اینست که دنیا یک بار دیگر بسوی دسته‌بندیهای سیاسی می‌رود صلاح کشور ما که عضو ازمان ملل متحد ونسبت بحفظ صلح بین الملل متعهد است و در یک وضع بسیار حساس جغرافیائی واقع شده‌است همانا حفظ موازنه سیاسی و پیروی از یک سیاست بیطرف و مستقل و ملی و روشن و شرافتمندانه‌است که اندک شائبه تبعیض و ترجیح و مواضعه در آن نباشد لازمه چنین سیاستی است که دولت و ملت ما در روابط اقتصادی خود هم با خارجیها که افسوس که این روابط در دنیا هنوز از سیاست تفکیک نشده‌است، بس دقیق باشد و مقتضی است در این منظور مخصوصا نگرانیهایی را که از لحاظ تصور سیاست یک جانبه ملحوظ می‌تواند باشد عملامرتفع سازد اینک نظر باین موضوع مهم و اصل اساسی سیاست خارجی مطلبی که باید در قبال گزارش جناب آقای نخست وزیر و موافقت نامه شرکت مختلط نفت منظور اصلی را تشکیل دهد این است. محتاج بتذکر نیست کلیه ثروت طبیعی واقتصادی و تولیدی ایران متعلق بایران است و بهر نحو وترتیبی که ملت و مجلس ایران بخواهد طریق استفاده از آن را تعیین می‌کند.
از طرف دیگر این اصل کلی هم مسلم است که ما در عصر تعاون و همکاری بین المللی زندگانی می‌کنیم و روابط عادلانه اقتصادی بین ملتها بخصوص همسایگان امری است طبیعی واز این لحاظ مقتضی است منابع ثروت و سرمایه هر ملتی اعم از ثروت زیرزمینی یا غیر آن بکار افتد و مورد داد و ستد و معاملات اقتصادی واقع شود و بوسیله قراردادهای صحیح و متقابل بازرگانی اصول همکاری معین گردد جز اینکه امروز وضع دنیا غیر از وضع ۵۰ سال پیش است که دولتی بدون مطالعه امتیازاتی را نسبت بمنافع مجهولی بدیگری واگذار می‌کرد پس بنظر مجلس شورای ملی اولا باید بطور قطع مسلم گردد که مواد نفتی در چه نواحی کشور وجود دارد و مقدار محصول در حدود چه میزانی تواند باشد و از لحاظ اقتصادی و بازرگانی در کدام نقاط قابل بهره‌برداری است آنگاه روش اقتصادی ایران که استفاده از منابع زیرزمینی کشور بوسیله سرمایه ملی است آغاز و عملی گردد. بنا بمراتب فوق امضاءکنندگان ماده واحده ذیل را پس از استماع گزارش جناب آقای نخست وزیر پیشنهاد می‌کنم و بقید دو فوریت تصویب آن را تقاضا می‌نماییم.
ماده واحده –
- الف – نظر باینکه آقای نخست وزیر با حسن نیت و در نتیجه استنباط از مفاد ماده دوم قانون یازدهم آذر ماه ۱۳۲۳ اقدام بمذاکره و تنظیم موافقتنامه مورخ پانزدهم فروردین ماه ۱۳۲۵ در باب ایجاد شرکت مختلط نفت ایران وشوروی نموده‌اند و نظر باینکه مجلس شورای ملی ایران استنباط مزبور را منطبق با مدلول و مفهوم واقعی قانون سابق الذکر تشخیص نمی‌دهد مذاکرات و موافقت نامه فوق را بلااثر و کان لم یکن میداند.
- ب- دولت باید موجبات تفحص فنی و علمی را بمنظور اکتشاف معادن نفت فراهم آورده و در ظرف مدت پنجسال نقشه‌های کامل فنی وعلمی مناطق نفت خیز کشور را ترسیم و تهیه نماید تا مجلس شورای ملی با استحضار و اطلاع کامل از وجود نفت بمقدار کافی بتواند ترتیب بهره برداری بازرگانی از این ثروت ملی را بوسیله تصویب قوانین لازم تعیین کند.
- ج- واگذاری هر گونه امتیاز استخراج نفت کشور و مشتقات آن بخارجیها و ایجادهر نوع شرکت برای این منظور که خارجیها در آن بوجهی از وجوه سهیم باشند مطلقا ممنوع است.
- د- در صورتیکه بعد از تفحصات فنی مذکور در بند ب وجود نفت بمقدار قابل استفاده بازرگانی در نواحی شمال ایران مسلم گردد دولت مجاز است در باب فروش محصولات آن با اتحاد جماهیر شوروی با آن دولت وارد مذاکره شود ونتیجه را باطلاع مجلس شورای ملی برساند.
- ه - دولت مکلف است در کلیه مواردی که حقوق ملت ایران نسبت به منابع ثروت کشور اعم از منابع زیرزمینی و غیر آن مورد تضییع واقع شده‌است بخصوص راجع به نفت جنوب بمنظور استیفای حقوق ملی مذاکرات و اقدامات لازمه را بعمل آورد و مجلس شورای ملی را از نتیجه آن مطلع سازد.
برزین، ممقانی، معتمد دماوندی، دکتر امینی، احمد دهقان، مهدی مشایخی. هاشم وکیل، علی بهبهانی، محمود محمود، اردلان، دکتر طبا، حاذقی، امیرحسین ظفر، ماکوئی، مرآت اسفندیاری، دکتر ملکی، قبادیان، اکبر، عزیز اعظم زنگنه، سالار بهزادی، سلمان اسدی، امیرتیمور، بهادری، جواد عامری، حسن مکرم، شریعت زاده، شهاب خسروانی، صادقی، غضنفری، سزاوار، پالیزی، اردشیر شادلو، جواد گنجه، آقاخان بختیار، محمد ذوالفقاری، فتحعلی افشار، کفائی، وثوق و چند امضای دیگر که خوانده نمی‌شود، موسوی، شریف‌زاده، بهادری، نصرت الله اسکندری.
بعضی از نمایندگان – اکثریت مجلس آقا.
مسعود ثابتی – لازم بخواندن نیست آقا.
فولادوند- خیلی امضاء دارد، تقریبا ۶۰، ۶۶ امضاء دارد (زنگ رئیس)
بعضی از نمایندگان- تمام آقایان موافق هستند.
رئیس- آقای نخست وزیر.
نخست وزیر- چون در مقابل گزارشی که باطلاع آقایان رساندم طرح قانونی جدیدی در مجلس قرائت شد لازم است از نظر مسئولیتی که در سرنوشت مملکت دارم تذکر دهم که دراین قبیل مسائل بهتر است اخذ تصمیم معوض بمطالعه بیشتر و رعایت جزم واحتیاط باشد واز عجله وشتاب زدگی احتراز شود. تصور نمی‌کنم وضع گذشته راآقایان فراموش کرده باشند هنگامی که آذربایجان در آتش طغیان و عصیان می‌سوخت و نقشه قتل عامهای مخوف و وحشتناک برای اهالی آنجا طرح گشته بود و طهران مانند نگین انگشتر در حلقه محاصره بود و هر ساعت بیم حوادث ناگوار می‌رفت من ناچار بودم برای رهایی آذربایجان وجلوگیری از کشتارها وتخلیه ایران و تسکین قلوب اقداماتی بکنم و خود را در آن اقدامات کاملا مصاب میدانم. معهذا نسبت بآنچه فعلا مورد بحث است از حدود اقدامات قبل قدمی فراتر نگذاشتم و مذاکراتی که دراین باب شده ابتکار آن با من نبوده‌است آن ساعتی که موافقت نامه را امضا می‌کردم معتقد بودم بصلاح مملکت است. امروز هم معتقدم اگر مجلس جرح و تعدیلی لازم دیده‌اند با دقت و فرصت کافی در آن مطالعه کند. من وقتی تصمیم بامضای موافقتنامه گرفتم کاملا متوجه مسئولیت خطیر خوددر مقابل ملت ایران بودم و تنها راه علاج مصائب آنروز را در امضای آن تشخیص دادم ودر صحت تشخیص خود نیز معتقد بودم و هستم زیرا بعد از این موافقتنامه بود که وضع ایران کم کم از حال مخاطره خارج شد، قوای بیگانه کشور را ترک گفت، حوادث آذربایجان و کردستان رفته رفته پایان یافت، مملکت روی اطمینان و آرامش دید و بطور خلاصه ایران از دام بلائی که گرفتار بود نجات پیدا کرد. روزی که موافقتنامه مزبور را برای نیل بهدفهای فوق امضاء کردم و مورد تحسین وتقدیر عموم قرار گرفتم یقین داشتم روزی خواهد رسید که مردم مملکت خالی از حب و بغض زمان آنچه را امروز برما می‌گذرد مورد مطالعه قرار داده خادم را از خائن تشخیص خواهند داد.
اعتقادمن این بود که امضای موافقتنامه مربوط بشرکت نفت در آنموقع بصلاح مملکت بوده و در آنروز هر وطن پرست دیگری که بجای من می‌نشست خود را ناگزیر از موافقت با چنان پیشنهاد میدید، امروز هم صراحة می‌گویم رد موافقتنامه بطریقی که راه مجدد مذاکره با دولت شوروی را مسدود کند بصلاح کشور نیست. من در پیشگاه ملت ایران وتاریخ خود را موظف میدانم که عقیده خود را بسمع آقایان برسانم وامیدوارم تصمیمی را که اتخاذ می‌کنند توام با صبر وحوصله و خونسردی باشد وعجله وشتابزدگی نشود واین مخالف با این دو فوریت است که خواسته‌اند.
مهندس رضوی- بنده با دو فوریت مخالف هستم و می‌خواهم عرایضی عرض کنم.
رئیس- بقید دو فوریت است.
محمدعلی مسعودی- بنده در کلیات لایحه مخالف هستم.
رئیس- موضوع در کلیات نیست فوریت اول مطرح است.
فرامرزی – بنده مخالفم.
رئیس- بفرمایید.
عباس اسکندری- بنده قبلا اجازه خواسته‌ام ایشان موافق طرح هستندو بنده با فوریت آن مخالف هستم.
دهقان – بنده موافقم.
فرامرزی- بنده از موقع می‌خواستم استفاده کنم از زحماتی که جناب آقای نخست وزیر کشیده‌اند برای ایجاد حسن روابط با دولت اتحاد جماهیر شوروی تشکر بکنم ولی آقای دکتر شفق یک بیاناتی فرمودند که دیگر بعد از ایشان هر چه آدم دراین قسمت بگوید بنظر من خودش را مفتضح کرده‌است. بنابراین بنده اصلا از عرایضی که می‌خواستم عرض کنم صرفنظر می‌کنم و فقط خوشوقت هستم که خودم حسن استنباط کردم که چه رای بدهم، بنده با این حال عرض می‌کنم همانطوری که ایشان فرمودند بنده با فوریت این لایحه بدو علت مخالف هستم علت اولش این است که این طرحی که آقایان امضا کرده‌اند راجع به یک قضیه‌ای است که تمام ملت ایران منتظر است که بفهمد که مجلس چه می‌کند مجلس هم معتقد است بعد از این طرح باید ببیند که ملت ایران چه نظری دارد لااقل این قدر مجال داده شود که در جراید منعکس بشود و اقوال و افکارمختلف در باره این اظهار بشود و دیده شود که ملت ایران با این موافق است یا مخالف علت دیگرش این است که معتقد هستم این طرح ناقص است برای این که فقط راجع به قسمت نفت است در صورتی که گزارشی که جناب اشرف دادند راجع به خیلی قسمتها است من جمله آذربایجان است و در آن جا ایشان هم اشاره فرمودند که پیشوای معظم روسیه یعنی اتحاد جماهیر شوروی استدلال کرده‌اند راجع به عدم تخلیه ایران و حمایت از دمکراتهای آذربایجان قرارداد ۱۹۲۱ و من تعجب می‌کنم که چطور هیچیک از وزرای ما، از وکلای ما جوابی باین قسمت ندادند. یادم هست یک روزی درهمین جا، پشت همین تریبون راجع به عدم تخلیه ایران اشاره باین قرارداد شده‌است، اولا این قرارداد توام با یک نامه‌است که بدون این که آن نامه تفسیر کند آن ماده را دولت ایران امضاء نکرد (دکترطبا: درگزارش بود) گذشته از آن از اول اکتبر ۱۹۳۷ و مهر ماه ۱۳۰۶ یک قرارداد دیگری بین ایران و بین اتحاد شوروی بسته شد که آن قرارداد اولی را کاملا تفسیر می‌کند و هر گونه سوء فهمی یا سوء تفاهمی را از بین می‌برد. بنده اجازه می‌خواهم برای توضیح عرایض خودم که این طرح را ناقص میدانم و با فوریتش مخالف هستم این را می‌خوانم:
فصل ۲- هر یک از طرفین متعاهدین متعهد می‌شوند که از حمله وتجاوزات بطرف مقابل یا وارد کردن قوای مسلحه خود بخاک طرف مقابل خودداری بکند در صورتی که یکی از طرفین متعاهدین مورد حمله یک یا چند دولت ثالث بشود طرف متعاهد دیگر متعهد می‌شود که بی طرفی خود را در تمام مدت مخاصمه محفوظ بدارد و ضمنا طرفی که مورد حمله واقع شده‌است نباید برفرض هر قسمت ملاحظات سوق الجیشی و تاکتیکی و یا سیاسی که باشد و یا هر نوع منافعی که برای او از آن متصور شود این بیطرفی را نقض نماید اگر یکی از دو دولت مورد مهاجمه قرار گیرد و آن احتیاج داشت که در خاک یکی ازین دولت در خاک طرف قشون داشته باشد برای دفاع از خودش مطابق این قرارداد حق ندارد (صحیح است) حالا این عملی که شده مطابق با قرارداده بوده یا نبوده بنده عرضی ندارم.
فصل چهارم، راجع بهمان قضیه این نص موجوداست. (نخست وزیر: توجه نفرموده‌اید آقا در گزارش هم بود) در فصل چهارم می‌گوید نظر بتعهدات مقرره در فصول ۴ و ۵ عهدنامه ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ چون هر یک از طرفین متعاهدین قصد دارند در امور داخلی طرف متعاهد دیگر مداخله ننمایند و تبلیغات و یا مبارزه بر علیه دولت طرف دیگر نکنند مستخدمین خود را در خاک متعاهد دیگر از اینگونه عملیات اکیدا ممنوع خواهند داشت اگر اتباع یکی از طرفین متعاهدین در خاک متعاهد دیگر اقدام بعملیات تبلیغات و مبارزاتی که مصادر امور آن مملکت آن را منع نموده باشند بنمایند دولت آنمملکت حق خواهد داشت مرتکبین را بمجازاتهای مقرره رسانده واز عملیات آنها جلوگیری بنماید همچنین باعتبار فصول مذکوره در فوق طرفین متعهد می‌شوند در خاک خود از تشکیلات وعملیاتیکه شرح داده می‌شود تقویت نکرده وجلوگیری نمایند. اولا- از تشکیلات دستجاتی که خود رابنام دولت تمام خاک متعاهد دیگر یا یک قسمت آن معرفی می‌نماید (مثل همان آذربایجان و پیشه وری) و همچنین قصدشان مبارزه با وسایل مذکوره در فوق با دولت متعاهد دیگر بوده وآسایش و صلح متعاهد دیگر را متزلزل می‌نمایند و یا سوء قصد نسبت بتمامیت اراضی متعاهد دیگر دارند بنا بر مراتب مذکوره در فوق طرفین متعاهدین همچنین متعهد می‌شوند که تجهیزات نفرات و ورود قوای مسلحه اسلحه و مهمات جنگی و هر نوع مواد حربی را بخاک خود برای تشکیلات و دستجات مذکوره در فوق ممنوع بدارند. چون یک چنین سابقه‌ای هست و حتی اینکه در ابلاغیه اشاره باین قضیه هست که راجع بقضیه آذربایجان دولت حل مسالمت آمیز را پیش خواهد گرفت البته این هم عیبی ندارد چون امضاء یک نماینده خارجی پای این هست با اینکه سالبه بانتفاء موضوع است باید این هم قید بشود و باین جهت من آنرا ناقص میدانم و بهمین علت است که با فوریت آن لایحه مخالفم و معتقدم که برود درکمیسیون و در آنجا مطالعه بشود.
رئیس- آقای دهقان شما مخالفید یا موافق؟
دهقان – بنده موافقم، نماینده محترم که در عالم مطبوعات هم سمت استادی به بنده دارند خودشان این طرح را امضاء فرمودند و با فوریتش هم موافقت فرمودند (فرامرزی:من امضاء نکردم) گمان نمی‌کنم آقای فرامرزی چیزی را بدون مطالعه امضاء بکنند. نظر بنده این است که چون ایشان موافق بودند امضاء کردند (یکنفر از نمایندگان: امضاء نکرده‌اند) مطالبی که فرموده‌اند البته بسیار صحیح است و می‌توانند ایشان اینجا پیشنهاد بکنندکه در طرح اضافه شود ولی مخالفتی با فوریت طرح ندارد. زیرا مدتها است که ملت ایران نگران این موضوع است وهر چه زودتر تکلیف این موضوع مهم روشن شود دولت می‌تواند بکارهای دیگرش، بامور مملکت بپردازد و امور سیر طبیعی خودش را پیش بگیرد (صحیح است) بنده گمان می‌کنم نمایندگانی که این طرح را امضاء کرده‌اند و با فوریت طرح موافق هستند مطالعات کافی در باره این طرح کرده‌اند (صحیح است) و لزوم فوریت این امر راتشخیص داده‌اند (صحیح است) اما اظهار نگرانی که جناب اشرف در نطق اخیر خودشان فرمودند می‌خواهم عرض کنم که این طرح مانع از ادامه مذاکرات فورش نفت بدولت شوروی نیست. ملت ایران ۰۰۰
رئیس- در فوریت صحبت کنید.
دهقان- خیلی خوب بنابراین عرایضم را در فوریت عرض کردم. همانطوری که آقایان امضاء کرده‌اند البته کمال موافقت را داشته‌اند و لزوم آنرا تشخیص داده‌اند بنابراین آقایان موافقت بکنند با فوریت آن (صحیح است)
بعضی از نمایندگان- رای رای.
رئیس- آقایانیکه با فوریت اول موافقند قیام بفرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد. فوریت دوم مطرح است- آقای مهندس رضوی.
قبادیان- بنده موافقم.
دکتر اعتبار- فوریت دوم مطرح است آقا؟
اسکندری- بنده اخطار نظامنامه دارم طبق ماده ۱۰۸
رئیس- بر طبق ماده ۱۰۸ آقا اخطار دارید شامل نیست بفرمایید بنشینید فوریت دوم مطرح است.
اسکندری- اخطار نظامنامه مقدم بر هر گفتگوئی است واصولا موافق ومخالف باید بنوبت صحبت کنند آقایانی که با طرح موافقند وآن را امضاء کرده‌اند چطور مخالفند؟ (مهندس رضوی: بنده امضاء نکرده‌ام) بنده اجازه گرفته‌ام بخود آقای رئیس نوشته‌ام و لازم است مطالبی را عرض کنم.
بعضی از نمایندگان – بعد صحبت کنید.
عباس اسکندری – شما چرا مرا مانع می‌شوید از صحبت، هر چه به صلاح مملکت است نمی‌گذارید حرف بزنم؟ آقای رئیس رعایت نظامنامه را نمی‌کنید!
رئیس- بفرمایید بنیشینید آقا شمانوشته‌اید دیگران هم نوشته‌اند. ماده ۱۰۷ را قرائت می‌کنند (ماده ۱۰۷ بشرح ذیل قرائت شد)
ماده صد وهفتم- منشیان اسامی نمایندگانرا بترتیبی که در مجلس یا درخارج مجلس اجازه می‌خواهند ثبت می‌کنند اگر اجازه نطق راجع بلوایح یا طرح قانونی باشد قبل از تسلیم راپرت کمیسیون بمجلس اسامی نمایندگان برای نطق ثبت نمی‌شود.
عباس اسکندری- ابدا این ماده مربوط بموضوع اجازه بنده نیست قبل از هر کس اجازه خواسته‌ام و به خود شما هم تذکر دادم و در حضور شما به منشیها یادآوری کردم که ضبط هم نمایند و شما هم گفتید بسیار خوب.
رئیس- شما قبل از این که این طرح را بدهند اجازه خواستید آقای مسعودی هم قبل از شما اجازه خواستند. عباس اسکندری- اجازه بدهید توضیح بدهم آقا چنین نیست شما بر طبق نظامنامه باید حکومت نمایید.
رئیس- توضیح ندارد آقا بفرمایید بنشینید.
عباس اسکندری- شماورقه را گرفتید از من برای این که نگذارید من حرف بزنم.
رئیس- شما نظامنامه را بخوانید آقا مطابق نظامنامه حرف بزنید. آقای مهندس رضوی.
مهندس رضوی- بنده این طرح را امضاء نکردم و با فوریت اول هم مخالفت کردم وحالا چون فوریت دوم مطرح است مخالفت خودم را بعرض میرسانم ولی اگر مجلس شورای ملی باکثریت هر دو فوریت را تصویب بفرمایند بطرح رای خواهم داد ولی مطالبی است که راجع بعدم لزوم فوریت و همچنین راجع به یکی دو نکته ضرورت دانستم که بعرض مجلس شورای ملی براسنم. بنظر بنده در یک محیط سیاسی آشفته چنانچه امروز در جهان از هر طرف پیدا است سرعت تصمیم وفوریت نشانه رشد سیاسی نیست. بنده این مطلب را بچند نفر از همکاران خودم هم در جریان مطالعه و مذاکره راجع باین مسئله مهم عرض کردم، بنده شخصا درهیچ سیاستی وارد نیستم یعنی بمعنای عادی که در طهران می‌گویند معنای عادی وارد بودن سیاست در طهران سود بردن از سیاست است. بنده نه از سیاست سود می‌برم و نه از باقی امور زندگانی خودم غیر از پول مشروع واین نظر من است (اردلان: کی سود برده‌است آقا؟) باین دلیل بنده آنچه اینجا عرض می‌کنم مورد توجه آقایان استدعا می‌کنم واقع شود و امیدوارم بنام عده زیادی از مردم مملکت فقیر و بیچاره خودم باشم، بنده از اقصی بلاد بلوچستان تا سواحل بحر خزر همه جا بیچارگی، گرسنگی و فقر و مرض رامی‌بینم (یکنفر از نمایندگان: بفوریت چه مربوط است) بنده می‌بینم که در نتیجه سیاست یک طرفه مدت زیادی وقت مملکت ایران از حزم سیاسی کامل منحرف شده‌است و مملکت ایران به جائی رسیده‌است که امروز ما در دنبال وقایع ناگورای قرار گرفته‌ایم. بنده این وقایع ناگوار را نتیجه همین سایستها میدانم. امروز در دنیا دو بلوک سیاسی مهم تشکیل شده‌است با ادبیات و عبارات روشن و رسای آقای دکتر شفق این دو بلوک سیاسی دنیا حل نمی‌شود. (همهمه نمایندگان)
بنده باید بآقایان ثابت کنم که فوریت مورد ندارد این موضوع را بعرض آقایان میرسانم که مطلب اهمیت دارد و اگر آقایان اجازه بفرمایند صحبت بکنم. ملاحظه خواهند فرمود که این دو بلوک چنانکه میدانید از طرف ممالک نیرومندی تشکیل می‌شود و هم اکنون تمام جراید دنیا باستثنای عده بسیار قلیلی در یکی از دو طرف اتخاذ تصمیم کرده‌اند (صحیح است) (محمدعلی مسعودی: این بلوک بما چه مربوط است، بلوک ما ایران است) بعضی طرفدار یکی از این دو سیاست و بعضی طرفدار دیگری هستند بنده می‌خواهم عرض کنم در نتیجه همان تجاربی که آقای دکتر شفق بخوبی اظهار و بیان فرمودند ملت ایران از کشانیده شدن بسوی هر یک از این بلوکها کاملا بیزار است (صحیح است) و بنده عرض می‌کنم مملکت ایران دارای مجلس شورای ملی است و وکلای وطن پرست و با ایمان ملت بخوبی می‌توانند از روی حوصله و مطالعه تصمیم قاطع و نهایی که مصالح کشور را کاملا محفوظ وتامین می‌کند بکند وهیچ لزومی باین عجله دراین موضوع مهم ندارد (یکنفر از نمایندگان: یک سال است آقا) یک امری را که باید بعرض آقایان برسانم این است که بنده چنانکه عرض کردم اگر مجلس شورای ملی بدو فوریت رای بدهد بالطبع رای می‌دهم ولی باز یک نکته مهم را اینجا از طرف جماعت زیادی از ملت ایران بعرض اشخاصی که این جا نشسته‌اند میرسانم و آن اینست که هر شخص خواه در مقامات مسئول دولتی یا غیر از مقامات دولتی، منظوری ندارم ولی منظورم افراد عادی است که گاهی شر و شوری در روزنامه‌ها راه بیندازند وبخواهند ایران را وارد یک بلوک سیاسی بکنند ملت یاران در نتیجه این تجارب آنها را خائن تشخیص خواهد داد و بنده این اعلان می‌کنم که کسانی که با ارتباطات خصوصی فریادهایی می‌زنند که از گلوی آنها نیست متل ایران آنها را می‌شناسد و محکوم می‌کند (صحیح است) و خائن میداند (صحیح است) باین دلایل بنده فوریت را لازم نمیدانم با اصل طرح البته موافقم (احسنت، احسنت)
رئیس- رای می‌گیریم بفوریت دوم آقایانی که با فرویت دوم موافقند قیام کنند (اکثر برخاستند) تصویب شد. ماده واحده مطرح است (عباس اسکندری: بنده مخالف هستم) (نمایندگان: رای رای) آقای مسعودی.
محمدعلی مسعودی – بنده از کسانی هستم که این طرح را با اینکه بنظر من بد تنظیم نشده‌است امضاء نکرده‌ام و با آن مخالفم.
عباس اسکندری- آقا مخالف باید صحبت بکند ایشان که موافقند شما اجازه نمی‌دهید در مصالح مملکت صحبت بشود و یک طرفه صحبت می‌شود. راجع به بحرین و الغاء تمدید نفت جنوب نمی‌گذارید صحبت شود.
رئیس- ساکت بنشینید.
محمدعلی مسعودی- آقا عباس میرزا اسکندری وطن پرستی مونوپل جنابعالی نیست (زنگ رئیس)
رئیس- آقای مسعودی شما صحبت خودتان را بکنید.
محمدعلی مسعودی – بلی بسیار خوب بنده عرض کردم که این طرح را امضا نکردم وبا آنهم مخالف هستم در اینماده واحده فقط قسمت اول یعنی بند الف و بند ح خوب تنظیم شده ولی قسمتهای دیگر بنظر من بهیچوجه خوب تنظیم نشده باین نظر بنده با این طرح مخالفم ودلایل مخالفت را هم عرض می‌کنم و بنظر بنده بهتر این بود که بجای این سه بند ماده‌ای قرار می‌دادند که فقط ملت ایران حق داشت نفت را خودش استخراج بکند و بفروشد واینهم صریح وروشن نوشته می‌شد (صحیح است) که بخارجیها بقیمت مناسبی داده شود و فقط حق ملت ایران است که باسرمایه شخصی استخراج و بفروش برساند (صحیح است) بنده می‌گویم که البته دراینجا نوشته شده‌است که بخارجیها داده نشود اما استخوان لای زخم گذاشته‌اند ملت ایران امروز توانائی مالی دارد که بتواند شرکتهای ملی تشکیل بدهد (صحیح است) ودر تمام نقاط ایران نفت خودش را شخصا استخراج کند (صحیح است) و بعلاوه ملت ایران امروز رشد علمی و فنیش اینقدر زیاد است که جوانهایی دارد که تمام آنها دارای تحصیلات مختلف مهندسی در رشته‌های مختلفه چه نفت و چه قسمتهای دیگر می‌باشند والان حاضر وآماده برای این منظور هستند (صحیح است) و البته آن اشخاصی که موضوع نفت را ارتباط می‌دهند با روابط دوستی ما با دول همجوار بنظر من کاملا اشتباه می‌کنند (صحیح است) ملت ایران خودش می‌خواهد نفط خودش را استخراج بکند و هیچ الزامی ندارد که بخواهد بخارجیها بدهد (صحیح است) بنده اینجا صریح وروشن عرض می‌کنم ملت شوروی در سال ۱۹۳۳ تمام خارجیها را از کشور خودش بیرون کرد ویک اقدام میهن پرستانه‌ای کرد وآن این بود که تمام منابع ثروت خودش را بکار انداخت وخودش استخراج کرد و منافع آنرا ملت شوروی برد ما چرا این کار را نکنیم (صحیح است) ما اینقدر زمینهای ثروت خیز داریم ودر این مملکت از گرسنگی و بیچارگی می‌میریم و آنوقت آقای عباس میرزای اسکندری اینجا می‌فرمایند (زنگ رئیس)
رئیس- آقا از صحبت خارج نشوید.
محمدعلی مسعودی- عرض بنده این بود که بجای این دو ماده بهتر این بود که یک ماده می‌گذاشتند که استخراج نفت بدست خود ایرانی و با سرمایه خود ایرانی باشد وباین دلیل بنده با این طرح مخالفم.
جمعی از نمایندگان – رای. رای.
رئیس- پیشنهادی رسیده‌است از آقای فرامرزی باید قرائت بشود بنابراین بکفایت مذاکرات رای گرفته می‌شود.
جمعی از نمایندگان- مذاکرات کافی است آقا کسی مخالف نیست. رای.
عباس اسکندری- بنده با کفایت مذاکرات مخالفم.
رئیس- آقایانی که کفایت مذاکرات را کافی میدانند قیام فرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد. پیشنهاد آقای فرامرزی قرائت می‌شود. (بشرح ذیل قرائت شد.):
- ریاست محترم مجلس شورای ملی. جمله زیر را پیشنهاد می‌نمایم بآخر قسمت الف از ماده واحده افزوده شود. ماده سوم ابلاغیه مورخه ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ نیز کان لم یکن می‌باشد.
نمایندگان – صحیح است
رئیس- آقای فرامرزی بفرمایید خیلی باختصار توضیح بدهید همانجا هم ممکن است صحبت بفرمایید.
فرامرزی – عرض کنم دراین ابلاغیه‌ای که جناب آقای نخست وزیر صادر فرمودند (بعضی از نمایندگان: یکقدری بلندتر آقا) که در ۱۵ فروردین ۲۵ صادر شده راجع بسه قسمت است که البته یک قسمتش دیگر موضوع ندارد یکی راجع به نفت است که آقایان طرح داده‌اند یکی هم راجع به آذربایجان است که بنده می‌خوانم:
- سوم – راجع بمسئله آذربایجان چون یک امر داخلی ایران است باید ترتیب مسالمت‌آمیزی برای اجرای اصلاحات بر طبق قوانین موجوده و با روح خیرخواهی نسبت باهالی آذربایجان بین دولت و اهالی آذربایجان داده خواهد شد.
نخست وزیر دولت شاهنشاهی ایران – احمدقوام. سفیر کبیر دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مقیم تهران سادچیکف.
درست است که این قضیه امروز سالبه بانتفاء موضوع است یعنی موضوعی ندارد که در آن بحث کنیم ولی چون گفته نشده‌است که بآقای پیشه‌وری یا با دموکراتها گفته شده‌است، اهالی آذربایجان چون احتمال خطر را کسی نمی‌فهمد ممکن است برای ۵۰ سال دیگر یک آتشی زیر خاکستر باشد برای اینکه این توهم هم از بین برود بنده این پیشنهاد را کردم که دیگر هیچ موضوعی نداشته باشد (صحیح است) بعضی از
نمایندگان- رای رای.
رئیس- آقایانیکه با این پیشنهاد موافقند که بماده واحده الحاق شود قیام فرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد. یک پیشنهادی هم رسیده‌است که با ورقه رای گرفته شود. (صحیح است)
عباس اسکندری – بنده پیشنهاد داده بودم.
حاذقی – اعلام رای شده‌است آقا.
آشتیانی زاده – پیشنهاد بنده را قرائت بفرمایید.
رئیس- پیشنهاداتی که رسیده چهار پنج تا است قرائت می‌شود. (جمعی از نمایندگان: اعلام رای شده‌است آقا)
مکی – پیشنهادات را بخوانید آقا.
عباس اسکندری – پیشنهاد بنده را بخوانید.
رئیس- پیشنهادی که مربوط بلایحه نیست قرائت نمی‌شود آنچه که مربوط بلایحه‌است قرائت می‌شود (صحیح است)
عباس اسکندری – پیشنهاد بنده مربوط بلایحه‌است. راجع به نفت جنوب است.
معتمد دماوندی – راجع به بحرین هم بنده پیشنهاد دادم اجازه بفرمایید قرائت بشود.
رئیس- از موضوع لایحه خارج است بفرمایید بنشینید پیشنهادی رسیده‌است که قرائت می‌شود (پیشنهاد بشرح ذیل قرائت گردید)
- امضاء کنندگان در زیر پیشنهاد می‌نماییم که نسبت بماده واحده مورد بحث باورقه رای گرفته شود. ناصر ذوالفقاری، دکتر طبا، کفائی، موسوی، عزیز زنگنه، کشاورز صدر، اردشیر شادلو.
عباس اسکندری – آقا بنده پیشنهادی راجع به بحرین کردم نمی‌گذارند بخوانند.
رئیس- عده حاضر ۱۰۴ نفر. (اخذ واستخراج آراء بعمل آمد نتیجه بقرار ذیل حاصل شد). موافق ۱۰۲ ورقه سفید علامت امتناع ۲.
رئیس- از عده حاضر که ۱۰۴ نفر بودند ۱۰۲ نفر موافق رای داده‌اند و این ماده واحده تصویب شده.
نمایندگان – باتفاق آراء.
اسامی موافقین – آقایان: سلطانی، مکرم، تولیت، شریعت‌زاده، فتحعلی افشار، محمدعباسی، باتمانقلیچ، محمد ذوالفقاری، فولادوند، مهندس خسرو هدایت، بهادری، گنجه، جواد عامری، غلامحسین صاحبدیوانی، حسن اکبر، پالیزی، دهقان، آصف، نورالدین امامی، کامل ماکوئی، لاهوتی، عباسقلی عرب شیبانی، عزیز اعظم زنگنه، حسین وکیل، دکتر طبا، محمدعلی مسعودی، دکتر بقائی، دکتر معظمی، دکتر مصباح زاده، اخوان، دکتر متین دفتری، معتمد دماوندی، شهاب خسروانی، ارباب رستم گیو، یمین اسفندیاری، ملک پور، نراقی، دکتر ملکی، سلطان العلماء، شادلو، دکتر راجی، عباس مسعودی، مسعود ثباتی، ضیاء ابراهیمی، نواب، مرتضی شریف زاده، اردلان، وثوق، مهندس احمد رضوی، بوداغیان، ساعد، دکتر رضازاده شفق، اقبال، محمدعلی دادور, صدرزاده، امیرحسین ظفر بختیار، دکتر آشتیانی، فرامرزی، علیمحمد غضنفری، محمدحسین قشقائی، آقاخان بختیار، کشاورز صدر، ظفری، ناصر ذوالفقاری، عبدالقدیر آزاد، مهدی مشایخی، ملک مدنی، فاضلی، رحیمیان، صفا امامی، امامی اهری، سزاوار، ابوالفضل حاذقی، سید علی بهبهانی، محمود محمود، معین زاده باقری، سلمان اسدی، عزت الله بیات، قوامی، مرآت اسفندیاری، صاحب‌جمع، موسوی، هراتی، ابوالقاسم بهبهانی، سیدهاشم وکیل، ناصرالدین ناصری، قبادیان، اعزاز نیک‌پی، ابوالفتح قهرمان، امیر نصرت اسکندری، برزین، دکتر علی امینی، ابوالحسن صادقی، افخمی، دکتر اعتبار، امیرتیمور، سالار بهزادی، نیک پور، اورنگ.
- قرائت ورقه استیضاح از طرف آقای رحیمیان
۳- قرائت ورقه استیضاح از طرف آقای رحیمیان.
رئیس- یک استیضاحی آقای رحیمیان از دولت کرده‌اند (بعضی از نمایندگان: در جلسه دیگر آقا) آقایان بفرمایید بنشینید جلسه آتیه را تعیین کنیم اگر تشریف بردید فردا تعیین می‌کنیم. فعلا استیضاح آقای رحیمیان قرائت می‌شود.
(ورقه استیضاحیه بشرح زیر قرائت گردید)
مقام محترم ریاست مجلس شورایملی بجهاتیکه ذیلا بعرض مجلس شورای ملی میرساند و با توجه باصل ۶۷ متمم قانون اساسی وصراحت ماده ۴۴ نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی این جانب آقای قوام السلطنه نخست وزیر را استیضاح می‌نمایم و تقاضی دارم که مقرر فرمایند متن استیضاح را در جلسه علنی مجلس شورای ملی قرائت و مدلول آنرا بدولت اعلام و روز استیضاح را معین نمایند.
-۱بواسطه نقض قانون ورویه نامطلوب و اعمال خودسرانه در سیاست خارجی کشور و مداخله درانتخابات بنام حزب دمکرات ایران واجازه صدور پروانه اجناس صادرات و واردات وسوء استفاده بنام اشخاص معین و توقیف غیرقانونی اشخاص وجراید علاوه بر اینکه صریح اصل نهم و ۷۹ متمم قانون اساسی است اصولا بمنزله خیانت بحقوق ملت محسوب می‌شود. نظر باینکه ادامه این رویه مملکت را بطرف پرتگاها سوق می‌دهد و با توضیحات شفاهی که در جلسه علنی بعرض مجلس شورای ملی خواهد رسانید آقای قوام السلطنه را مورد استیضاح قرار می‌دهم. غلامحسین رحیمیان.
رئیس مجلس شورای ملی – رضا حکمت