ملی کردن آب‌های کشور
| ملی کردن جنگل‌ها و مراتع | اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران | جایزه بین‌المللی محیط زیست پهلوی ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۸ |
ملی کردن آب‌های کشور - در جهار چوب منشور اصول انقلاب شاه و مردم که در ۶ بهمن ۱۳۴۱ به تصویب مردم ایران رسید اصل دیگری برای نگاهبانی ثروت طبیعی ایران به تصویب رسید. اصل دهم انقلاب شاه و مردم ملی کردن آب‌های کشور روی زمینی و زیر زمینی در سراسر کشور در امرداد سال ۱۳۴۷ و دوره نخست وزیری امیرعباس هویدا به تصویب رسید و به اجرا درآمد. این اصل برای گسترش منابع آب و جلوگیری از به هدر رفتن آن و پیدا کردن یک سیاست یکسان در بهره‌برداری از منابع آب کشور اعلام شد. به موجب این اصل اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی آریامهر تمامی آب‌های کشور دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، نهرها، جوی بارها، دره‌ها، برکه‌ها، چشمه‌ها، آب‌های معدنی و آب‌های زیر زمینی را به عنوان ثروت ملی اعلام نمودند. نگاهبانی منابع و ذخایر آب‌های زیرزمینی و سرپرستی همه امور به وزارت آب و برق واسپرده شد.
ملی کردن آب‌های کشور در ایران قانون نوینی برای آب‌های کشور ایجاد کرد. وظایف قانون آب این است که آب را به فرم طبیعی و دیگر فرم‌های خود مانند آب‌های روان، آب‌های ایستا، آب‌های زیرزمینی و غیره از آسیب رسانان بدان نگاهبانی کند و منابع آب را پاسداری کند.
با افزایش و گسترش کشاورزی در ایران اعلام این اصل ضروری شد. در گذشته بخش بزرگی از آب‌های ایران به هدر می‌رفت و یا گاه مرداب‌هایی به وجود می‌آمد که جای پرورش پشه مالاریا و رشد بیماری‌های دیگر بود.[۱]
بزرگترین سختی پیش رو آبیاری کشتزارها بود که با عواملی چون پخش نامتناسب زمانی و مکانی باران، بالا بودن تبخیر در نتیجه افزایش روزهای وزش بادهای موسمی، شور شدن آب‌های شیرین، نامناسب بودن وضع زمین، هدر رفتن آب، کمبود کارشناس و گسترش ایران دست و پنجه نرم می‌کرد. برای از میان برداشتن این دشواری‌ها، آب‌های سطحی رودخانه‌ها و دشت‌های عمده آبرفتی کشور شناسایی و آب‌های زیر زمینی بررسی شد و پژوهش‌های گسترده‌ای درباره آب‌های موجود در لایه‌های آهکی زیرزمینی انجام گرفت.
در جهت مهار کردن آب‌های روی زمینی ۱۳ سد در ایران ساخته شد. آرمان دراز مدت این بود که زمین‌های کشاورزی زیر کشت در سال ۱۳۴۲ از ۳،۷ میلیون هکتار در سال ۲۵۳۷ شاهنشاهی به ۱۵ میلیون هکتار برسد. تا سال ۱۳۴۲ پنج سد بزرگ و کوچک در ایران وجود داشت و تا سال ۲۵۳۷ شاهنشاهی هشت سد بزرگ مخزنی دیگر ساخته شد. روی هم رفته گنجایش دریاچه‌های زیر این سدها بیش از ۱۳ میلیارد مکعب بود که آبیاری هشت سد هزار هکتار زمین کشاورزی و چهار سد هزار هکتار زمین کشاورزی نوین را فراهم می‌ساخت.[۲]
در کنار تولید آب آشامیدنی و آب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی، این سدها نیروی تولید ۱۰۸۴ کیلو وات برق داشتند. گنجایش نیروگاه‌های کارگذاشته شده در سال ۱۳۴۲ بیش از ۸۵۰ مگا وات و در سال ۲۵۳۷ شاهنشاهی بیش از ۷۵۰۰ مگا وات بود. با گسترش شهرها و افزایش جمعیت گسترش اقتصادی و اجتماعی بهره برداری از منابع آب، روز به روز با اهمیت تر می‌شد. صنایع ذوب آهن، پتروشیمی، تولید و بهره برداری از برق لزوم این اصل را بر همگان روشن کرده بود.
از جمله سدهای مخزنی بزرگ ایران که در تاریخهای زیر مورد بهره برداری قرار گرفتند می‌توان سدهای زیر را نام برد:
- - سد امیرکبیر کرج در ۳ آبان ۱۳۴۱
- - سد شهبانو در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۴۱
- - سد محمد رضا شاه بر روی رود دز ۲۳ اسفند ۱۳۴۱
- - سد رضا شاه کبیر بر روی رودخانه کارون ۲۵۳۷ شاهنشاهی که می‌تواند ۱۵۰،۰۰۰ هکتار زمین کشاورزی جدید را آبیاری نماید که در زمان گشایش آن در سال ۲۵۳۷ شاهنشاهی اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی آریامهر دیگر در ایران نبودند.[۳]
برای جلوگیری از رخنه آب به درون زمین در سطحی بالاتر از سطح رودخانه‌ها بیست و هشت سد انحرافی ساخته شد.
بخشی دیگر از این اصل برای ایجاد مرکزهای شیرین کردن آب دریا در کرانه خلیج فارس است که برای مصرف شهری، خانگی، از میان برداشتن کاستی‌های موجود در شهرها و روستاهای کرانه‌های جنوبی کشور و بهره‌گیری در صنعت و کشاورزی بود.[۴]
قانون آب از کهن‌ترین قوانین دنیا می‌باشد. از هنگامی که انسان به کشت پرداخت و باران تنها بس نبود سیستم‌های آبیاری بنیادگزارده شد و دسترسی و تقسیم آب زیر قانون قرار گرفت. باستانی‌ترین قانون آب در دنیا قانون همورابی است که چهار هزار ساله‌است و نزدیک به ۱۸۱۰ پیش از میلاد مسیح (زاد روز همورابی) و ۱۷۵۰ پیش از میلاد مسیح (مرگ همورابی) نوشته شد. در قانون همورابی قانون آبیاری و بهره‌مندی از آب دیده می‌شود. از آن جا که آب رسانی به مردم از اهمیت ویژه ملی برخوردار است در بیشتر کشورها دولت رل بسیار مهمی را بازی می‌کنند. امروزه در سرتا سر دنیا قانون آب، شامل راه‌های آبی (مانند کشتیرانی) و فاضلاب نیز می‌شود.
قوانین
- قانون آب و نحوه ملی شدن آن - مصوب ۲۷ تیر ۱۳۴۷ مجلس شورای ملی و ۱۲ تیر ۱۳۴۷ مجلس سنا – این قانون در تاریخ ۷ امرداد ۱۳۴۷ به توشیح محمدرضا شاه پهلوی رسید.
- قانون اصلاح تبصره ماده ۲۹ قانون آب و نحوه ملی‌شدن آن - مصوب ۲۷ آبان ۱۳۵۴ مجلس شورای ملی و ۱۵ بهمن ماه ۱۳۵۴ مجلس سنا
- قانون حفظ و حراست منابع آب‌های زيرزمينی كشور - مصوب ۱ خرداد ۱۳۴۵ مجلس شورای ملی و ۱۴ اردیبهشت ۱۳۴۵ مجلس سنا. این قانون در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۴۵ به توشیح محمدرضا شاه پهلوی رسید.
- قانون تشكيل شركت‌های تامين و توزيع آب و تاسيسات فاضلاب شهرها - مصوب ۲۳ تیر ۱۳۵۴ مجلس سنا و ۲۹ تیر ۱۳۵۴ مجلس شورای ملی
نگاه کنید به
بن‌مایه‌ها