مذاکرات مجلس شورای ملی ۷ شهریور (سنبله) ۱۳۰۰ نشست ۲۱
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مجلس شورای ملی دوره چهارم تقنینیه
مذاکرات مجلس شورای ملی ۷ شهریور (سنبله) ۱۳۰۰ نشست ۲۱
جلسه ۲۱
صورت مشروح مجلس روز سه شنبه ۲۵ شهر ذی حجه الحرام ۱۳۳۹ مطابق هفتم برج سنبله ۱۳۰۰
مجلس دو ساعت قبل از ظهر در تحت ریاست آقای مؤتمن الملک تشکیل گردید
صورت مجلس روز شنبه بیست و دوم ذی حجه را آقای آصف الممالک قرائت نمودند.
رئیس ـ نسبت بصورت مجلس اعتراضی هست؟
آقا سید یعقوب ـ بنده در آن توضیحی که آقای حاج آقا بعد از تنفس دادند عنوان خیانتی نیست به زمامداران ندادند و نسبته با اینان بوظیفه و عدم اینان بوظیفه اظهار کردند چون این عنوان بود خواستم یاد آوری کنم.
رئیس ـ بسیار خوب دیگر اعتراضی نیست
(اظهاری نشد)
صورت مجلس تصویب گردید دستور امروز
اولاً قرائت راپورت اداره مباشرت
ثانیاً بقیه نطق آقای حاج آقا ولی چون بموجب قانون اساسی و نظامنامه بعد از دائر شدن مجلس می‌بایستی خطابه به پیشگاه اعلیحضرت همایونی عرض شود.
آن خطابه باطلاع آقایان نوشته شده و قرائت می‌شود که بعد از قرائت هیئتی بحکم قرعه تعیین و حضور اعلیحضرت اقدس همایونی مشرف شده تقدیم نمایند
(خطابه را آقای امیرناصر به مضمون ذیل قرائت نمودند)
- پیشگاه مقدس اعلیحضرت قوی شوکت همایونی سلطان احمد شاه خلدالله ملکه و سلطانه
- مجلس شورای ملی که به تفضلات الهی و عنایات کامله حضرت ولی عصر عجل الله فرجه و توجهات خاصه ذات مقدس شاهنشاهی افتتاح یافته و نگرانیهای نمایندگان که حاصل از یک فترت ممتد و بحران طویل بود در پرتو ذات اقدس ملوکانه بامیدواریهای کامل مبدل گردیده اول وظیفه خود میدند که در دحت تهیج عواطف شاه طلبانه و تأثیر حسیاتی که ناشی از فرمایشات شاهانه است قبل از شرع به هر کاری بابر از مراتب سیاستگذاری و تقدیم ادعیه خالصانه و حق شناسی خود را قرین مباهات ساخته دائر بودن مجلس شورای ملی را به عرض پیشگاه اقدس برساند.
- مجلس شورای ملی که اثرات حوادث وارده بر مملکت را در مرکز و ولایات مشاهده نموده و عرضی جز ترفیه حال عموم و تنسیقات صحیحه و تجدید عظمت مملکت ندارد جدا معتقد است که در سیاست داخلی و خارجی باید تشبید مبانی استقلال کامل و آزادی و حیثیت ممللکت به عمل آید و با تمام وسایل ممکنه باصلاحات اجتماعی و اداری که احتیاج شدید مملکتی ایجاب می‌نماید شروع نمود بواسطه رعایت مقدس مقام سلطنت عظمی و ایجاد کلام از ذکر طرق اصول معروضه خود داری می‌شود تا انشاء الله در موقع خود مسائل معهوده را بدولت اعلیحضرت شاهنشاهی خاطر نشان کرده و اجراء آنها خواسته شود.
رئیس ـ این لایحه بعد از آن که هیئتی معین شد در ظرف این دو روزه به پیشگاه اعلیحضر همایونی تقدیم خواهد شد گویا از طرف آقای حاج آقا راجع به تقدیم و تأخیر دستور شرحی به مقام ریاست کتباً عرض شده بود.
رئیس ـ (خطاب به آقای حاج آقا) راپورت اداره مباشرت در دستور سابق بقبل از نطق جنابعالی معین شده بود و چون جزو دستور امروز هم هست و نطق سرکار هم قطع شده است و تقریباً ۷۰ ساعت از آن گذشته لذا مجبوریم قرائت آن را مقدم بداریم و گمان نمی‌کنم از تأخیر یکی دو ساعت ضرری برسد.
حاج آقا ـ برای بنده فرقی نمی‌کند ولی چون در جلسه سابق راپورت اداره مباشرت که در دستور بود حاضر نبود بنده شروع به نطق کردم امروز هم فرقی نمی‌کند اول راپورت اداره مباشرت را قرائت نمائید.
رئیس ـ راپورت اداره مباشرت حاضر است ولی قبلاً باید چند کلمه به عرض آقایان برسان. در موقعی که بنا بود هیئت رئیسه دائمی معین شود آقای ارباب کیخسرو دو فقره رقعه به بنده نوشتند که بعرض مجلس برسنم و مقصودشان این بود بواسطه کسالتی که دارند مجلس شورای ملی ایشان را از مباشرت معاف نماید. بنده به جهت اینکه وجود ایشان رد در هیئت رئیسه بواسطه کفایت و کاردانی که دارند خیلی لازم می‌دانستم از قرائت رقعة ایشان در مجلس علنی خود داری کردم (بعضی تصدیق کردند) ولی با وجود اخفای آن مراسلات گویا بعضی از آقایان ملتفت شدند که ایشان مایل باین شغل نیستند و قبول نخواهند فرمود به این جهت در موقع ایتخاب مباشرین اسم ایشان را در ورقة رای ننوشته بودند ولی خوشبختانه بیشا از اکثریت قانونی درباره ایشان رای داده شده و هیئت رئیسه و آقایان وکلاء بایشان اظهاراتی کردند و نتیجه اظهار ایشان این شد که ایشان با وجود خستگی که داشتند و به هیچ وجه مایل باین کار نبودند مجدداً حاضر شدند خدماتی را که تا به حال بمجلس شورای ملی کرده‌اند ادامه بدهند اینست که من باب قدردانی و امتناع شخص بنده و هیئت رئیسه لازم دیدیم مراتب را بعرض مجلس شورای ملی برسانیم چنانچه سابقاً هم عرض کرده‌ام زحمات و خدماتی که آقای ارباب کیخسرو از دوازده سال قبل تا کنون داشته و دارند از قوه بیان بنده خارج است و البته آقایان بخوبی همینقدر که این راپورت قرائت شود بهتر ملتفت خواهند شد که ایشان در گذشته به چه محظورات و فشارهائی دچار شده‌اند به با چه مقاومت کرده‌اند
(اغلب تصدیق نمودند)
(آقای امیر ناصر راپورت اداره مباشرت را به مضمون ذیل قرائت نمودند)
(بتاریخ ۱۸ اسد توشقان ئیل ۱۳۰۰)
- اوضاع مجلس شورای ملی در شانزدهم محرم مطابق ۱۳ قوس بارس ئیل ۱۲۹۳ الی ۱۵ شوال ۱۳۳۹ برابر اول سرطان تخاقوی ئیل ۱۳۰۰ مصادف با روز افتتاح مجلس دوره چهارم تقنینیه
- مقام منیع مجلس شورای ملی شیدالله ارگانه
- با حسن نیت و نظری که آقایان نمایندگان محترم دوره دوم تقنینیه به بنده داشته و در آغاز دوره مزبور بنده را برای اداره مباشرت انتخاب فرمودند و بعد نیز همان حسن نیت و نظر تائید شده است تا آغاز افتتاح مجلس دوره چهارم که ۱۲ سال تمام می‌شود بنده آن سمت مفتخر بوده هر چند در دوره دوم و سوم اعضاء دیگر نیز به همکاری بنده شرکت داشتند ولی همینکه هر دوره منقضی شده بنده تنها مانده و اوقات فترتهای پر زحمت و خطرناک سه ساله بین دوره دوم و سوم و پنج سا و هفت ماهه بین دوره سوم و چهارم به بنده منفردا محول بوده بدون این که بخواهم بشرح تحمل زحمات و مخاطرات دوره‌های فترت پردازم یا از خدمات مجانی خود در نه سال ایام فترت دو دوره که فقط برای اداء وظیفه ایرانیت بوده سخن رانم سپاس خدای بجه می‌آورم که باز پس از یک دوره فترت متمادی ۵ سال و هفت ماه شمسی و هشت روز بین دوره سوم و چهارم تقنیقیه از تاریخ ۷ محرم۱۳۳۴ برابر ۲۲ عقرب توشقان ئیل ۱۲۹۴ الی ۱۵ شوال ۱۳۳۹ مطابق اول سرطان تخاقوی ئیل ۱۳۰۱ مرتبه دیگر موفقیت حاصل است در تعقیب کتابچه سرگذشت تقدیمی در آغاز دوره سوم تقنینیه حاوی شرح قضایای دوره دوم تقنینیه و ایام فترت بین دوره دوم وسوم اکنون بتوانم محترماً آقایان نمایندگان عظام دوره چهارم معطوف و مستحضر دارم و تمام آنچه باداره مباشرت مجلس سپره بود از باغ و آب و ابنیه و اثاثیه و دفتر و اسناد و کتابخانه و غیره بدون هیچ کم و کاست و عیب بلمکهبافزونی بمجلس مقدس دوره چهارم تقنینیه ارائه و تسلیم نماید الا در قسمت هائیکه دولت قهراً از مجلس برده و شرح آن را در این کتابچه ملاحظه خواهید فرمود.
- مالیه محاسبات مجلس.
(بقیه راپورت به مضمون ذیل قرائت شد)
مطابق شرح مندجه در کتابچه حاوی کلیه محاسبات امور اداره مباشرت مجلس در تاریخ غره رجب ۱۳۲۷ لغایت ۵ صفر ۱۳۳۳ برابر اول جدی بارس ئیل ۱۲۹۳ کلیه صورت محاسبات مجلس شورای ملی تا تاریخ آخر قوی ئیل مزبور به مجلس شورای ملی تقدیم و در جلسه ۵ شنبه ششم حوت بارس ئیل تصویب و تفریغ گردیده است و با اینکه پیوسته بدون فوت وقت در موقع خود بودجه و صورت محاسبات اداره تقدیم میشده در مواقع افتتاح مجلس بر وفق مصوبه مجلس و در هنگام فترت مطابق احکام و تصویب نامه‌های دولت بوده متاسفانه تعطیل دوره دوم و سم بدون مقدمه بوقوع پیوسته و از همین جهت تصویب صورت محاسبات از آغاز سنه توشقان ئیل ۱۲۹۴ الی افتتاح مجلس دوره چهارم معوق مانده اینک خلاصه کلیه محاسبات را در آخر این راپورت بعرض میرساند مطابق بودجه مصوبه مجلس شورای ملی در جلسه یکشنبه چهارم دلو بارس ئیل برای مخارج ۳ ماه و ۱۸ روز تا لغایت آخر حوت سنه مزبوره موافق مواد (۱) الی (۵) ضمیمه (۱) پس از وضع پانصد و هفتادو دو تومان و چهار هزار دینار قیمت ذغال سنگ مصوبه که قبلاً خریداری و جزو محاسبات سابق آمده بقیه مبلغ بیست و چهار هزار و هشتصد و شش تومان و سه هزار بشرح ذیل تصویب گردیده و مخارج سه ماهه سنه مزبوره نیز در ضمن آن مندرچ است.
- تبصره ـ مخارج هیجده روز در جزو محاسبه قبل تقدیم شده بوده است صورت ذیل با آنکه به تصویب مجلس رسیده و تفریغ شده فقط برای تکمیل اطلاعات از آغز دوره سوم ضمیمه می‌شود.
امیر ناصر ـ صورت محاسبات است که قرائت نمی‌شود.
(مابقی راپورت مجدداً بشرح ذیل قرائت شد)
بشرح فوق در مقابل بودجه مصوبه مخارج سه ماهه بعمل آمده و صورت مزبور بمجلس مقدس پیشنهاد و در جلسه مورخه دوم میزان توشقان ئیل مجلس مبلغ ۲۱۸۱۵ تومان و دو هزار و پنج شاهی خرج و مبلغ ۱۲۰ تومان پنج هزار و نه شاهی بابت عایدات باغ بهارستان جمع و تصویب و تفریغ و بموجب صورت مزبوره از میزان بودجه مصوبه مبلغ دو هزار و نهصد و نود و هفت تومان و ۴۴۰۰ دینار کمتر خرج شده است.
۲- مطابق قانون بودجه سنه توشقان ئیل ۱۲۹۴ که در جلسه سنبله سنه مزبوره بتصویب مجلس شورای ملی رسیده برای مخارج سنه مزبوره بشرح ذیل مبلغ ۱۴۳۴۸۶ تومان اعتبار باداره مباشرت مجلس داده و مبلغ ۵۰۰ تومان عواید باغ بهارستان پیش بینی شده است ولی بموجب دفاتر و اسناد خرج فقط مبلغ هشتادو نه هزار و هفتصد و شانزده تومان و سه هزار و نهصد دینار بمصرف رسیده است. باشرج معروضه در مقابل اعتبار فوق الذکر بطور کلی مبلغ پنجاه و سه هزارو هفتصد و شصت و نه تومن و شش هزار و یک صد دینار کمتر به مصرف رسیده است در تاریخ هفتم محرم ۱۳۳۴ برابر بیست و دوم عقرب توشقان ئیل هزار و دویست و نود و چهار عده آقایان نمایندگان حاضر در تهران ۷۳ و عده مسافر هفت نفر بوده در تاریخ مزبور بمناسبت پیش آمدهای سیاسی و تجاوزات نظامیان روس که اعلیحضرت همایونی قصد حرکت از تهران فرموده بودند نیز آقایان نمایندگان مصمم حرکت شدند و عده سبقت جسته روانه قم و بعد جزء مهاجرین و از مرکز خیلی دور شدند و باین جهت مجلس شورای ملی از اکثریت افاده بحال تعطیل باقی ماند چون مبالغی از وجه مقرری گذشته آقای نمایندگان و حقوق و سایر مصادف اداری مجلس معوق مانده بود در تاریخ (۳۰) عقرب و هفتم جدی سنه مزبوره مبلغ هیجده هزار تومان از آن بابت در کابینه آقای مستوفی الممالک وصول و ایصال گردید ـ
در برج جدی همان سنه که کابینه شاهزاده فرمانفرما تشکیل یافت فقط اداره مباشرت موفق گردید مبلغ چهار هزار و هفتصد تومان حقوق و مصارف اداری را وصول و ایصال نمایند در برج حوت سنه مزبوره که کابینه آقای سپهسالار عظم صورت گرفت صورت بقیه طلب اداره مباشرت از دولت در صورتیکه مقرری آقایان مایندگان فقط تا آخر برج عقرب بحساب آمده بوده مبلغ بیست و پنج هزار و پانصد و نود وسه تومان هزار و پنج شاهی تقدیم و در خواست تأدیه شده پس از رسیدگی مبلغ هفت هزار و دویست و دوازده تومان مقرری آقایان نمایندگان مهاجر را موضوع و موکول به مراجعت خود آنان کرده و بقیه را بوزارت مالیه حواله و تاکید در تأدیه نمودند ولی متاسفانه با وجود مساعدت آقای سپهسالار اعظم فقط محض عدم مساعدت وزارت مالیه اختلاعات نظر کمیسیون مختلط جدید التولد آن عصر که عقبت نیز با وسائل مخصوصه موفق بوصول گردید و متدرجاً در ظرف پنج ماه و بیست و سه روز طول مدت کابینه آقای سپهسالار اعظم وصول و ایصال شد ـ (نبید فراموش کرد که آقای سردار معظم خراسانی در انجام موفقیت فوق حتی الامکان از مساعدت مضایقه ننمودند) در اواخر برج اسد قوی ئیل ۱۲۹۵ که کابینه آقای وثوق الدوله تشکیل یافت برای مقرری آقایان نمایندگان بعد از برج عقرب سنه ماضیه مطالبات آقایان نمایندگان مهاجر که خانواده اغلب در مضیقه بودند در خواست شد رد نتیجه در بیست وششم عقرب مبلغ پانصد تومان برای خانواده آقایان آقا میرزا طاهر تنکابنی آقا سید محمد رضای مساوات آقا شیخ رضای دهخوارقانی بتناسب مقرری که طلب کار بودند اجازه پرداخت دادند و تأدیه شد و نیز در تاریخ مزبور مبلغ پنج هزار تومان وجه نقد کارسازی و مقرر داشتند به عنئوان مقرری بعد از برج عقرب سنه ماضیه فی پانصد تومان به ده نفر آقایان مذکوره ذیل کارسازی شود و شد ـ آقای حاج شیخ محمد حسین یزدی ـ آقای مئد الاسلام کرمانی ـ آقای آصف الممالک ـ شاهزاده مرآت السلطان ـ آقای حاج میرز حسین کرمانشاهی ـ آقای آقا شیخ محمد ننجی ـ آقای آقا شیخ ابراهیم زنجانی ـ آقای حاج سید اسدالله قزوینی ـ آقای حاج فضلعلی ـ آقای قزوینی ـ آقای سید اسدالله چهار سوقی ـ و نیز مذکور نمودند آقای عدل لملک هم از این وجه پانصد تومان مستقیماً دیافت داشتند در هشتم حوت هم مبلغ پانصد تومان وصول و ایصال آقای ملک الشعراء گردید بعدها نیز آقایان رقعت الدوله ـ دکتر حسینقلی خان ـ آقا شیخ یحیی فی نفری پانصد تومان مستقیماً از دولت دریافت داشته‌اند ولی وجوهی که اشخاص مستقیماً دریافت داشته‌اند در جزء محاسبه مجلس محسوب نیست.
ازتاریخ ۲۶ جوازی ئیلان ئیل ۱۲۹۶ با کابینه آقای علاء السلطنه و از اول قوس همان سنه باکابینه شاهزاده عین الدوله و از ۲۸ جدی سنه مذکوره با کابینه آقای مستوفی الممالک و از یازدهم توریونت ئیل ۱۲۹۷ با کابینه آقای صمصام السلطنه مکرر راجع بطلب آقایان نمایندگان مهاجر و پریشانی اغلب خانوارده‌ها یاد آوری شده تا اینکه درتاریخ شاهزدهم برج اسد کابینه ثانوی آقای وثوق الدوله تشکیل یافت و در جلسه ۱۱ سنبله مذکوره هیئت وزراء تصویب نمودند طلب آقایان نمایندگان مهاجر پرداخته شود و در تاریخ بیستم میزان الی ۲۴ دلو یونت ئیل متدرجاً مبلغ شش هزار و بیست چهار تومان تتمه طلب آقایان نمایندگان مهاجر وصول و ایصال آقایانیکه مراجعت نموده بودند یا امنای خانوادشان شد مرحوم آقای حاج شیخ اسمعیل و آقای آقا سید فاضل نیز که از مهاجرین بودند پس از مراجعت بموجب در خواست نامه صادره از اداره مباشرت معادل طلب خود را مستقیماً از وزارت مالیه دریافت داشته‌اند خلاصه بطور کلی مقرری آقایان نمایندگان که در ضمن صورت فوق و جزء سنة توشقان ئیل بحساب آمده در تحت این ترتیب و مدت وصول و ایصال شده ولی چون این خرج در مقابل بودجه مصوبه سنه توشقان ئیل بوده قاعدتاً بایستی بحساب همان سنه خرج بشود و شده است. خلاصه ـ در نتیجة دو فقره محاسبه مذکوره بطور کلی در دوره سوم تقنیقیه مخارج مجلس شورای ملی اعم از مقرری آقایان نمایندگان و حقوق اجزاء و مستخدمین و مصارف متفرقه لغایت آخر برج حوت توشقان ئیل ۱۲۹۴ بشرح ذیل معادل مبلغ یک صد و یازده هزار و پانصد وسی ویک تومان و شش هزار سه شاهی بوده و در مقابل اخذ این وجه از وزارت مالیه مباغ سیصد و هفتاد تومان و شش هزار و پانصد و پنجاه دینار بابت عایدات باغ بهارستان برگشت کرده است. (بودجه مصوبه و مخارج هنگام فترت) در برج حمل لوی ئیل ۱۲۹۵ بورجه یک ساله ادارات تقنیقیه و مباشرت را مطابق سنه قبل مبلغ بیست هزار و سیصد و شانزده تومان که هفت هزار و ششصد و هشتاد تومان راجع باداره تقنینیه و ده هزار و یک صدو پنجاه و دو تومان متعلق باداره مباشرت و دو هزار و چهار صد و هشتاد و چهار تومان به عنوان ملبوس مستخدمین و مخارج و مصارف عادی باشد به کابینه آقای سپهسالار اعظم پیشنهاد نمودم و در جلسه هشتم تور تصویب و مقرر شد در راس هر ۳ ماه به سه ماه وزارت مالیه تأدیه نماید لکن بعدها تردیدی برای آن کابینه حاصل شده در ۷ برج اسد امر به انحلال ننمودند تا در هیجدهم اسد کابینه آقای وثوق الدوله تشکیل یافت و در تأئید نظر کابینه آقای سپهسالار اعظم امر صریح بانحلال اداره تقنینیه صادر کردند از اول برج میزان منحل گردید و حقوق گذشته آنها را متدرجاً وصول و ایصال نمودم در ضمن انحلال اداره تقنینیه نیز از بودجه پنجاه چهار نفر اجزاء و مستخدمین اداره مباشرت کاسته و از قرار ماهی هفتصد تومان بطور کلی برای تمام حقوق و مخارج و مخارف مقرر داشتند با آنکه از وضع پریشانی آنان آگاه بودم معهذا بحکم اجبار بهمان مبلغ اکتفا نموده مدیر دفتر راکد هم در ضمن اداره تقنینیه منفصل شد و هفتصد تومان مزبور در میان سایرین درحد متناسب تقسیم گردیدو برای هر یک از مستخدمین جزء نیز در سنة مزبوره یک دست لباس منظور و تهیه و داده شد پس از رسیدن نوبت ریاست وزارء بآقای علاء السلطنه مرحوم در بیست و چهارم اسد ۱۲۹۶ از شرح پریشانی و عسرت مستخدمین مستحضرشان داشتم و ماهی هفتاد تومان بر هفتصد تومان مزبور افزوده و در جلسه سی ام اسد هیئت وزراء تصویب گردید و در سیزدهم اسد نیز مبلغ چهار صد تومان برای لباس چهل و یک نفر مستخدمین و دویست تومان به جهت خرید ذغال سنگ تصویب نمودند با پیش آمد اوضاع سال مجاعه و وفور امراض حصبه و غیره که زبان از بیان شرح آن عاجز است ناچار شرح بیچارگی و فلاکت کارکنان اداره مباشرت را بکابینه شاهزاده عین الدوله نوشته در خواست بذل توجه نمودم فلهذا در جلسه ۶ جدی ئیلان ئیل ۱۲۹۶ تصویب شد از اول قوس ماهی ۳ تومان به حقوق هر یک از مستخدمین جزء افزوده شود و با این ترتیب تا آخر برج جوزای سنه پونت ئیل ۱۲۹۷ پرداخته و بعد موقوف نمودند احزای اداره مباشرت و روسای مستخدمین از این اضافه محروم ماندند) در کابینه ثانوی آقای وثوق الدوله در خواستهای خود را تجدید نموده و در تعقیب آن در ۲۲ سنبله ثونت ئیل ۱۲۹۷ مبلغ چهار صد تومان برای ملبوس مستخدمین و در اول دلو سنه مزبوره تأدیه ۳ تومان مقطوعی را تصویب نمودند در دهم دلو یونت ئیل نیز تصویب نامه صادر شد که فی ماهی دوازده تومان به حیدر خان فراش باشی و یازده تومان به نایب حسین خان حاجب آنوقت و پیشخدمت باشی خالیه) اضافه حقئق پرداخته شود در سیزهم ثورقوی ئیل نیز کابینه مزبوره بر طبق درخواست اداره مباشرت تصویب نمود از قرار ماهی سی وسه تومان از روی تناسب به حقوق معاون اداری و رئیس محاسبات و سرایدار باشی مزید شود و همچنین در ضمن بودجة سنه مزبوره در کابینه آقای وثوق الدوله ماهانه پنج تومان اضافه حقوق برای مدیر دفتر راکد و ۲ تومان به جهت مسئول ملزومات و سه تومان برای آقی سید محمود تصویب گردید و تا آخر سه قوی ئیل بشرح فوق معمول بوده است نظر به عسرت خانمان برانداز سال مجاعه و استیلای امراض و کمی و محدود بودن عوائد اجزاء و مستخدمین به حقوق که حقاً تاب و توان از آن سلب شده بود در دوازدهم حوت سنه مزبوره شرحی از وضعیات آنها به کابینه آقای وثوق الدوله نوشته تقاضا کردم موافقت نمائید از محل عوائد باغ بهارستان مبلغ یک هزار و چهار صد تومان از روی تناسب بآقایان مساعدت شود تا پس از افتتاح مجلس شورای ملی چنانکه مستلزم راعایت باشد پریشانی و استحقاق آنها نمودند اما موفقیت در اصل مقصود حاصل نشد و فقط ممکن شد پانصد و هشتاد و پنج تومان قیمت ملبوس که در سنه مزبور برای سی و سه نفر مستخدمین تهیه شده بود در برج حوت ئیچی ئیل دریافت دارم در کابینه آقای مشیرالدوله همان تقاضای فوق را در حدود یک هزار و یک صد و سی تومان که به عنوان مساعده بقرض مستخدمین داده بودم تجدید و تصویب بودجه ئیچی ئیل را در خواست نمودم درخواست نخستین را در تاریخ دوم اسد ئیچی ئیل ۱۲۰۰ و بودجه را در تاریج بیست و چهارم سیه۱۲۹۹ تصویب فرمودند در کابینه آقای سپهدار اعظم که تصمیم به افتتاح مجلس شورای ملی شده بود نقیصه اجزاء و مستخدمین اداره مباشرت و ضرورت تشکیل اداره تقنینیه و لزوم نقل مطبعه دولتی به مجلس شورای ملی و تهیه لباس برای مستخدمین و تدارک لواز افتتاح پیشنهاد تا دوازدهم جدی ئیچی ئیل ۱۲۹۹ متدرجاً تمام را تصویب نمودند فلهذا نقیصه اجزاء و مستخدمین اداره مباشرت و تشکیل اداره تقنینیه تکمیل لباس تهیه و به مستخدمین تسلیم شد اما نقل مطبعه محض تغییر اوضاع معوق ماند در لیله دوازدهم جمادی الثانیه مطابق سوم حوت ئیچی ئیل که دوره زمامداری صورت دیگری یافت با آنکه اداره مباشرت به تصویب کابینه آقای سپهدار اعظم تهیه جشن اعطای مشروطیت شروع سال شانزدهم را دیده بود محض این پیش آمد موقوف نمودند لکن در صبح چهاردهم مرا احضار و مواخذه و از علت جشن شب نگرفتن قبل پرسش و تأکید نمودند برای لیله پانزدهم چشن گرفته شود و شد و در ثانی اظهار نمودند باید اداره تقنینیه منحل شود و بعد هم کتباً تاکید نمودند فلهذا اداره مزبوره منحل گردید و حقوق آنان تا آخر حوت وصول و ایصال شد نیز بر طبق پیشنهاد اداره مباشرت تصویب نمودند معادل نصف حقوق ماهانه اجزاء و مستخدمین و انعام معمول مستحفظین نظامی مجلس برای عید نوروز تخاقوی ئیل از محل عایدات باغ بهارستان پرداخت شود و شد اما راجع به بودجه سنه تخاقوی ئیل پس از مدتی معطلی بالاخره مقرر داشتند اولاً گارد همایون مستحفظ مجلس از اینجا خارج شود و شد ثانیاً مذاکره در عدم لزوم کارکنان اداره مباشرت به جز چند نفر باغیان و سرایدار نمودند و بالاخره راضی شدند یک ثلث از میزان بودجه کسر و مجدد پیشنهاد شد ولی در آن اثنا مدت زمامداری مزبور بانتها رسیده و کابینه آقای قوام السلطنه تشکیل یافت و در تاریخ ۲۷ جوزای هذالسنه همان بودجة اولیه اداره مباشرت را از حیث حقوق و مصارف اداره مباشرت و اداره تقنینیه تصویب نمودند و در ضمن چون کابینه آقایقوام السلطنه در تسریق افتتاح مجلس شورای ملی تصمیم کردند برای تهیه افتتاح مجلس نیز که بحمدالله در پانزدهم شوال ۱۳۳۹ مطابق اول سرطان تخاقوی ئیل ۱۳۰۰ صورت وقوع یافت تصویب نمودد باندازه ضرورت تهیه و صورت تقدیم شود و شده است. ابنیه بهارستان در سنه قوی ئیل ۱۲۹۵ مبلغ هشتاد ویک تومان و نه هزار و نهصد دینار به مصرف تعمیرات شیراونی و غیره رسیده وچون گل خانه محقر باغ بهارستان در ظرف مدت گذشته مخروبه شده بود در برج سیتله سنه مزبوره شروع بساختمان گلخانه جدیدی نموده و گلخانه مزبوره بطوریکه ملاحظه فرموده و می‌فرمایند با مخارج مبلغ چهار صد و نود و شش تومان و شش هزارو سیزده شاهی از محل عایدات باغ بهارستان در اواخر برج قوس آن سنه ساخته و حاضر شد نظر باینکه دیوار ما بین باغ بهارستان و خانه آقای عزیز السلطان سردار محترم از مدتی خمیده و متمایل به ویرانی شده بود و درپنجم سرطان ئیلان ئیل ۱۲۹۶ در این باب شرحی به هیئت وزراء نوشته شده در تاریخ نوزدهم سنبله در کابینه آقای علاء السلطنه مرحوم جواب موافق رسید و صورت مخارج برآورد و پیشنهاد و در یازدهم سنبله و ۱۸ قوس سنه یونت ئیل ۱۲۹۷ از کابینه آقای وثوق الدوله تصویب نامه آن مبلغ هفصد و بیست و چهار تومان صادر و در مقابل خرج دیوار مزبور وصول شده همچنین در ۳۰ اسد سنه ئیلان ئیل برای مخارج تعمیرات شیروانی و بر چیدن پوشش مبلغی از اطاقهای مخروبه که قریب انهدام بود و متفرقه پیشنهاد و مبلغ سیصد و سی و دو تومان و دو هزار و پانصد دینار از تاریخ هفتم سنبله سنه مزبوره در کابینه آقای علاء السلطنه مرحوم تصویب نامه صادر و اقدام شد در دهم سنبله قوی ئیل ۱۲۹۸ نیز برای تعمیرات شیروانی و غیره سیصد و پنجاه و هشت تومان و سه هزار و پیشنهاد و درکابنیه آقای وثوق الدوله تصویب شد و به مصرف مزبور رسید.
۴- در ۲۴ سنبله ئیچی ئیل ۱۲۹۹ برای تعمیرات کلی مبلغ شصد و بیست ونه تومان و نه هزار به کابینه آقای مشیرالدوله پیشنهاد و تصویب گردید و مشغول تعمیرا شدند در انی ضمن کف بعضی اطاقهای فو. قانی فرورفتگی حاصل نمود حاجت به برداشتن و تجدید ساختمان شد و همچنین برای رنگ و روغن داخله عمارت و برداشتن قسمتی را دیوار عمارت مخروبه طرف خیابان که قریب الانهدام و خطرناک بود مبلغ ششصد و دو تومان در تاریخ ۲۸ عقرب و ۱۷ قوس ۱۲۹۹ به کابینه آقای سپهدار اعظم و پیشنهاد و تصویب و اقدام شده است یا آنکه رسیدگی بامور و محاسبات مجلس شورای ملی از مختصات خود مجلس است معهذا در غیاب مجلس تمام برآورده‌های مخارج ابتداء توسط نماینده و معماران وزارت فوائد عامه می‌شد و تمام پیشنهادات شامل تصدیق وزارت معزی الیها به مصرف می رسیده است در خاتمه خاطر محترم آقایان نمایندگان معظم را جلب می‌نماید که عمارت خرابه سمت مشرق باغ شمالی که از آثار توپ بسته شدن مجلس بیادگار مانده یا باید در همین حال مرمت و با برچیده و بجای آن عمارتی یا نقشه صحیح که حاوی نقشه کتابخانه و غیره باشد ساخته و از حال انهدام و مخاطره یومیه فراغت خیال حاصل آید (محاسبات متفرقه باغ بهارستان و قنات)
۱- عایدی باغ بهارستان از برج حوت توشقان ئیل ۱۲۹۴ لغایت آخر حوب ئیچی ۱۲۹۹ و مخارج موضوعه از آن به شرح ذیل می‌باشد:
صندوق جرائم در دوره دوم تقنینیه بشرح کتابچه تقدیمی از دوره سوم عایدات صندوق جرائم بمبلغ بیست هزار و نهصد و شش تومان و هشت هزار و نه شاهی رسیده و بموجب همان کتابچه تقدیمی مبلغ پانزده هزار و پانصد و ده تومان از آن مبلغ مال الصلح شرعی و متفرقه بهارستان و وقف بر ملت شده و سه هزار و هشتصد و هشتاد و هشت تومان یک هزار و سیصد دینار اعانه برای ساختمان مرض خانه احمدیه و مخارج متفرقه و خرید کتب مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه شده و بقیه در آغاز دوره سوم مبلغ یک هزار و پانصد و هشت تومان و هفت هزار و سه شاهی موجود بوده مبلغ دو هزار و هفتصد و نود و هفت تومان و شش هزار و یک صد دینار نیز در دوره سوم تقنینیه و از مستخدمین الی اول حمل تخاقوی ئیل مزید گردید صورت جمع و خرج آن الی اول حمل مزبور بشرح ذیل است:
مدرسه ایتام
۳-بشرح راپورت تقدیمی به مجلس دوره سوم مبلغ هفتصد و چهل و دو تومان از وجهی که آقایان نمایندگان در دوره اول بنام مدرسه ایتام جمع آوری نموده‌اند در صندوق اداره مباشرت موجود است (قوانین)
۴- آخر حوت ئیچی ئیل ۱۲۹۹ مبلغ هشتاد و شش تومان و پنج هزار و هشتصد دینار از وجه فروش قوانین در صندوق اداره مباشرت است
(کمیسیون مجمع اتفاق ملل)
در کابینه آقای وثوق الدوله که تشکیل کمیسیون طرفدار مجمع اتفاق ملل تصویب و انعقاد آن در عمارت بهارستان مقرر شد پانصد تومان برای مخارج مطبوعات و جلسه کمیسیون عاید اداره مباشرت گردید فقط پانزده تومان و هشت هزار و یک شاهی از آن بمصرف رسیده چهارصد و هشتاد و چهار تومان یک هزار و نوروز شاهی موجود است (آقایان نمایندگان) در برج اسد ئیچی ئیل ۱۲۹۹ بیست و یک نفر از آقایان نمایندگان دوره چهارم برای ضرورت مخارج جلسات و فوق العاده فی نفری ده تومان مبلغ دویست و ده تومان باداره مباشرت پرداخته‌اند مبلغ یکصد و پنجاه سه تومان و یک هزارو پنج شاهی بابت مخارج مطبوعات حسب الحواله کار سازی شده و مبلغ پنجاه و شش تومان و هشت هزار و پانزده شاهی موجود است (فوق العاده)
۷- در تاریخ ۱۵ ثور ۱۲۹۹ از کابینه آقای وثوق الدوله مبلغ ده هزار تومان و در تاریخ ۲۰ جدی سنه ۱۲۹۹ از کابینه آقای سپهدار اعظم مبلغ ده هزار تومان باداره مباشرت پرداخته شده است تا هر یک از آقایان نمایندگان که مایل اند در حدودی که معین شده بود دریافت دارند از مبلغ مزبور متدرجاً عده‌ای از آقایان بشرح ذیل مبلغ هفده هزارو سیصد و سه تومان و سه قران دریافت داشته بودند قضیه لیله که در دوازدهم جمادی الثانی ۳۹۰ بوقوع پیوست و پرداخت بقیه توقیف شد فقط یکصد و پنجاه تومان بموجب حواله کتبی آن زمامداری مخارج مسافرت آقای شریعتمدار پرداخته شده و مبلغ دو هزار و پانصد و چهل و شش تومان و هفت هزار دینار موجود است.
(توضیح)
بر حسب تصویب هیئت رئیسه محترم دوره چهارم مقرر شده است در حدود ضرورت الی مبلغ هفتصد تومان مخارج تعمیرات محل مطبعه و نقل آن به مجلس و الی مبلغ سه هزار و پانصد تومان برای تهیه لوازم فوری مطبعه از محلهای فوق الذکر بمصرف رسد که مبلغی بمصرف رسیده و بعد از اتمام صورت تقدیم می‌شود. صورت وجوه دریافتی قسمتی از آقایان نمایندگان محترم دوره چهارم تقنینیه از بیست هزار تومان فوق الذکر قنات بهارستان که چهار دانگ و نیم متعلق به موقوفه مدرسه ناصری و یک دانگ و نیم متعلق به بهرستان است چون قنات ضراب خانه در نزدیکی آن واقع شده از قناع ضرابخانه تجاوزاتی بحدود قنات بهارستان و از آب قنات بهارستان کاسته شده بود از سنه لو ئیل ۱۳۹۵ که کشف علت شد و آب همه روزه روی به نقصان می‌گذارد بوزارت مالیه تظلم نمود و مصدقینی از طرفین معین شده و با وجود تصدیق مصدقین طرفین که اولیای ضرابخانه تجاوز نموده و باعث نقصان آب بهارستان شده و با وجود تعقیب اداره مباشرت بالاخره در پانزدهم ولوئیلان ئیل از طرف وزارت مالیه جواب رسید مراتب را به هیئت وزراء پیشنهاد نموده‌اند اجازه دهند یک هزار و ششصد تومان مخارج شود و دو قنات را هم کف نمائید و با وجود اقدامات اداره مباشرت هیچ نتیجه حاصل نشد. از طرف دیگر چون بمدلول وقف نامه بایستی آب قنات مزبوره فقط در بهارستان آفتابی شود و اولیای سابق موقوفه مدسه ناصری در بالای بهارستان آب را آفتابی کرده می‌فروختند و از این جهت در قسمت باقیماند آب هم از این حیث کاهش حاصل می‌شد در نتیجه اقدامات اهل محل و اداره مباشرت این معامله رفع و مجری را تغییر داده مجرای جدید قریب ۳ ذرع حفر و مطابق وقف نامه عمل و موجب ازدیاد آب شد و همه ساله هیئت اولیاء موقوفه و اهل محل مشترکاً قنات مزبور تنقیه شده و آب نیم سنگی تقریباً‌به دو سنگ رسیده است.
اثاثیه ـ کلیه اثاثیه موجوده در مجلس شورای ملی که از آغاز دوره دوم تقنینیه از دوم ذی قعده ۱۳۲۷ الی ۱۵ شوال ۱۳۳۹ توسط اداره مباشرت تهیه شده و مبلغ آن نوزده هزار و چهارصد و بیست تومان چهار هزار و پنج شاهی بالغ است خوش وقتانه در آغز دوره چهارم تقنینیه بالتمامه در کمال نظافت و بدون حیف و میل موجود است فقط مرمتهائی که در قسمتی از پره‌ها و رنگ و روغن تعمیر صندلی و میزها بازم بوده که بعمل آمده و در حالی است که از نظر محترم عموم می‌گذرد دفتر و اسناد کتابحانه بعد از تعطیل مجلس دوره سوم و انحلال اداره تقنینه تمام نوشتجات و استناد متفرقه در هیئت رئیسه و کمیسیونها و شعب جمع آوری و در دفتر راکد ثبت و ضبط شده است فقط در ضمن نوشتجات کمیسیونها نتوانست کتابچه صورت مشروح جلسات کمیسیون بودجه را پیدا نماید و بعد از تحقیقات مذکور شد در نزد آقای عمادالسلطنه منشی کمیسیون مزبور مانده است بایشان نیز به مشهد نوشته شد در این موقع که مجدد تشریف آورده‌اند کتابچه مزبور را تسلیم نمودند ـ در مدت غیبت مجلس هیچگونه نوشته جزء یا کلمه از دفترچه مجلس خارج نشد و در موقعی که مطالعه بعضی دوسیه‌ها برای وزارت خانه‌ها ضرورت حاصل می‌نمود مدیر دفتر راکد شخصاً برده ارائه و اعاده میداده است اما از حیث کتابخانه در تعقیب شرح مندرج در راپورت تقدیمی دوره سوم که موازی یک هزار و سیصد و نود و چهار جلد کتب فرانسه و فارسی و عربی و ترکی و انگلیسی آلمانی و روسی در کتابخانه مجلس موجود است بعدها فقط کتابچه‌های سالانه اداره پست و احصائیه گمرک بر آن مزید شده به نحویکه در ضمن شرح آتیه بعرض رسانیده ضرورت تاسیس کتابخانه وسیعی را برای مجلس شورای ملی یاد آور می‌شود
قوانین موضوعه ـ پس از تعطیل مجلس دوره سوم ضرورت قونین موضوعه دوره سوم را بهر یک از کابینه‌ها متوالیاً یاد آور و استجار نموده است بالاخره در یازدهم سنه یوئت ئیل ۱۲۹۷ کابینه آقای وثوق الدوله تصویب نمودند و نهصد و هفتاد و دو جلد بمبلغ دویست و شانزده تومان و هفت هزار و نهصد دینار بطبع رسیده و بعد از آنچه مجاناً بادارات دولتی و ادارات جراید و غیره داده شد و یا فروش رفته بقیه فعلاً هشتصد و هفتاد جلد از قوانین دوره سوم ۴۸ جلد قوانین دوره اول۳۳۴ جلد قوانین دوره دوم ۴۳ جلد قانون اساسی ۲۳۸ جلد نظامنامه داخلی موجود است جشنها و پذیرائی عمومی درغیاب مجلس اگر چه در ۱۴ جمادی الثانیه ۱۳۳۴ حسب المعمول بر حسب اراده دولت عصر جشن اعطای مشروطیت بعمل نیامد اما در شب ۲۷ شعبان ۱۳۳۴ جشن ولادت اعلیحضرت همایونی منعقد گردید. جشن ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۳۵ مطابق ۱۴ حمل ئیلان ئیل ۱۲۹۶ که مصادف با تغییر حکومت روسیه بود مفصل و با آتش بازی صورت گرفت ـ در شهر رجب ۱۳۳۵ برابر حمل ئلان ئیل ۱۲۹۶ که بر حسب اراده اعلیحضرت همایونی کمیسیونی برای اعانه حریق زدگان آمل تشکیل یافت برای مساعدت باعانه مزبوره را گاردن پارتی در بهارستان را تصویب نمودند و بعمل آمد ـ در لیله ۲۷ شعبان ۱۳۳۵ مطابق ۲۷ جوزای شیلان ئیل جشن ولادت اعلیحضرت همایونی منعفقد شد برای شب ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۳۶ مطابق پنجم حمل یونت ئیل ۱۹۲۷ جشن اعطای مشروطیت صورت گرفت در لیله ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۳۷ برابر نوزدهم حمل حوت یوئت ئیل ۱۲۹۷ جشن مشروطیت تایید شد ـ در شهر شعبان ۱۳۳۷ مطابق برج ثور قوی ئیل ۱۲۹۸ بر حسب تصویب کابینه آقای وثوق الدوله برای کمک بغارت زدگان ارومیه گاردن پارتی منعقد گردید و لیله ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۳۸ برابر حوت قوی ئیل ۱۲۹۷ و شب چهارهم جمادی الثانی ۱۳۳۹ و مطابق ۵ حوت ئیچی ئیل ۱۲۹۹ نیز جشن اعطای مشروطیت سال پانزدهم و شانزدهم بعمل آمده است تاریخ مزبور از روی سنه هجری است) برای جشن افتتاح مجلس شورای ملی دوره چهارم تقنینیه نخستین بار در کابینه آقای سپهدار اعظم از تارخ ۵ دلوئیچی ئیل ۱۲۹۹ کمیسیون تشریفات افتتاحیه مجلس در بهارستان شروع انعقاد جلسات خود و تهیه پروگرام نمودند و پس از انقضاء شش روز به حال تعطیل ماند و مجدد برای همان مقصود در کابینه آقای قوام السلطنه کمیسیون بشریفات از تاریخ ۲۵ جوزا ۱۳۰۰ جلسات خود را شروع نمودند و مقارن افتتاح مجلس شورای ملی در اول سرطان تخاقوی ئیل ۱۳۰۰ جلسات کمیسیون مزبور خاتمه یافت ـ در تاریخ ۲۴ قوس قوی ئیل ۱۲۹۷ برحسب تصویب کابینه آقای وثوق الدوله کمیسیونی بنام (هیئت انجمن ایرانی طرفدار مجمع اتفاق ملل در عمارت مجلس شورای ملی جلسات خود را تا مدتی معقد نموده و بعد تعطیل شده است و همینکه مدت زمامداری معلومه خاتمه یافت با صواب دید چند نفر از آقایان نمایندگان محترم نظر باینکه هنوز دولتی تشکیل نیافته بود که کسب کند تکلیف شود و فوت را هم جایز ندانست از طرف اداره مباشرت در تاریخ پنجم جوزای ۱۳۰۰ بوزارت دربار اعظم شرحی نوشته و تقاضا شده با اجازه اعلیحضرت شاهنشاهی در ایام تعطیل و مترکه درب بهارستان برای تفرج عمومی باز باشد تصویب فرمودند و عمل شده است.
نظام مجلس ـ پس از آنکه در دوره دوم تقنینیه نظام مجلس از مجاهدین به ژاندارم نظمیه و از تاریخ ششم ذیقعده ۱۳۳۹ مطابق چهارم اسد تی قوی ئیل ۱۳۰۰ گارد مزبور بدون تغییر در مجلس شورای ملی مشغول خدمت بوده صاحبمنصان کسل آنها آقایان سردار اعتضاد و سالار همایون و صدیق اللممالک هر یک بموقع خود لازمه توجه را در باب گارد مزبور داشته و توجهات آنها و مراقبت صاحبمنصبان جزء اطاعت تأمین به بهترین وضعی رضایت بخش که فوق آن متصور نیست و موجب تقدیر می‌باشد و آن چیزی که بیشتر در حال انتظامات قسمت گارد و مستحفظ مجلس که مؤثر بوده همانا تغییر نکردن آقای میرزا محمد خان سلطان صاحبمنصب مامور مجلس که مانند یکی از بهترین صاحبمنصبان باخلاق در تمام این مدت با کمال متانت و معقولیت و مراقبت بطوریکه تمجید بنده قاصر و تکمیل آن موکول بقدر دانی مقامات عالی نظامی و وزارت جنگ است بجزئیات و کلیات رسیدگی و دقت مینموده برای آنکه قدر زحمات و مراقبت ایشان مجهول و بی اجر نمانده مقتضی است از مقام منبع ریاست مجلس مقدس بوسیله توصیه رسمی بوزارت جلیله جنگ پاداش نظامی و زحمات گذشته ایشان تقاضا شود یا آنکه در اواخر فوج زرند داخل گارد همایون شد و آشنا به وضعیات نبودند معهذا از حسن مراقبت صاحبمنصبان گارد همایون زود و خوب بوضعیات آشنا و اداره شدند فقط چند روزی موقتاً بامر زمامدار معلومه اخیر گارد همایون از مجلس خارج شدند و به مجرد تغییر زمامداری مزبور بدون درنگ گارد مزبور باهتمام آقای مشارالملک وزیر دربار اعظم مجدداً بر سر خدمت خود حاضر گردیدند در چهارم اسد تخاقوی ئیل ۱۳۰۰ مطابق مقتضیات نظام گارد همایون تقزاق تبدیل یافته فعلاً عره قزاق مامور خدمت نظامی مجلس می‌باشد اجزاء و مستخدمین با تجربیات دوره‌های گذشته می‌توان تصدیق کرد که بد بخت ترین مردم کسانی اند که درخدمات اداره مجلس شورای ملی وارد شده‌اند و از روی آزمون آنچه بر درجه صمیمیت و فداکاری و عشق آنان باساس ملیت افزون باشد چندین درجه بالاتر بدبختی خود افزوده‌اند همینکه دوره دوم مجلس سپری شد امر بانحلال اداره تقنینیه یا تحریریه مجلس صادر کردد و هر یک از آن بیچارگان در مدت ۳ سال فترت سرگردان و پریشان و خانه فروش وذلیل شدند از حقوق اجزاء و مستخدمین اداره مباشرت مجلس هم کاسته و هر یک از آنان که بامیدواری‌ها در سر خدمت آمده بودند بواسطه قلت حقوق محدوده اندخته سابق خود و خانواده خویش را نیز روی آن فداکاری گذاردند ـ با آنکه در هر دوره بودجه حقوق و عایدی محدود قلیل برای ایشان باقی مانده و در ایام فترت هم همواره در تزلزل ورودی به تنزل و قلت گذارده و لکلی حواس این عده خدمتگذار فداکار ملی را که هر یک از مقام خود از حیث صدات و لیاقت از سایرین که بمقامات خود از حیث صداقت قائل شده‌اند کمتر نبوده مختل نموده است با وجود این تجربه باز در دوره سوم همان نظر تعقیب و بد بختی کارکنان اداره مجلس تایید شد دوره فترت تا تحت فرا رسیده و بتحلیل و هفت ماه و آمدن شمس بطول انجامید ـ اداره تقنینیه محل وعده کارکنانش از از پریشانی سابق و لاحق و با اصابت بسال مجاعه و امراض گوناگون که جانی در برابر قرض ثانی قیمت نداشت از رنج در امان شدند کارکنان اداره مباشرت که با حقوق قلیل بسر می‌بردند و از آن هم کاسته و غالباً به تزلزل میگذرانیدند و با وجود همه توجهات ممکنه معهذا عده از تاب و توان خارج شده خود و خانوادشان معدوم صرف گردید. فقط چیزی که موجب امیدواری و بقای بقیه الثیف بوده انصاف و عنایت و نفقه مسلمی آقایان نمایندگان عظام مجلس دوره چهارم تا نه فقط جبران خدمات بیچارگی و پریشانی آنان و دستگیری از پا در آمدگان شود بلکه نیز برای آتیه به ترتیبی مقتضی بتیان کار استوار کردد تا بهر وزش بادی این بیچارگان وادی عدم را نپیمایند در خاتمه برای رفع مسئولیت وجدانی برای متصدیان اداری مجلس حاصل بوده این افتخار را متصدیان بواسطه زحمات ـ صداقت امانت و فداکاری اجزاء و مستخدمین لایق صحیح امین زحمت کش حاصل نموده و این افتخار فقط حق آن زحمتکشان است چون در مدت گذشته و در هر حال رنج و زحمت آن بیچارگان رنجبر واقعی افراد را بوعده افتتاح مجلس و جبران رنج و خسارات دیرینه امیدوار داشته‌ام اینک که باب امید باز گردیده افراد منتظر نیل بمقصود و بعدها مسئولیت جبران و تقدیر متوجه نمایندگان محترم است (متفرقه)
۱- بعد از استبداد صغیر در موقعیکه قشون ملی بفتح تهران پرداخته چهار عراده توپ کوهی و دو عراده توپ هشت سانتیمتری که از آثار فتوحات ملی بود بیادکار در بهارستان قرار داده بودند و در دوره دوم مجلس در موقع تهاجم قیام کنندگان بر ضد اساس ملی در کابینه آقای صمصام السلطنه ضرورت چهار عراده توپ کوهی پیشنهاد و از بهارستان برده شد همان ابتداء افتتاح مجلس دوره دوم مقداری ادوات و ذخیره توپخانه که بتوسط قشون ملی در زوایان عدیده پنهان شده بود با کنجکاوی و اهتمام اداره مباشرت مجلس شورای ملی در بهارستان جمع آوری شده و از نظر محترم رؤسای معظم مجلس شورای ملی هر دوره گذشته است بیشتر در دوره دوم از تفنگ‌های پنج تیر روسی که خریداری شده بود پنجها قبضه تفنگ پنج تیر و پنجاه هزار فشنگ به ذخیره بهارستان افزوده شده بود در کابینه آقای سپهدا اعظم در ۲۵ جوزا قوی ئیل ۱۲۹۵ بر حسب امر و حواله هیئت دولت پنجاه قبضه تفنگ مزبور و پنجاه هزار فشنگ تسلیم وزارت جنگ شد و همچنین امر نمودند بقیه توپها و ذخیره را از بهارستان بردند ولی در مقابل اقداماتیکه نمودند و عدم صلاحیت را به عرض آقای سپهدار اعظم رسانیدیم این قسمت را موقوف فرمودند لکن در کابینه آقای وثوق الدوله در ۳۰ برج اسد قوی ئیل ۱۲۹۷ نظر بحاجت دو عراده توپ شنید و فرستاد و دو توپ هشت سانتی مطری را برده و همچنین تمامی ذخیره که بشرح ذیل در بهارسنان محفوظ بود بوازارت جنگ نقل نمودند.
۲- از تاریخ سلخ صفر ۳۸ آقای میرزا حسین خان مهام الدوله توسط وزارت داخله و وزارت عدلیه مدعی شدند که از آب بهارستان بهره دارند حتی از طرف علیه احضاریه برای اداره مباشرت صادر گردید نظر باینکه در تمام مدت گذشته اداره مباشرت اطلاعی از حق و ادعای ایشان نداشته و هیچوقت آبی در مدت برقراری اداره مباشرت بایشان داده نشده و ایشان را در دعوی خود ذیحق نمی دانسته و بعلاوه در غیاب مجلس اداره مباشرت صلاحیت مداخله در این گونه مسائل نداشت عمل بدولت ارجاع شده.
۳- فقط مرقتی که در مدت فترت گذشته در بهارستان واقع شده شبانه از خانه یکی از همسایگان شمالی در شهر ذیحجه ۱۳۳۴ چند دانه گل دان گل سرقت برده بودند و توسط کمیسری بازیافت شد.
۴- از اوایل برج حمل ئیلان ئیل ۱۲۹۶ راجع به تنظیفاتو غرس اشجار فضای جلو بهارستان اداره مباشرت با دولت و ایالت تهران داخل مذاکره شده در آغاز سنه ئیچی ئیل ۹۹ با مساعی بلدیه بصورت حاضره موفقیت حاصل گردیده است.
۵- نظر به تغییر حکومت جایزه روسیه در یازدهم و دوازدهم حمل ئیلان ئیل ۹۶ از طرف آقایان نمایندگان دوره اول و دو م و سوم حاضره در طهاران تلگراف تبریکی بخرج مجلس بدومای روسیه مخابره شد و جواب امتناع و مودت آمیز رسید (مطبعه) نظر باینکه در دوره‌های سابق مجلس مطبوعات مقدماتی مجلس با ژلاتین می‌شد و بعلاوه لایقرء بودن اغلب در این دوره وسائل آن از حیث گرانی و کمی فراهم نبود و برای مجلس شورای ملی مطبوعات ژلاتین زیبندگی نداشت و نظر باتحادی که برای گرانی قیمت مطبوعات در بین اولیای مطابع شده بود و نظر باینکه از مطبعه مفصلة دولتی جز چند پارچه آهن ناقص چیزی باقی نماند از یک طرف روز به روز روی بنا بودی می‌رفت و از طرفی دولت با وجود داشتن مطبعه و عدم توجه در در نگاهداری آن سالی چندین هزار تومان با قیمت گران بمصرف مطبوعات خود میرساند و از خیلی نظریات دیگر ضرورت نقل بقیه السیف مطبعه دولتی را بعمارت مجلس شورای ملی لازم دیدم فلذا در کابینه آقای سپهدار اعظم در تاریخ ۲۲ جدی پیشنهاد نمودم و تصویب شد ولی بواسطه پیش آمد اخیر معوق ماند مجدداً در کابینه اقای قوام السلطنه متذکر شدم تصویب گردید و بعد از افتتاح مجلس شورای ملی باصواب دید هیئت محترم رئیسه موقعی به تعمیر و تهیه شکل آن پرداخت و در تاریخ دوازدهم سرطان ۱۳۰۰ نقل نموده و به تهیه قسمتی از نواقص پرداخته و فعلاً بطوریکه عملیات آن را ملاحظه فرموده‌اید در جریان و موسوم به مطبعه مجلس شورای ملی و تکمیل آن تا حدی که بتواند رفع تمام حوائج ادارات دولتی را بنماید موقوف به پیشنهاد بودجه و توجهات آقایان نمایندگان محترم است (خلاصه) این بود خلاصه محاسبات قضایای گذشته دوره سوم تقنینیه مجلس شورای ملی تاریخ سیزدهم قوس بارس ئیل ۹۳ مطابق شانزدهم محرم ۱۳۳۳ لغایت آغاز مجلس دوره چهارم تقنینیه که با کمال افتخار نه فقط خاطر مبارک آقایان عظام را مستحضر نموده بلکه بر وفق معروضات خود تمام محاسبات مطابق اسناد مثبته و تمامی ابنیه و اثاثیه و غیره در کمال سلامتی و پاکی به مجلس دوره چهارم سپره می‌شود و مجلس مقدس بخدای متعال و بالله التوفیق و علیه التکلان کشجره الشاهرخ
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل ـ چون این راپورت دو حیثیت دارد یکی راجع بمشروطیت و وقایع مجلس و مشروطه خواهان است و یکی راجع به محاسبات است که بکمیسیون محاسبات مراجعه می‌شود. اما عملیات آقای ارباب کیخسرو حقیقتاً قابل تقدیر و تمجید است و چند روز قبل که بنده از کناره گیری ایشان مطلع شدم بی اندازه متاثر شدم بعد که فرمودید مسئول شدند خیلی مشعوف و مسرور شدم و البته باید تمام ما خوشوقت باشیم اما اینکه در راپورت راجع به حواله یکصد و پنجاه تومان آقای شریعتمدار حواله دهنده تعبیر کرده‌اند به زمامدار البته تصدیق می‌کند و معلوم است که سید ضیاء شریر خائن هرگز زمامدار ایران نمی‌تواند باشد و خواهش می‌کنم از آقای ارباب کیخسرو که این عبارت را از راپورت خودشان پس بگیرند.
رئیس ـ آقای حاج آقا اجازه
حاج آقا ـ بنده در زمینه این راپورت می‌خواستم عرض کنم که حس وظیفه شناسی نتیجه اش این است که آقایان نمایندگان محترم ملاحظه می‌فرمایند یعنی بعد از یک مدت طولانی دوره فترت یک اساسی که به یک کسی سپره شد همانطور که بوه با حسن وجه تحویل داده و بنده از خدمات آقای ارباب کیخسرو همانطور که آقای رئیس و هیئت رئیسه تشکر فرمودند بنده هم بنوبه خود تشکر می‌کنم ولی مطلبی که می‌خواستم عرض کنم راجع به باعضاء و اجزاء است که خود آقای ارباب هم راجع به فراکت و بد بختی آنان تذکر داده‌اند بنده عرض می‌کنم که اعضاء و اجاء مجلس شورای ملی هم مانند سایر اصول و قوانین مشروطیت در دوره فترت فراموش و نیستی شده و بالاخره بدبخت بودند و امیدوارم امروزه که دوره فترت گذشته و مجلس شورای ملی مفتوح گردیده همانطوریکه سایر اصول مشروطیت باید زنده شود ملاحظه اعضاء و اجزاء مجلس شورای ملی هم که از اجزاء مشروطیت و از طبقات مشروطیت هستند شده حق شناسی از آنها بشود.
رئیس ـ آقای تدین (اجازه)
تدین ـ بنده چون اساساً معتقدم که هر کس بوظیفه خودش رفتار بکند و راستی و درستی در انجام وظیفه اش بعمل بیاورد البته باید مورد پاداش واقع شود بنده هم بنوبه خودم زحمات آقا ارباب کیخسرو را در انجام وظیفه مرجوعه ایشان تقدیر می‌کنم و لیاقت و کفایت و حسن عمل ایشان را هم تصدیق می‌کنم و همانطوریکه آقای حاج آقا فرمودند لازم میدانم توجه نمایندگان محترم را بطرف روسای اجزاء اداره مباشرت و اجزاء و مستخدمین و عموم اشخاصی که در این بهارستان هر کدام هر یک سمتی مستخدم هستند جلب کنم و همینطوریکه در راپورت قید شده بود و نمایندگان محترم هم مستحضرند روسای مستخدمین جزء و مستخدمین جزء از جمله اشخاصی هستند که همیشه در ایام فترت تحمل هرگونه تمایلات را کرده‌اند و هرگونه صدمات و سختی‌ها را دیده‌اند و باز از نقطه نظر علاقمندی به مجلس شورای ملی باقی مانده‌اند و به سمت اداره دیگری متوجه نشده‌اند و با کمال راستی و درستی وظائف خود را انجام داده‌اند (اغلب تصدیق نموده‌اند لهذا بنده لازم می دانم که نمایندگان محترم در آتیه خیل نزدیکی توجه خاصی راجع باجزاء و مستخدمین مجلس شورای ملی بفرمایند و البته یک پادش مادی علاوه بر پاداش معنوی منظر نمائید جمعی تصدیق نمودند)
رفعت الدوله ـ بنده از طرف خودم و نمایندگان محترم کرمان بلکه از طرف تمام اهالی کرمان بواسطه نسبتی که آقای ارباب کیخسرو راجع به کرمان دارند خدمات ایشان را تشکر تقدیر کنم و بعد از این باید بخدمات آقای ارباب کیخسرو تأسی کرد و باید تقدیر کرد و زحماتی که مشارالیه درباره مجلس شورای ملی تحمل نموده‌اند واقعاً آقای ارباب کیخسرو و وفاداری مشروطه خواهی و ملت خواهی نموده است اما نسبت به مستخدمین مجلس شورای ملی جون منزل بنده در همسایگی مجلس است همیشه اوقات از اوضاع مجلس مسبوق هستم و در این مدت شش ساله به خوبی مطلع بودم و اینجا میامدم و میدانم اجزاء همیشه مواظب بودند و هیچوقت از کار خودشان غفلت نمکردند و در ایام مجاعه و دوره‌های فترت با کمال سختی و بدبختی گذران کرده‌اند بر ذمه آقای رئیس و سایر نمایندگان محترم است که در بودجه یک رعایت خوبی از آنها بکنندکه جبران خدمات گدشته ایشان شده و اسباب رفاهت آنها بعمل آید (بعضی تصدیق نمودند)
آقاسید یعقوب ـ چون آقایان نمایندگان شرح مفصلی از زحمات آقای ارباب کیخسرو تقدیر کردند بنده هم بنوبه خود خدمات ایشان را تصدیق نموده و عرض می‌کنم که آقای ارباب کیخسرو یک مدیر خیل خوبی هستند و خداند خوب مدیری به مجلس کرامت فرموده است.. بدبختی راجع به ملت است که هر کسی توجه بملت داشته باشد ترقی از برای آنها نیست اگر اجزاء اداره مباشرت در یک وزارت خانه دیگر بودند خیلی ترقی از برای آنها بود و مواجب‌های گزای داشتند و علت این مسئله این است که ملت هنوز بآن سعادت نرسیده است که مستخدمین واقعی خودش را ترقی بدهد بنابراین بنده بقدر خودم خیلی اظهار تقدیر و تحسین می‌کنم و از زحمات آقای ارباب کیخسرو و اعضاء مجلس و همینطور از زحمات اعضائ مباشرت که در دوره‌های فترت در مقابل این سیل هائی که نزدیک بود بنیان مشروطیت را از بین ببرد این بد بختها در مقابل تمام این سیل‌ها ایستادگی نمودند و به هر بی اعتنائی که نسبت بآنها شد مقاومت کردند مسلم است مجلس شورای ملی انشاءالله اول قدمی را که می‌خواهد در سیاست بردارد باید از استحکام مشروطیت باشد تا اینکه اساس فترت را از بین ببرد و واضح و آشکار گردد که اساس مملکت اساس دیگری است حکومت حکومت با ملت است حکومت افرادی که از بین رفته است و کسانی را که بملت در حقیقت حدمت کرده‌اند پاداش باید داد و در خاتمه یک مطلبی را بنده از آقای ارباب کیخسرو درخواست می‌نمایم و آن این است که با آن جدیتی که در کار داشتند چطور شد آن آثاری که مجاهدین در مجلس گذاشتند که خودم هم زحمت کشیده‌ام ولو اینکه چیز نبود لیکن این توپ و تفنگ آثار مشروطیت بود خوب بود جدیت می‌کردند و آنها را برمی گردانیدند.
ارباب کیخسرو ـ بنده از حسن ظن آقایان و اظهاراتی که فرمودند خیلی متشکر هستم و البته بنده از تحریر و تقدیم این راپورت نظریه نداشتم جز اینکه یک مدتی خانه ملت بی حساب مانده بود حالا که صاحبان آن آمده‌اند خواستم صاحبان خانه را بوضعیت خانه شان مطلع کرده باشم و اگر جزئی خدمتی از بنده یا رفقای بنده که در هر دوره در مباشرت بوده‌اند بروز کرده است همان قسم که در راپورت عرض کرده‌ام افتخار و اظهار امتنان و رضایت بهر اسمی که باشد متوجه است باجزاء جزء و آن رنجبران و زحمتکش‌های حقیقی که باکمال صداقت و فداکاری و دلسوزی خدمات خوشان را انجام داده‌اند افتخار بنده را فراهم کرده‌اند اما راجع به قسمتی که آقا سید یعقوب فرمودند خودشان میدانند مسئله توپ و تفنگ بوده است و بنده یک قوه توپ و تفنگی نداشته‌ام که در مقابل اوامر دولت یک مدت زیادی مقاومت کنم هر قسمتی را که بنده داده‌ام اقلاً دو ماه مقاومت کرده‌ام بنده نمخواهم بشرح آن بپردازم همین قدر عرض می‌کنم هر قدر که از عهده بنده بر آمده است مقاومت نموده‌ام ولی متاسفانه مسئله از قوه بنده خارج می‌شد ولی در قسمتی که آقای وثوق الدوله بردند مسئله مقاومت نبود ایشان دو عراده شنیدر فرستادند اینجا و حاجت دولت را به توپهای هشت سانتیمتری بیان فرمودند که این توپها را برای موقع مخصوصی می‌خواهم البته تصدیق میفرمائید وقتی که موقع حاجت از ناقوسهای کلیسا توپ می‌ریزند و به جنگ می‌فرستند چنانچه عرض کردم در قسمتهای قبل مقاومت شد ولی در این قسمت چون مورد حاجت بود البته مقاومت و مخالفت لازم نبوده است و تصور می‌کنم بنده در هر موقع به وظیفه خود عمل کنم جمعی تصدیق کردند.
حاج شیخ اسدالله ـ بنده نظریات خود مرا قبلاً راجع باقدامات آقای رباب کیخسرو عرض کرده‌ام و نسبت بمستخدمین جزء هم باید اداره مباشرت یک پیشنهادی بکند که فقط با اظهار تاسف و تاثر نگذرد و نتبجه عملی داشته باشد آن هم نه از نقطه نظر اضافه حقوق بنده در آن نظر ندارم بلکه از نقطه نظر مراعات قدر دانی و حق شناسی باید رعایت حال آنها بشود زیرا زیرا اینها یک عده هستند که در اینجا ثابت و بر قرار مانده‌اند بوظایف خود عمل کرده اندو بعضی از آن بیچارگان هم بواسطه پیش آمدها و قحطی‌ها شاید بواسطه ضیق معاش تلف شده‌اند از این مطلب می‌گذریم و راجع به یک قسمتی که می‌خواهم از آقای ارباب کیخسرو بپرسم این است که در ضمن راپورت اشاره کرده‌اند بآقای مهام الدوله که نسبت به آب بهارستان عرضحالی بعدلیه داده بودند آیا نتیجه چه شد آب را تصرف کرده یا به حال خود باقی است.
ارباب کیخسرو ـ چنانچه عرض کردم بنده از طرف اداره مباشرت هیچوقت ایشان را ذیحق نمی‌دانستم و به همین واسطه نه اظهارات ایشان را پذیرفتم نه آب بایشان دادم.
حاج شیخ اسدالله ـ دولت چه کرد.
ارباب کیخسرو ـ بنده از اقدامات دولت هیچ اطلاعی ندارم.
رئیس ـ آقای نظام الدوله (اجازه نطق)
نظام الدوله ـ عرض بنده اظهار امتنان و تشکر بود از آقای ارباب کیخسرو که خانه را که از طرف ملت بایشان سپرده شده بود دو مرتبه بهمان حال اولیه بعلت تسلیم نمودند و امیدوارم این خدمات سرمشق زمامداران آتیه بشود.
رئیس ـ آقای آقامیرزا محمدصادق طباطبائی اجازه.
طباطبائی ـ بنده در بدو مجلس در مقدمه راپورت آقای ارباب پس از بیانات آقای رئیس تصور می‌کردم که دیگر محتاج نیست از طرف نمایندگان اظهاری بشود زیرا بیانات آقای رئیس از طرف عموم نمایندگان است حالا می‌بینم آقایان یک یک احساسات خودشان را اظهار می‌نمایند برای اینکه عدم اظهار عقیده از طرف بنده علامت سکوت نباشد عرض می‌کنم که تمام صورت جلسه‌های دوره‌های مختلف مجلس تمام محشون از مراتب لیاقت و صداقت ایشان است و با سابقه که ما از عملیات ایشان داریم انتظامات مجلس چیز فوق العاده نیست زیرا همیشه اینطور انتظامات از ایشان دیده شده و گمان می‌کنم فرمایش آقای رئیس مطابق احساسات تمام وکلاء بود (جمعی تصدیق کردند) و اظهار یک یک چندان لزومی نداشت.
رئیس ـ هر چه درباره آقای ارباب کیخسرو گفته بشود کم است باین ملاحظه بنده خواستم شود آقایان نمایندگان هم که سابقاً فرموده بودند بعد از اینکه راپورت از کمیسیون بمجلس خواهد آمد اظهاراتی دارند چون امروز موقع بود خواستم اگر آقایان اظهاراتی دارند بفرمائید و حالا اگر مجلس موافق باشد باین مسئله خاتمه می‌دهیم و راپورت هم بکمیسیون محاسبات ارجاع می‌شود و داخل می‌شویم در مطلب دوم دستور در این موقع آقای حاج آقا بر حسب اجازه آقای رئیس برای اظهار بقیه نظریات خود در محل نطق حاضر شدند.
حاج آقا ـ بنده تصور می‌کنم که وقت خیلی گذشته است و عرایض بنده امروز تمام نمی‌شود اگر از اول جلسه وقت داشتم تمام می‌شد ولی چون مفصل است امروز تمام نمی‌شود پس اگر اجازه فرمائید تا موقعیکه مجلس مقتوح است و ختم نشده عرایضم را عرض کنم و چون تمام نخواهد شد بقیه بماند برای جسه دیگر یا اینکه کلیاً در جلسه دیگر عرایض خودم را عرض کنم حالا هر طور بفرمائید بنده حاضرم.
رئیس ـ مجبور نیستید حتماً امروز تمام کنید هر قدری می‌توانید امروز بگوئید و بقیه برای یک یا دو جلسه دیگر.
حاج آقا ـ بسیار خوب ـ بنده قبل از اینکه وارد شوم به بیان بقیه نظریاتی که از اصلاحات عمومی داشتم همینقدر عرض می‌کنم چون بزرگترین چیزیکه برای پیشرفت نظریه اصلاحیه لازم میدانم و حدث نظر و اتحاد وکلاء است با یکدیگر و این بزرگترین علت موفقیت در اصلاحات است از این جهت در مقابل هر پیش آمدی با کمال خون سردی و ملایمت و با کمال سکونت و آرامش عرایض خودم را عرض کنم در عین حال فرشته راهنمای من همان وجدان من است و مادام که وجدان من امری کند این اصلاحاترا که در نظر گرفته‌ام و نتیجه تجربیات دوازده ساله بنده است بیان کرده و می‌کنم و همین قدر عرض می‌کنم که آزادی عقیده یکی از حقوق مسلمه نمایندگان است و با اصول آزادی عقیده می‌توان موفق باصلاحات شد چنانچه سابقاً عرض کردم بنده اصلاحات را آنطوریکه در نظر گفته‌ام به سه قسمت تقسیم نموده‌ام یکی اصلاحات اجتماعی است که در جلسه گذشته عرض کردم و امروز نظریات راجع به اصلاحات اداری قبل از هر چیز وجود حس وظیفه شناسی است و ایجاد حس وظیفه شناسی بزرگترین چیزی است که باید محل توجه نمایندگان ملت و کسانی باشد که می‌خواهند قدم‌های سریع یا بطئی برای اصلاحات بر دارند ممکن نیست هیچ هیئتی بدون اینکه مدیرانش حس وظیفه شناسی را دارا باشند می‌توانند موفق بیک اصلاحاتی بشود بنده عرض می‌کنم و شاید هم دارم در تمام مراحل و در هر حاجتی در این مملکت هستم که اصلاحات فوق العاده مشکل است اگر یک نفر مدیر در هر اداره دیده شد که اندک حس وظیفه داشت آن اداره مباشرت را می‌خواندید دیدید یک مدیری که در مجلس دارای حس وظیفه بوده توانسته است آن اداره را که در تمام فترت باو سپرده‌اند با کمال نیکی و پاکیزگی نگاه دارد و حالا تسلیم کند سایر ادارات را هم دیده‌اید چنانچه الان ذکر شد یک مطبعه که طرف احتیاجات دولت و ملت است یعنی مطبعه دولتی بواسطه نداشتن یک مدیر صحیح بالاخره چند قطعه آهن پاره پیش از آن باقی نمانده (این را بطور مثال عرض کردم) می‌خواهم بگویم کسانی که می‌گویند نظریات بنده عملی نیست شاید تصورات بنده سئوری است اینطور نیست هر جا و هر کس را که ببینید در هر اداره همین قدر که حس وظیفه داشته باشد و قدم برای اصلاحات بردارد ولو بمشکلات هم مصادف شود کم و بیش مقاومت با مشکلات می‌کند و موفق بر آن اصلاحات هم می‌شود پس قبل از همه چیز در زمامداران و مدیران و کسانی که در دوائر دولتی برای اداره کردن امور ملت مشغول هستند باید حس وظیفه ایجاد کرد باز عرض می‌کنم که مجبور نشوم رفع سوء تفاهم بکنم می‌گویم اگر ایشان یک دودی بچشمش برود مجبور است که حکم کند آنجا آتش یکی از طرق استدلال و برهان پی بردن به علت از وجود معلول آیا ممکن است انکار بکنیم که فضای این مملکت باندازا ای از دود هرج و مرج اداری مملو شده است که تمام چشم‌های مارا آب آلوده کرده پس در عین حال نتیجه نظریات ما این می‌شود که حکم بکنیم حس وظیفه معدوم است این تهمت را می‌کنم یعنی به همه متوجه می‌کنم ولی محکومیت را بعد از محاکمه می‌گذاریم در بین افراد ممکن است اشخاصی صاحب حس وظیفه باشد ولی چون ما در بین جماعت مردودی هستیم نمی‌توانیم عقاید و احساسات حودمان رد بیراق محکومیت نه به حسن نه بقبح قرار دهیم ما فقط اتهام را متوجه می نیم و محاکمه آن را تعقیب می‌کنیم تا محکومت حقیقی و خادم تشویق شود و باید مجازات بهیم تا نالایق تهدید شده کنار برود پس برای اصلاحات اداری قبل از همه چیز اید حس وظیفه در مملکت ایجاد شود حس وظیفه کی ایجاد می‌شود در یک مملکتی ممکن نیست در هیچ زمامداری و هیچ مدیری حس وظیفه ایجاد شود مگر آنکه مسئولیت در آن مملکت بتمام معنی عرض اندام کند یعنی باید مجازات و مکافات و پرسش در کار باشد والا مسئولیت را وقع کردن لغو و غلط است در تمام فترت بلکه از اول مشروطیت تا امروز اگر مفاسدی را ببینیم همان نبودن حس وظیفه است و بخواهیم تعقیب کنیم نقطه حقیقی آن مفاسد و عغلت العلل آن بدبختی‌ها را می‌بینیم همان نبودن حس وظیفه است چون حس وظیفه نبود بزرگترین. مواقع استفاده ایران در این مدت جنگ بین المللی از دسترفت بززگترین مواقع استفاده از حوادث همان خوادثی که ملل ضعیفه دنیا از آن اسستفاده‌ها کردند از دست رفت علاوه بر عدم استفاده شاید بارهای سنگین تری بر دوش این مملکت افزودند در این موقع باید متذکر شد که رژیم و وضعیات ادارات امروزه فاسد ترین ترتیب اداری است که می‌توان در دنیا تصو نمود و هیچ عضو اداری را از کوچک و بزرگ در این مملکت نمی‌توان تصور نمود که خود را مسئول مقام عالی تری دانسته و یا لزوم اداری وظیفه را حس نماید اصلاحات اداری بزرگترین امری است که توجه نمایندگان محترم را بایستی بخود معطوف دارد و بایستی بکلی اساس اداری امروزه را خراب نمود مجدداً ساخت زیر که اگر غیر از این ترتیب قدمی رو باصلاح بردارند فقط ظاهر سازی و است مالی شده مثل یک بنیان پوسیده است که بخواهند با استفمال الوان زیبنده و نقش و نگارهای فریبنده آن را حفظ نمایند یقین است که این بنا بالاخره بنیان فاسد خود را نشان داده و خراب خواهد شد و قبل از تمام اصلاحات بایستی توجهی بمالیه و تشکیلات مالیه نمود خوب است نظری بمالیه این مملکت که روح جریان ادارات دولتی است نموده و ببینیم آیا آن طوریکه باید و شاید هست یا نه وزارت مالیه کنونی در مملکت ایران فقط از نقطه نظر تشکیلات اداری و لزوم دارا بودن یک وزارت مالیه در مملبکت مشروطه است و لی به وظایف این وزارتخانه که عبارت از تعدیل بودجه و مواظبت در عدم فزونی خرج بر دخل و تقلیل مخارج تکثیر عایدات است عمل ننموده‌اند بلی وزارت مالیه بایستی از افراط و تفریط مالیه خزانه دولت جلوگیری نماید یعنی مطابق عایدات معلوم خود مخارج تعیین نماید اولین وظیفه مجلس شورای ملی نظارت در مالیه مملکت است البته آقایان مستحضرند که روح و اصل مشروطیت این است که ملت نظارت بر خرج و دخل خود داشته باشد و این مسئله بایستی مقدم بر تمام مسائل باشد زیرا که اگر امر مالیه اصلاح شود تمام مسائل باشد زیرا که اگر امر مالیه اصلاح شود تمام دوائر اصلاح خواهد شد در این مدت شانزده سال که از عمر مشروطیت گذشته هیچ نشده که بودجه از نظر مجلس شورای ملی بگذرد ما باید هیچ پیشنهاد را از دولت قبل از تسلیم بودجه قبول ننمائیم پس از آنکه از اوضاع جمع و خرج مالیه مملت مطلع شدیم البته آنوقت حاضریم که هر پیشنهادی را پذیرفته چاره جوئی کنیم والا اگر مثل دوره‌های گذشته باشد من خودم شخصاً حاضر نیستم که هیچ لایحة راجع به بودجه را تصویب نمائیم مگر آنکه ابتداء از بودجه مملکت مطلع شده و یقین بر لزوم مخارجی را مساوی با زندگانی عادی قرار داده اندآنوقت حاضرم قبول کنم زیرامخارج بایستی بحد لزوم ومتناسب با زندگانی ما باشد اگر یکنفر کاسب یا تاجر یا ملاک که دارای عیدی معینی است زمینه مخارج خود را مساوی با مخارج شخصی قرار دهد که عایدیش در مقابل اوست البته او را سفیه و محجور خوانده و حکم بجنون اومیدهند زندگانی اداری هم بر روی همین زمینه است مستخدمین و اجزاء ادارات از اعلا درجه تا ادنا درجه جزء بایستی مطابق زندگانی عادی ما استخدام شده و شهریه بگیرند اشخاصیکه بدون هیچ ملاحظه مواجب‌های گزاف برای مستخدمین ادارات وضع نمودند با آنها دشمنی نموده و آنها را از زندگانی و سعادت آتیه محروم نموده‌اند برای اینکه اگر شخصی عایدی خود را زائد دید البته وضع زندگانی خود را بر روی همان زمینه قرار خواهد داد اما مملکت نمی‌تواند متحمل این همه مخارج زائد شود و مجبور می‌شود از عایدی این شخص بکاهد بالاخره آن شخص که زندگانی خود را بر روی یک ترتیبات عالی تری قرار داده بواسطه رقابتهای مترقی مجبور است همان زندگانی خود را ادامه دهد و وقتیکه ادامه داد یا معدوم می‌شود و یا شرافت و حیثیتش از بین رفته و یا بالاخره متوسل بمداخل غیر مشروع و تملق این و آن می‌شود و آن وقت سبب این بدبختی را همان اشخاص باید دانست که مواجب‌های گزاف برای اجزای ادارات قرار دادند بلی بایستی باندازه دخل خودمان برای اعضاء ادارات حقوق قرار دهیم یکی دیگر از چیز هائی که تحمیل بر بودجه مملکت است وجود وزارتخانه‌های متعدد و اجرای لاتحقی است که هیچ مصداق خارجی ندارد بنده نمی‌خواهم تصریح کنم فقط بطور کلی عرض می‌کنم این و زارت خانه‌ها برای چیست؟ آیا برای مسئولیت اشخاص است و یا فی الحقیقتاً محتاج بوجود آنها هستند در اول مشروطیت قسمتی از وزارتخانه‌ها جزء یک وزارت خانه‌های دیگری بود بعد آن را مجزی کرده‌اند در صورتیکه بنده هیچ منطقی برای تجزیه آن نتوانستم بفهمم برای اینکه هیچ فرقی در عملیات آن داره بعد از تجریه پیش نیامده مثلاً وزارت فوائد عامه سابقاً جزء وزارت علوم بود آیا آن وقت در اجرای تکالیف خود کمتر از امروز که ادارات و زارتخانه و بودجه علیحده است موفقیت داشت آری همین وزارتخانه‌های متعدد و استخدام اجزاء نه از نقطه نظر کار بلکه از نقطه نظر اینکه بایستی اشخاص مشغول شوند که فقط از نقه نظر دسته بندی و وساطت مشغول شده‌اند سبب شده که کلیه اشخاص از کلیه اعمال مفیده کناره گرفته فقط منتظر ارتزاق از دوائر دولتی شده‌اند اگر دوائر ما بحد لزوم مستخدم گرفته و اعضاء و اجزای آن را از روی سابقه قبلی معین می‌نمودند اشخاص وقتی که ملاحظه می‌نمودند در اداره محل خالی نیست و یا از عهده و یا امتحان بر نمی‌آیند البته کار دیگری برای خود فشر می‌کردند فکر زراعت می‌کردند فکر تجارت می‌کردند عقب احداث معدن می‌رفتند و بالاخره کاری برای خودشان پیدا می‌نمودند نه اینکه تمام هم خود را صرف این بکنندکه در ادارات دولتی مستخدم بشوند پس باید این اعضاء لایتناهی را کم نمودهو زیادی آنها را بیرون کرد باید این سنخ تزئینات اداری را منحل نمود و به مردم گفت آقا ما در اینجا فلان کار را داریم باید ببینیم که می‌تواند از عهده انجام آن کار براید ما مستخدمین را از نقطه نظر لیاقت انتخاب می‌کنیم ما باید بتمام وساطت پیشه‌ها بگوئیم وساطت نکنید برای اینکه استثناء در کار نیست (چون اگر یک قانون اداری را استثناء کنند کار پیش نمی‌رود) آنوقت من که یک نفر از وساطت کنندگان هستم وقتی ببینم وساطت دیگری پذیرفته نمی‌شود دیگر وساطت نمی‌کنم رنجیده هم نمی‌شوم و از دست آن کسانی هم که می‌خواهند وساطت آنها را بکنم خلاص می‌شوم بالاخره این اصول از قانون اداری باید محو شود یکی نظارت و کنترل در عایدات و مخارج مالیه در ملت ایراناست مالیه این مملکت درست مثل یک اسطخری جاری است و هرچه در این اسطخر آب می‌آید بواسطه شبکه‌ها وزیر آبهائیکه دارد فرو نمی‌رود و ابداً این اسطخر مرطوب هم نمی‌ماند باز ما جداول تازه ایجاد کرده قناتهای جدید از اطراف تهیه می‌کنیم بمحش اینکه آب آنها باین اسطخر رسید فوراً بواسطه همان زیرآبهای بزرگ تمام فرو می‌رود و چیزی باقی نمی‌ماند پس باید اول زیرابها را گرفت یعنی نظارت در عایدات مخارج کرد بعد تهیه عایدی نمود گاهی شنیده می‌شود که مالیات وصول نشده خیر اینطور نیست توده مالیات بده ایران همیشه پنج مقابل ده مقابل آنچه که در کتابچه‌های دولتی ثبت است می‌دهند اما کجا فرو می‌رود معلوم نیست در تمام این مدتیکه اینجا بوده‌اید از اول دوره مشروطیت تا به حال آیا دیده‌اید یک نظارت و کنترل حقیقی در مالیه ایران دائر بشود کجا دیدید و شنیدید اداره‌های تفتیش پر طول و عرض هم در دوائره مالیه تشکیل شده است مفتشهای سیار متصل در گردش است با این حال آیا هیچ دیده و شنیده‌اید که بگویند فلان دزد را گرفته و فلان سارق را مجازات کرده‌اند پس به عقیده بنده باید یک نظارت جدی بر عایدات مملکت نمود وسعی کرد قانون نوشته اشخاصی معین کرد تا اینکه نظارت بمعنی حقیقی خودش اجراء شود دیوان محاسبات دوره دوم یک قسمت از این کار را تکفل می‌کردند بدبختانه قانون دیوان محاسبات نوشته شد ولی هیچ اثری از او نماند باید دیوان محاسبات ایجاد کرد و آن قانونی را که مدتها عمر نمایندگان ملت در تشکیل آن قانون صرف شده تعقیب نمود یکی ازجمله کارهائیکه مافوق العاده باید علاقه مند باو باشیم ریدگی باعمال امنای مالیه ولایات است هیچ شاهد بینه برای عملیات آنها لازم نیست بهترین بینه که می‌توان در موقع محاکمه بآنها گفت وضعیت و ثروت بعد از استخدام مدت قلیلشان است باید وضعیت و ثروت بعد از همین مدت قلیل استخدام آنها را مقایسه کنند و بگویند اینها از کجا آمده اگر این مسئله معین شد تمام ترتیبات واضح می‌شود گفتم من وقتی دود را یدم می‌گویم آتش است و او را متهم می‌کنم تا بمحاکمه تبرئه شود پس باید آنها را محاکمه کرد اگر تبرئه شدند خدمات خود را نشان دادند باید آنها را تشویق کرد والا مجازاتشان نمو اینها ثروت ملت است که نزدیک عده معدودی جمع شده باید مصادره کرد ضبط نمود بمصرف خود ملت رسانید و در آن حین وقتی که ثابت شد دست خیانت بسوی بیت المال دراز کرده‌اند باید آنها را باشد درجه مجازات نمود این مجازات باعث یک ترس و رعبی می‌شود که به واسطه آن دیگری نمی‌تواند دست خیانت به بیت المال دراز ند کم کم برای همین طرز یک ملکاتی در مستخدمین تولید می‌شود که آنها را بانت سوق می‌دهد یکی دیگر از جمله چیزهائی که جزء اصلاحات لازمه و وظایف حقیه است مقاومت در مقابل هر استقارض و مالیاتی است قبل از تعدیل جمع و خرج ما همیشه در مقابل استقراض و در مقابل پیشنهادها باحتیاج تهدید می‌شویم اگر ما این دو اصل را مسلم کردیم که باید استقراض را تصویب بکنیم و هر کس بدون اجازه مجلس شورای ملی فرض کرد خودش مسئول اداره آن فرض باشد و در ضمن هم گفتیم هیچ مالیاتی را تصویب نمی‌کنیم یا بودجه را نیاودند مجبوراً خواهند آورد و ما موفق خواهیم شد که یک روز هم در عمر خودمان بودجه و تعدیل آن را ببینیم.
رئیس ـ اگر میل دارید بقیه فرمایشاتتا بماند برای جلسه دیگر.
حاج آقا ـ هر طور بفرمائید بنده اطاعت می‌کنم
رئیس ـ بقیه نطق آقای حاج آقا چون ظهر است می‌ماند برای جلسه دیگر.
حاج آقا ـ چون وقت گذشته است بقیه عرایض خود را در جلسه آتیه بعرض آقایان نمایندگان محترم میرسانم.
رئیس ـ اسامی شش نفر از اقایان برای اینکه خطابه را تقدیم حضور مبارک اعلیحضرت همایونی نمایند استقراع می‌شود آقا سهام السلطان شروع باستقراع نمودند و آقایان ذیل بحکم قرعه معین شدند.
- آقای وقار الملک ـ آقای اقا میرزا محمد نجات ـ آقای محمد هاشم میرزا ـ آقای میرزا ابراهیم خان ـ ملک آرائی ـ آقای شیخ الاسلام نماینده ملایر ـ آقای آقاسید کاظم یزدی.
رئیس ـ جلسه البته پس فردا سه ساعت قبل از ظهر خواهد بود و دستور آن از قراری است که عرض می‌کنم
- اولاً بقیه نظق آقای حاج اقا.
- ثانیاً ـ اعتبارنامه‌های آقایان شیخ الاسلام اصفهانی و صدرائی و سدید الملک.
- ثالثاً ـ انتخاب کمیسیون ما در خارج از این قرار کمیسیون خارجه شش نفر کمیسیون داخله ۱۲ نفر کمیسیون نظام شش نفر کمیسیون عدلیه شش نفر کمیسیون قوانین مالیه دوازده نفر کمیسیون معارف و اوقاف و صنایع مستظرف هشت نفر کمیسیون پست و تلگراف و فوائد عامه و فلاحت و تجارت شش نفر و چهار کمیسیون دیگر هم در خارج توسط شعبات تشکیل خواهد شد که کمیسیون عرایض و مرخصی و کمیسیون بودجه خواهد بود.
تدین ـ اجازه میفرمائید.
رئیس ـ بفرمائید.
تدین ـ نظر بعلاقه که عموم نمایندگان حاضره بانتخابات آذربایجان دارند و بطور خصوصی مذاکره شد که بعد از رسمیت مجلس کمیسیون تحقیق انتخابات تشکیل شود و رسیدگی بانتخابات آذربایجان بنماید بنابراین بنده پیشنهاد می‌کنم که جزء دستور مجلس آتیه بشود (جمعی تصدیق نمودند)
رئیس ـ بنده می‌خواستم جزء دستور جلسه دیگر بگذارم که در مجلس علنی انتخاب شود حالا می فرمائید با سایر کمیسیونها در خارج انتخاب شود.
تدین ـ خیر در مجلس انتخاب بشود بهتر است.
رئیس ـ پس جزء دستور جلسه آتیه خواهد بود و در جلسه علنی انتخب خواهد شد سایر کمیسونها در خارج تعیین می‌شود.
(مجلس تقریباً نیم ساعت ببعداز ظهر خاتمه یافت.)