مذاکرات مجلس شورای ملی ۶ اسفند ۱۲۸۹ نشست ۲۱۷
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری دوم | تصمیم‌های مجلس | درگاه انقلاب مشروطه |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری دوم |
مجلس شورای ملی ۶ اسفند ۱۲۸۹ نشست ۲۱۷
صورت مشروح روز یک‌شنبه ۲۶ صفر ۱۳۲۹
مجلس دو ساعت و ربع قبل از غروب به ریاست آقای متین‌السلطنه نایب رئیس تشکیل شد صورت مجلس روز شنبه را آقای معاضد الملک قرائت نمودند.
غائبین جلسه قبل، مشیرالدوله با اجازه غائب.
مرتضی قلی خان بختیاری- سپه دار اعظم- سردار اسعد- آقا سید حسین مدرس به وقت مقرره حاضر نشدند. لواء‌الدوله مریض بودند.
نایب رئیس- در صورت مجلس اگر ملاحظاتی هست بفرمائید.
(اظهاری نشد نایب رئیس صورت مجلس را امضاء نمود).
وکیل‌التجار- مختصراً عرض داشتم اگر اجازه می‌فرمائید عرض کنم.
نایب رئیس- ممکن است موضوع فرمایش خودتان را بفرمائید.
وکیل‌التجار- اگر موضوع را بگویم که تماماً را گفته ام.
نایب رئیس- ممکن است کتباً بنویسند که در چه موضوع می‌خواهید صحبت بفرمائید.
وکیل‌التجار- دیروز کتباً نوشتم و اجازه از آقای رئیس خواستم موقع نشد از آن جهت اجازه ندادند.
نایب رئیس- در هر صورت چون بنده مسبوق نیستم لطف بفرمائید مجدداً.
وکیل‌التجار- بنده دیگر معذور خواهم بود و مطالب خودم را در روزنامجات خواهم نوشت و مورد اعتراض هم نخواهد بود (گفته شد راجع به چیست).
وکیل‌التجار- می‌خواستم اظهار عقیده خودم را بنمایم.
نایب رئیس- جنابعالی البته در نوشتن آزاد خواهید بود ولی ممکن است که به طور خلاصه بفرمائید.
وکیل‌التجار- بنده برای این که سوء تفاهمی‌نشود مقدمتاً یک چند کلمه‌ای را می‌خواهم عرض کنم دیروز بنده کتباً در این خصوص که حالا می‌خواهم عرض کنم اجازه خواستم ولی چون آقای وزیر امور خارجه شرحی خواستند اظهار بفرمایند به این ملاحظه آقای رئیس فرمودند بماند برای جلسه آتیه- البته همه آقایان می‌دانند و گمان نمی‌کنم که کسی تصور بکند که کسی میل داشته باشد از هیئت اکثریت جدا بشود بنده اساس مسلک را همیشه عملی می‌دانم نه اسمی‌چون مسلک بر دو قسمت علمی‌و اسمی‌است و مسلک عملی بنده را هم همه مردم می‌دانند که چه بوده و چه هست برای این که این یک چیزیست که راجع به پریروز و امروز نیست و آن روز هم که بنا شد عنوان مسلک در مجلس شورای ملی بشود بعضی از آقایان شاهدند که از اول اشخاصی که داخل این مذاکره شد بودم و بنده آن را آن وقت مسلک اعتدال را قبول کردم یعنی این یک عبارت و عنوانیست که بنده هیچ وقت نمی‌توانم از آن صرف نظر کنم و نخواهم کرد و خودم هم می‌خواهم و امیدوار هم هستم که از این مسلک خارج نشوم و گول نخورم از رسمیت این مسلک خارج نشوم و به اسم تنها قناعت نکنم یعنی آن چیزی که از معنی اعتدال مفهوم می‌شود بنده باشم و این که اسم بنده در جزء اسامی‌اعضاء هیئت متحده اول نوشته شده بود و امضاء کرده بودم حالا هم امضاء دارم و خارج نیستم و سر هم هستم و با آن پروگرام کاملاً موافقم ولی متأسفانه بنده چون نمی‌توانم آن انتظامات داخلی این هیئت را قبول بکنم به واسطه نقاهتی که دارم و به واسطه زحمات مجلس و اشکال آن انتظامات داخلی و به علاوه به جهت کارهائی که در اداره مباشرت دارم از این جهت این هیئت نخواستند که اسم من داخل آن‌ها باشد و بنده هم راضی نشدم که به اسم تنها قناعت بکنم و دیروز هم از طرف آقای آقا میرزا مرتضی قلی خان به بنده ابلاغ شد که اسم بنده خارج است این است که بنده هم مجبور شدم مختصراً در این جا عرض می‌کنم که بنده اساساً مایلم و امیدوارم که اسم همیشه در تحت عنوان اعتدال باشد و هم چنین امیدوارم که در تحت این عنوان موفق به داشتن این مسلک باشم ولی چون ندانستم که آن نظامات داخلی که برای این هیئت معین شده است در عهده بگیرم و قبول بکنم این است که آن مسئولیت هیئتی را که در عهده آن هیئت است بنده آن مسئولیت را دارا نیستم و این را هم تکراراً خواستم عرض کنم که آقایان هم بدانند والا مسلک بنده را تمام آقایان از قدیم می‌دانستند و محتاج به تکرار نبود برای این که مسلک بنده را تمام آقایان از قدیم می‌دانستند و محتاج به تکرار بشود برای آن که مسلک بنده همانست که از اول بوده است و امیدوارم که بعد از این هم همان باشد.
نایب رئیس- راپورتی از وزارت جنگ راجع به نایب حسین رسیده است برای استحضار نمایندگان محترم خوانده می‌شود لایحه وزارت جنگ به ضمیمه راپورت قشون شاهرود و بسطام به عبارت ذیل خوانده شده مقام منیع مجلس مقدس شورای ملی شیدالله ارکانه.
تلگرافی از شوکت الممالک رئیس قشون شاهرود و بسطان راجع به اقداماتی که خود در جلوگیری و دفع اشرار و تعاقب نایب حسین کاشانی و محمد علی گون آبادی نموده به وزارت جنگ رسیده مواد آن را برای استحضار مجلس مقدس لما یتقدم داشت و ملاحظه خواهند فرمود از طرف وزیر جنگ.
تلگراف از شاهرود.
مقام منیع وزارت جنگ مدظله
راه تهران امن شد سوار و سرباز به قوشه فرستادم و نوشتم به حکومت دامغان که قدغن کند به سمت حرکت کند اسدالله خان سر کرده سوار را مأمور کردم به تعاقب اشرار به نقداً اشرار راه تهران فراری شدند سوار و سربازی ک به طرود برای دفع محمد علی گن آبادی فرستاده بودم چهل نفر از شترهای آذوقه او را که مال مردم بود گرفتند به شهر فرستادند یک نفر از اشرار را گرفتار نموده حبس کردند محمد علی در محاصره است منتظر سالار هستم که با سوار و توپ برسد که با اردو به جندق بروم و به کلی رفع شر نایب حسین و اتباع او را بکنم هنوز نه سوار اسد آبادی نه توپ و تفنگ و فشنگ نرسیده منتظرم (شوکت الممالک).
ارباب کیخسرو- بنده هیچ نمی‌فهمم که این راپورت به جهت چه این جا آمده است ما آن روز می‌توانیم بگوئیم وزارت جنگ به وظیفه خودش عمل کرده است و تشکر بکنیم که ببینیم عمل نایب حسین را تمام کرده است والا از این راپورت‌ها خیلی آمده است و ما هم خیلی خوانده ایم هیچ نمی‌توانیم بابت‌ها قانع بشویم.
حاج وکیل‌الرعایا- بنده هم یکی از آن اشخاص هستم که عرض می‌کنم این جائی را که در راپورت نوشته شده است یک جائیست که مردمان آن جا در صورتی که از افراد این مملکت هستند از خیلی نعمت‌ها محروم هسند و به علاوه دچار یک زحمت‌های فوق‌العاده هم شده‌اند و گمان می‌کنم که نایب حسین اگر به جندق رفته است دو دفعه نتواند بیاید و در صورتی که اقدامات آن‌ها به این باشد که در ضمن این راپورت به مجلس داده شده است کسی را که بنده سراغ دارم که در این خصوص خدمتی کرده است و گمان می‌کنم که برای تشویق سایر مأمورین ضرری ندارد که اسم او را بگویم او پیری خانست که در تعاقب این اشرار خیلی زحمت کشیده و خیلی آن‌ها را عقب کرده است و گمان می‌کنم که مجلس از وزارت جنگ همیشه خواهان این مسئله باشد که پیش از وقت همیشه تهیه خود را ببیند و زودتر جلو یک مفسده بزرگی را بگیرند خصوص جلوگیری این شخص شریر را که ابتداعیک زحمتی رساند غفلت کردند زحمت دویمی‌متوجه شد دویمی‌را غفلت کردند و جلوگیری نکردند تا این که این زحمت سیمی‌متوجه شد و حالا امیدوارم که این مرتبه وزارت جنگ در این خصوص اقدامی‌بکنند که دیگر دچار زحمت نشویم و هر اقدامی‌را که لازم است تقاضا بکنیم و مردم جندق را هم مثل ما حساب کنند.
نایب رئیس- این فقط یک راپورتی بود که فقط برای اطلاع آقایان خوانده شد و در این خصوص دیگر مذاکره نخواهیم کرد آقای معاون وزارت علوم خواهش کردند که راپورت کمیسیون معارف راجع به اعزام محصلین به خارجه را جزء دستور امروز بگذاریم حالا اگر مخالفی نیست شروع به مذاکره آن نمائیم (گفتند صحیح است و مخالفی در این خصوص نیست).
آقا میرزا ابراهیم خان- دو فقره راپورت کمیسیون معارف و بودجه را از قرار ذیل قرائت نمود.
۱- راپورت کمیسیون معارف کمیسیون معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در سه جلسه که جلسه دویم با حضور آقای وزیر علوم بوده لایحه اعزام شاگردان به خارجه را موضوع مذاکره نموده اخیر آقای وزیر علوم نیز با نظریات کمیسیون کاملاً موافقت نمودند. لایحه مزبوره را کمیسیون تصویب می‌کند.
ماده ۱- در سنه تنگوزئیل ۱۳۲۹ (سی نفر) شاگرد ایرانی از طرف دولت علیه برای تحصیلات ذیل به اروپا فرستاده می‌شود.
پانزده نفر برای این که تحصیل اصول ضروریه معلمی‌بکنند هشت نفر برای تحصیل نظام دو نفر پیاده نظام- دو نفر سواره نظام- دو نفر توپ چی- یک نفر مهندس- یک نفر صاحب منصب اداره- دو نفر برای مهندس طرق و شوارع- دو نفر برای حرف و صنایع دو نفر برای فلاحت که فن یکی از آن دو نفر مخصوص ابریشم و فن یکی فلاحت عمومی‌باشد یک نفر شیمیست.
ماده ۲- بعد از سنه تنگوزئیل تا مدت پنج سال هر سال ۲۰ نفر شاگرد جدید به اروپا اعزام می‌شود که مشغول تحصیل علوم لازم باشند هر چند از شاگردان مزبور که فارغ‌التحصیل شود مراجعت به ایران می‌کنند به جای آن‌ها شاگردان جدید اعزام خواهد شد.
ماده ۳- برای این شاگردان مزبور که به درستی مشغول تحصیل شده و از حدود وظایف مقرره خود خارج نشوند یک نفر سرپرست به اروپا اعزام می‌شود که مراقب اعمال و تحصیلات آن‌ها باشد تصویب مخارج تحصیل و اعزام شاگردان و سرپرست آن‌ها با کمیسیون بودجه است کمیسیون مزبور وظیفه خود را در این باب به جا آورده است.
۲- راپورت کمیسیون بودجه.
کمیسیون بودجه در روز چهارشنبه ۲۴ محرم دو ساعت به ظهر مانده تحت ریاست آقای میرزا مرتضی قلی خان منعقد گردید لایحه وزارت معارف در خصوص
اعزام سی نفر شاگرد برای تحصیلات متفرقه از نظام و معلمی‌علوم و فلاحت و مهندسی به اروپا قرائت گردید وزارت معارف تقاضا کرده بودند ۱۶ هزار و پانصد تومان برای مصارف سالیانه ۳۰ نفر شاگرد که ۱۵ نفر برای معلمی‌و هشت نفر برای علوم نظامی‌و هفت نفر برای مهندسی و حرف و صنایع و فلاحت باشد و دو هزار تومان برای مخارج یک نفر سرپرست آن‌ها تصویب شود.
کمیسیون بودجه با کثریت تصویب می‌نماید که مبلغ ۶۵۰۰ تومان علاوه بر ده هزار تومان که سابقاً تصویب شده اعتبار به وزارت معارف داده شود که جملتان برای اعزام ۳۰ نفر شاگرد ۱۶۵۰۰ تومان شده است ولی پروگرام تحصیلات شاگردان را کمیسیون معارف تعیین کرده راپورت خود را به مجلس خواهد داد در خصوص دو هزار تومان برای مخارج سرپرست کمیسیون با کثریت این تقاضا را رد کرد و سرپرست را لازم نمی‌داند سفارت خانه‌های دولت علیه برای سرپرستی کافی است.
نایب رئیس- در واقع به چیزی که باید مجلس رأی بدهد همین سه ماده راپورت کمیسیون معارف است و بعد هم به راپورت بودجه در باب مخارج محصلین.
حاج سید ابراهیم- بنده گمان می‌کنم که ۱۵ نفر برای معلمی‌زیاد است ده نفر کفایت می‌کند برای این که معلمی‌فرق دارد با تحصیل علم و آن نفر دیگر را برای تحصیل علوم سیاسی تعیین بکنند.
دکتر علی خان- در شورای معارف خیلی در این خصوص مذاکره شد و در خصوص این شاگردان عقیده غالب بلکه تمام اعضای شورای معارف بر این بود که تمام این ۱۵ نفر برای فن معلمی‌بروند برای این که امروز چیزی که برای ما لازم است همان داشتن مدارس ابتدائی و متوسطه است و امروز چیزی که از نواقص تأسیس این مدارس شمرده می‌شود نداشتن معلمین است برای این که همین پروگرام‌هائی که حالا نوشته‌اند برای آن‌ها هم معلمین ندارند اگر چه عقیده بعضی از آن‌ها این بود که تمام این ۳۰ نفر برای تعلیم فن معلمی‌بروند ولی غالب اعضاء عقیده شان همین بود که عجالتاً این ۱۵ نفر کافی است در سال بعد هر سالی ۲۰ نفر محصلین اعزام خواهد شد هر سالی یک عده از آن‌ها را برای فن معلمی‌بفرستند و این که می‌فرمایند برای سیاست یک عده از این‌ها را معین بکند آن‌ها به هیچ وجه من‌الوجوه لازم نمی‌دانند به جهت این که بعضی از شاگردان ایرانی در اروپا هستند که خودشان مشغول این تحصیلات شده‌اند و به علاوه حقوق و قانون هم خودش یک چیزیست که مرم خودشان به صرافت افتاده‌اند و محصلینی برای تحصیل این علوم فرستاده‌اند.
نایب رئیس- حالا در کلیات این راپورت مذاکره می‌شود آقایانی که در کلیات آن فرمایش دارند بفرمایند.
افتخار الواعظین- وقتی که یک لایحه در مجلس مطرح مذاکره می‌شود و از مقام ریاست اخطار می‌شود که باید در کلیه آن مذاکره لازم بشود اگر معنای آن این دو کلمه باشد که آیا ما هم چه قانونی امروزه لازم داریم یا لازم نداریم که بنده عرض می‌کنم البته وضع این قانون امروزه برای این مملکت لازم است و گمان نمی‌کنم که تمام نمایندگانی که در این جا هستند تصویب بفرمایند که این ۳۰ نفر شاگرد باید فرستاده بشود از برای تحصیل به اروپا و به علاوه بنده عرض می‌کنم که از جمله لوایحی که به منزله حیات مملکت و روح زندگانی مملکت خواهد بود راپورتیست که امروزه از طرف کمیسیون معارف و اوقاف به مجلس پیشنهاد شده است به جهت این که ما می‌دانیم که امروزه ما از هر چیزی به وجود جوان‌ها عالم تجربه آموخته محتاج تریم برای این که هر چیزی را به پول می‌توانیم تحصیل کرد ولی علم یک چیزیست که به این زودی‌ها نمی‌توانیم آن را به دست بیاوریم بلکه باید بفرستیم به اروپا تا آن که به آن وسیله بتوانیم آن را به دست بیاوریم ولی در ذیل کلیات این راپورت بنده دو کلمه عرض دارم اولاً این که برای تحصیلات علم نظام هشت نفر معین شده است بنده عقیده ام این است که هر چه قدر بر این عده افزوده شود بهتر خواهد بود یعنی اگر ممکن نباشد از این ۳۰ نفر شاگردانی که اعزام می‌شود ۱۲ نفر ۱۵ نفر لااقل ۱۰ نفر را معین و منحصر بکنیم برای تحصیلات علوم نظام از برای ما بهتر خواهد بود به جهت این که امروزه در نظام می‌بینیم خیلی کم جوان‌های عالم به علوم نظامی‌داریم و چیزی که از همه خیلی به آن محتاج تریم همان داشتن جوان‌های عالم نظامی‌است برای تعلیمات نظامی‌تا این که بتوانند در این مملکت نظام صحیح از برای ما ترتیب بدهند پس بنده ۸ نفر را برای تحصیلات نظام کم می‌دانم و عرض می‌کنم اگر ممکن است بر عده آن افزوده شود و بعد هم موافقم در این که از برای این شاگردها فرستادن یک سرپرست مخصوص لازم نخواهد بود و امروز هم در نظرم هست که آقای سلیمان میرزا فرمودند که این‌ها که میروند در مدارس رسمی‌تحصیل می‌کنند و در مدارس دولتی مخصوصاً وقتی که در تحت نظارت و مراقبت سفارت‌ها و نمایندگان دولت باشند به هیچ وجه محتاج به سرپرست خارجی نخواهند بود.
وکیل التجار- بنده استدعا می‌کنم که برای این اسباب زحمت نشوند آقایان عرایض بنده را درست التفات بفرمایند که سوء تفاهمی‌نشود در جلسات قبل راجع به شاگردهای فقراء با اغنیاء چند دفعه در این جا ایراد شد که بلکه در میان فقراء آن قدرها شاگردهای قابل پیدا بشود برای این که این اشتباه نشود بنده عرض می‌کنم که کلیه این مبلغی که تصویب می‌شود که داده شود برای اشخاصی است که خودشان قوه تحصیل یعنی دادن پول و رفتن به خارجه و تحمیل مخارج آن را ندارند و این پول از طرف ملت و مملکت داده می‌شود از برای این که آن اشخاص بروند و تحصیلات خوشان را بکنند و برگردند و اشخاصی که خودشان دارائی دارند و می‌خواهند اولادشان تربیت بشوند آن‌ها خودشان باید تحمیل مخارج اولاد خودشان را بنمایند این است که بنده باز تکرار می‌کنم که اشتباه نشود که اساساً این پول که تصویب می‌شود برای اشخاصیست که قوه ندارند و آن‌هائی که قوه دارند باید خودشان تحمل نمایند ثانیاً این مسئله را اگر چه می‌دانم وزارت علوم و کمیسیون معارف هم ملتفت آن شده‌اند و لازمست که یاد آوری بکنم که این شاگردها را تقسیم کرده‌اند به صنایع مختلفه و علوم متنوعه باید این نکته را ملتفت بود که این در مورد عملیات و در مورد علم به خصوص اجباری نیست کسانی که در یک علمی‌تحصیل می‌کنند باید اشخاصی باشند که میل به آن هم داشته باشند این است که بنده نمی‌دانم که حالا ما یک چنین عده را داریم که مایل بدین علوم مختلف باشند یا نداریم و آقایان البته می‌دانند که در صورتی که ما ۸ نفر را برای تحصیل نظام معین بکنیم و بفرستیم در صورتی که خودشان میل به آن داشته باشند این هیچ فایده برای ما نخواهد داشت و این را هم من باب مثل عرض کرم والا سایرین هم همین حکم را دادند پس باید ملتفت این نکته هم بود و یک ترتیبی داد که اشخاصی که برای تحصیل یک علمی‌از این و چیزهائی که در این راپورت معین شده است مخصوص و معین می‌شوند کسانی باشند که یک شوق و ذوق مخصوصی به آن علم داشته باشند و بتوانند از تحصیلات خودشان یک نتیجه بگیرند و مملکت هم بتواند از وجود آن‌ها استفاده بکند و یکی هم برای این که عقیده شخصی خود بنده معلوم شود در آخر عرض خودم عرض می‌کنم که عقیده شخصی بنده در این خصوص این است که باید بعضی را به ایران خواست و شاگرد به اروپا نباید فرستاد.
دکتر علی خان- البته در خصوص اطفال فقراء اظهار فرمودند که شاگردان فقراء باید فرستاده شود در یک صورت صحیح بوده که این شاگردهائی که فرستاده می‌شوند بعد از آنی که تحصیلات خودشان را تمام کردند و برگشتند مختار باشند که هر جا می‌خواهند بروند و خدمت هر کس را می‌خواهند قبول بکنند ولی فرستادن این شاگردها برای این است که بعد از آنی که رفتند و تحصیلات خودشان را تکمیل کردند و برگشتند مجبور باشند که در خدمت دولت باشند و دولت از معلومات آن‌ها استفاده بکند در این صورت بنده گمان می‌کنم که نباید این شرط را کرد که باید از اطفال فقراء باشند بلکه اگر از اولاد اغنیاء هم مطابق آن شرایطی که در نظام نامه شورای معارف معین بشود محصلین با استعداد پیدا شد دولت باید آن‌ها را بفرستد و هیچ این ملاحظه را نباید بکند که این‌ها از اغنیاء هستند و این که فرمودند که باید میل و استعداد هر کدام از این‌ها را به آن علمی‌که معین می‌شوند برای آن تحصیل ملاحظه کرد این یک چیزی است که امروزه ممکن نیست برای این که این شاگردان که فرستاده می‌شوند اول باید بروند در «لبسه» یعنی در مدارس مقدماتی و مدارس متوسطه و در آن جا تحصیلات مقدماتی خودشان را تحصیل بکنند آن وقت از آن جا بروند به آن مدارسی که برای این علوم معین کرده ایم و وقتی که این‌ها در مدارس ابتدائی و متوسطه تحصیلات خودشان را تمام کردند البته خواهند دید که کدام یک از این‌ها استعدادش برای یک علمی‌بیشتر است و مایل به آن هست و البته هر کدام که به یک تحصیلی مایلند او را برای آن کار معین خواهند کرد
نایب رئیس- آقایان توجه خواهند فرمود که سابقاً این لایحه ای که از وزارت علوم رسیده بود چون ملتزم یک خرجی بود رفت به کمیسیون بودجه و بعد از این که از آن جا برگشت در مجلس رأی در آن گرفته نشد برای این که گفتند شرایط آن مبهم است و بایستی به کمیسیون معارف برود که شرایط آن را تعیین نماید این بود که به کمیسیون معارف رجوع شد و کمیسیون این مطلب را در تحت موادی در آورده است و حالا اگر بخواهیم به ترتیب نظام نامه داخلی در آن شور و مذاکره بکنیم باید که اول در کلیات آن مذاکره کنیم و بعد از آن داخل مواد آن بشویم و دو شور در آن بشود ولی از یک طرف وزارت علوم فوریت این لایحه را تقاضا کرده است حالا اگر مخالفی در این تقاضا باشد رأی می‌گیریم که اگر چنان چه مجلس فوریت آن را تصویب کرد بعد از آنی که مذاکرات در کلیات تمام شد و داخل در شور مواد شدیم یک شور آن را از مجلس بگذرانیم.
مشیر حضور- بنده اساساً موافقم با راپورت کمیسیون ولی تعجب می‌کنم که چرا این عده را فقط از مرکز می‌خواهند بفرستند و حال آن که از سایر ولایات هم ممکن است که شاگردان با استعداد فرستاده شود و عقیده بنده اینست که ده نفر ۱۵ نفر از آن‌ها از ولایات فرستاده شود مثلاً در تبریز شاگردان با استعداد خیلی است و ممکن است یک عده هم از آن‌ها فرستاده شود یکی هم در باب سرپرست می‌خواستم عرض کنم که تعجب می‌کنم از این که کمیسیون بودجه آن را رد کرده است حال آن که اگر ما بخواهیم از وجود این‌هائی که می‌خواهیم بفرستیم استفاده بکنیم باید یک نفر سرپرست با این‌ها بفرستیم که مراقب باشد که این‌ها تحصیلات خودشان را به خوبی تکمیل کرده موافقت بکنند و تقاضا می‌کنم که زودتر داخل شور مواد بشویم که این لایحه امروز بگذرد.
نایب رئیس- این هم یکی از موادی است که در راپورت کمیسیون معارف نوشته شده است و حالا اگر مذاکره در کلیات را کافی می‌دانند ممکن است که رأی بگیریم و داخل شور مواد شویم.
دکتر علی خان- در خصوص سرپرست همان طور که فرمودند کمیسیون معارف تصویب کرده است و اصرار هم دارد که فرستاده شود فقط کمیسیون بودجه آن را رد کرده است و در خصوص این که فرمودند که چرا منحصر کرده‌اند به مرکز اولاً این را نباید تصور کرد که همه این شاگردهائی که در این جا تحصیل می‌کنند تهرانی هستند خیلی‌ها شان هستند که از ولایات آمده‌اند که یک شرایط دیگری هم برای این کار است که تعیین شده است و وزارت علوم شاید در نظر دارد که از تمام مدارس جزئی که در این جا هست از قبیل آلیسانس- سیاسی- سن لوئی- آلمانی و سایر مدارس جزئی که در تهرانست و شاگردانی را که در این جا تحصیل کرده و تصدیق گرفته‌اند که یک امتحان دیگری که آن را کنکور می‌گویند بنمایند و بعد از آن جا که صحیح و خوب بیرون آمدند آن‌ها را معین بکند و این را نمی‌شود قرار گذاشت که از ولایات همین بشود برای این که خیلی اشکال خواهد داشت.
فهیم الملک- چون اصل لایحه که از وزارت معارف پیشنهاد شده بود و با راپورت کمیسیون بودجه به مجلس آمده بود بنده پیشنهاد کرده بودم که برود به کمیسیون معارف و دلیلش را لازم است عرض کنم که آن مذاکراتی که آن روز شد بی جهت تکرار نشود در راپورتی که از کمیسیون بودجه به مجلس آمد ذکر کرده بودند ۱۵ یا ۲۰ نفر از اولاد فقراء با یک شرایط خیلی مهمی‌فرستاده شود در صورتی که در لایحه وزارت علوم نوشته بود که ۲۰ نفر برای مهندسی و حرف و صنایع این بود که وقتی که مطرح شور شد از اطراف در آن خصوص پیشنهادها شد بعضی پیشنهاد کردند که ۱۰ نفر برای تحصیل نظام معین شود و طوری شده که به کلی نزدیک بود مقصود وزارت علوم از این پیشنهادها از میان برود به این جهت بنده پیشنهاد کردم که این راپورت برگردد به کمیسیون معارف که در آن جا ببینند که برای چه کار و تحصیل کدام یک از علوم لازم است شاگرد فرستاده اگر طرز دیگری نظرشان برسد یک پیشنهاد دیگری بکنند که مانع مقصود وزارت علوم از این لایحه بشود اینست که در کمیسیون معارف این طور تصویب کرده که این عده برای این تحصیلات فرستاده شود حالا اگر ما بخواهیم باز همان مذاکرات آن روزی را تکرار بکنیم و پیشنهاد بکنیم که چند نفر هم برای معماری فرستاده شود یا این که برای نظام این عده کم است هیچ نتیجه نخواهد داشت و بی جهت وقت مجلس را تلف خواهیم کرد برای این که این‌ها چیزهائی است که ابداً ربطی به موضوع این لایحه ندارد و اگر بخواهیم که برای تحصیلا دیگری شاگرد بفرستیم آن را ممکن است یک پیشنهاد علیحده بکنید و دیگر این که این راپورت که به شکل مواد پیشنهاد شده است در واقع شور در کلیات آن به عمل آمده است به این جهت بنده تقاضا می‌کنم که داخل در مواد شده باقی مذاکرات را در مواد بکنیم و بنده یکی از اشخاصی هستم که فوریت این مسئله را تقاضا می‌کنم که زودتر بگذرد.
کاشف- نظر به این که گفته شد که مرکز چه ترجیحی دارد بر سایر جاها بنده لازم می‌دانم چند کلمه عرض کنم که ما همیشه ترجیح می‌دهیم مرکز را به سایر ولایات در صورتی که ممکنست اشخاص تحصیل کرده و با استعداد در خیلی از ولایات باشند و ما خیلی از وجود آن‌ها بهتر بتوانیم انتفاع ببریم آقای مخبر فرمودند که این مسئله یک ترتیب انتخابی خواهد داشت و اگر در خارج از مرکز باشد اسباب زحمت خواهد شد بنده عرض می‌کنم که این هیچ منافاتی ندارد به جهت این که وقتی که قرار شد از سایر ولایات هم فرستاده شود هر وقت در مرکز شروع به انتخاب شد در آن جا هم انتخاب خودشان را می‌کنند و امتحان و تصدیقی که باید بشوند می‌شوند آن وقت فرستاده می‌شوند از این گذشته می‌خواستم عرض کنم که خیلی از اشخاص هستند که تحصیل کرده هستند و برای این کار حاضرند و نمی‌دانم چه شده که وزارت معارف در این خصوص توجهی نکرده است در صورتی که مکرر بنده عرض کردم که آن اشخاصی که در آن جا تحصیل کرده و حاضر در واقع داوطلب هستند آن‌ها را چرا نباید قبول بکنیم و دو مرتبه یک عده را از این جا بفرستیم که ببینیم می‌توانند از عهده این کار برآیند با این که نمی‌توانند.
معاون وزارت علوم- در این مسئله اعزام محصلین عجالتاً نکته که واجب تر است همین است که این مسئله را مجلس قبول می‌کند یا این که قبول نمی‌کند که این عده شاگردان میروند و این مسائل جزئی هم مذاکره می‌شود به نظر بنده خارج از موضوع لایحه است که این عده از مرکز می‌رود یا از خارج می‌رود زیرا که این جا همین قدر نوشته شده است که ۳۰ نفر شاگرد به این تفصیل اعزام بشود بعد از آنی که این تصویب شد. ترتیب فرستادن و تعیین آن‌ها یک چیزی است که بعد نوشته می‌شود و فرستاده می‌شود و البته با ملاحظه تمام نکات و دقت تمام در خصوص انتخاب این‌ها و تهیه لوازمات دیگر این مسئله اقدام خواهد شد و البته اشخاصی که در سایر ولایات هستند و قابلیت و استعداد این کار را دارند آن‌ها را هم ممکن است داخل این موضوع بکنیم ولی عجالتاً چیزی که مقصود است اینست که این پیشنهاد قبول بشود یا این که رد بشود و بعد از آنی که تصویب شد سایر جزئیات آن البته در موقعش رعایت خواهد شد.
محمد‌هاشم میرزا- بنده می‌خواستم عرض بکنم که در کلیات این مسئله آن روز مذاکره به‌اندازه کفایت شد و بعد که رفت به کمیسیون و حالا دو مرتبه آمده است فرقی به آن چیزی که مرتبه اول پیشنهاد شد پیدا نکرده است فقط تغییری که در آن داده‌اند اینست که ۲۰ نفر را ۳۰ نفر کرده‌اند این است که بنده تصور می‌کنم که تمام این مذاکرات که می‌شود مکرر است و خوب است رأی بگیرید که زودتر این مسئله بگذرد.
دکتر حاج رضا خان- دو مرتبه است که این لایحه به مجلس آمده است و خیلی مختصر بود و بعضی پیشنهادها شد برای این که توسعه پیدا بکند و این دفعه هم که به مجلس آمده است گذشته از این که ناقص است یک عیب بسیار بزرگ پیدا کرده است و آن اینست که آن پیشنهادی را که وزارت علوم کرده بود می‌توانست آن شاگردها را به یک نقطه بفرستند که در یک (لبسه) بروند تحصیل بکنند و برگردند ولی حالا که این‌ها اضافه شده است که مثلاً یک عده را برای نظام و یک عده را برای مهندسی و همین طور از برای تحصیل فن ابریشم این‌ها که نمی‌توانند در یک نقطه بروند تحصیل بکنند و باید به نقاط مختلف بروند و این هم چیزی نیست که به مشورت و نظر وزراء واگذار بشود این چیزیست که باید بدانیم برای این که برای نظام مسلم است که شاگردان باید به آلمان بروند ولی برای سایر تحصیلات به سایر نقاط باید بروند و در این صورت یک نفر سرپرست برای آن‌ها کافی نخواهد بود در این خصوص خوب است آقای معاون توضیحی بدهند که بدانیم چه ترتیبی را در نظر گرفته‌اند.
معاون وزارت علوم- اگر چه به نظر بنده
این مسئله هم جزء فروع است و باید بعد مذاکره بشود ولی چون مذاکرات شده لازم است عرض بکنم که تصور وزارت معارف این است که تمام این‌ها را به یک جا بفرستند و تصور می‌کنند که همه را به فرانسه بفرستند به جهت این که در آن جا تمام تحصیلات ممکنست و ترتیب مدارس آن‌ها هم از هر حیث برای ایرانی‌ها و اشخاصی که از خارج میروند خیلی خوب است و همه نوع تحصیلات را هم در آن جا می‌شود کرد به علاوه شاگردانی هم که میروند زبان فرانسه را لابد می‌دانند و دیگر در آن جا معطل یاد گرفتن یک زبان دیگری نمی‌شوند و خود را می‌توانند مشغول یک تحصیل دیگری بنمایند و تا یک اندازه گلیم خودشان را زودتر از آب بیرون بیاورند در صورتی که اگر به جاهای مختلف بخواهیم بفرستیم به خیلی اشکالات بر می‌خوریم و باید مدتی زحمت بکشند معطل تحصل زبان آن‌ها بشوند در خصوص سرپرست هم یک نفر کافی است که برود در مرکز و رسیدگی به کار و تحصیل این‌ها بکند و دیگر محتاج به این نخواهیم بود که برای هر سه نفر یک نفر سرپرست بفرستیم.
دکتر علی خان- چون این جا یک اشتباهی شده است لازم است عرض کنم که در ابتدائی که وزارت علوم این لایحه را داد و در آن جا یک جمله بود که همین مطلب را می‌رساند ولی چون خود وزیر علوم تشریف آوردند و اظهار کردند که در آن خصوص هنوز مصمم نیستند و محقق نشده است که تمام را به فرانسه بفرستند و دلیل شان هم این بود که بعضی شاگردها در مدرسه امریکائی و جاهای دیگر هستند که زبان امریکائی را تحصیل کرده‌اند و تحصیلات شان هم خیلی خوب است و دولت هم نمی‌تواند بگوید که حکماً آن‌هائی که زبان فرانسه را تحصیل کرده‌اند و تحصیلات شان هم خیلی خوب است و دولت هم نمی‌تواند بگوید که حکماً آن‌هائی که زبان فرانسه را تحصیل کرده‌اند بروند به این جهت قرار شد که تمام این نظریاتی که در این جا می‌شود بگذارند از برای این که بعد از آن که رأی در اصول این مسئله گرفته شد آن وقت یک نظام نامه صحیحی در شورای معارف تهیه می‌شود و تمام این نظریات در آن جا ملاحظه شود و تمام این نظریات آقایان را مراعات خواهند نمود.
حاج آقا- من تصور می‌کنم که همیشه در این لوایحی که از طرف وزراء پیشنهاد می‌شود ما در کارهائی که مخصوص آن وزارت خانه است و راجع به مجلس نیست دخالت می‌کنیم و یک مدتی وقت خودمان را بی جهت صرف می‌کنیم وزارت خانه تکلیفی دارد اینست که ببیند چه لازم دارد و چه لازم ندارد و آن را پیشنهاد مجلس کند و اگر معارفی لازم داشته باشد از مجلس تقاضا بکند که تصویب شود و چیزی که راجع است که باید تصویب بکند همان تصویب مخارج و مصارف او است و سایر چیزهای دیگر راجع به ماها نیست و الا بنده اگر بخواهم نظر خود را عرض کنم شاید ۳۰ نفر شاگرد را کم می‌دانم و بیشتر این‌ها را لازم می‌دانم که فرستاده بشود ولی وزارت علوم امروزه نظرش اینست که این عده بروند و تحصیل بکنند و برگردند و یک مخارجی را از ما می‌طلبند و ما هم باید آن مخارجی را که از ما خواسته است تصویب بکنیم البته برای سایر رشته‌ها هم شاگرد بفرستیم ولی این ربطی به این موضوع ندارد و امروز ما داخل این جزئیات نباید بشویم که از مرکز باشد یا از ولایات برای نظام باشد یا غیر آن از فقراء باشد یا اغنیاء آن چیزها به کلی از وظیفه ما خارج است یک مبلغ پولی را وزارت معارف تقاضا کرده است که بار اعتبار داده بشود و بودجه هم تصویب کرده است وظیفه ما اینست که ما این را تصویب بکنیم یا رد نکنیم و زیاد از این بنده تصور نمی‌کنم که حق داشته باشیم.
آقا سید حسن مدرس قمشه- عرض می‌کنم که اولاً این عرض را که می‌خواهم بکنم شبهه نشود که از حیث حکم شرع آن باشد اگر ده هزار نفر شاگرد هم از ایران به اروپا برود هیچ مانعی ندارد بلکه این عرض بنده از حیث امر سیاسی است و آن اینست که ما اول مملکت خودمان را تجربه کرده ایم و در این مدت عمری که داشته ایم خیلی شاگردها رفتند به اروپا و خیلی از پول‌های این مملکت را در آن جا خرج کرده‌اند لکن نقص مملکت ما کم نشده است باید نحوی کرد که امروز که محتاج به علوم اروپا هستیم علم را به مملکت خودمان بیاوریم تجربیاتی که حکمای قدیم کرده‌اند اینست که هر مطلبی که محتاج به تحصیلات است عشر نتیجه می‌بخشد چنان چه از اخبار اهل بیت هم همین مطلب در می‌آید یعنی ده یک از شاگردهائی که برای یک تحصیلی میروند عالم بر می‌گردند و آن چه تجربیاتی را هم که آن‌ها کرده‌اند از روی حکمت و فلسفه است و از این جهت این را گفته‌اند و عشره را عهده کامل گرفته‌اند پس این فایده برای این مملکت نخواهد داشت خصوص با تجربیاتی که خودمان کرده ایم دیده ایم لذا رأی بنده هم موافق است با رأی آقای حاج سید ابراهیم که اولاً باید معلم از خارج بیاوریم ولو این که سالی یک کرور مخارج او باشد ثانیاً اگر ممکن نشود که معلم بیاوریم بایدشاگرد برای معلمی‌فرستاد والا ده نفر شما بر فرض فرستادید برای تحصیلات نظام از این‌ها چند نفرشان می‌میرند چند نفرشان مانع برای ایشان پیدا می‌شود و بالاخره آیا یک نتیجه از آن‌ها حاصل بشود یا نشود و فایده از آن‌ها ببریم یا نبریم پس در این مدت آن چه پول از مملکت بیرون بردند و مملکت را خراب کردند بس است حالا شما معلم از خارج بیاورید تا پول‌های شما تمام در مملکت خودتان خرج بشود و منحصر هم نباشد به معلم ابتدائی یا غیر ابتدائی و گمان اینست که به مقتضای صلاح امروزه این طور بهتر باشد اگر چه این‌هائی که این را پیشنهاد کرده‌اند نمی‌دانم چه کسانی هستند و نمی‌توانم تخطئه بکنم وزارت خانه‌هامان را البته اشخاص صحیحی هستند ولی این را هم تجربه کرده ایم که این وزارت خانه هر چه را تصویب کرد وزارت خانه بعد آن را تکذیب کرد و مجلس دارالشورا که نمی‌داند بگوید که این ۳۰ نفر باید بروند برای تحصیل مجلس دارالشورا هم تصدیق می‌کند بعد می‌گویند که این‌ها رفته‌اند برای عیش کردن اگر معلم بیاورید و اولیاء امور هم مواظب باشند سالی ده هزار ۲۰ هزار کمست سالی یک کرور هم خرج آن معلمین بشود نافع و بهتر است از برای مملکت از این که شاگرد به خارجه بفرستند.
کاشف- به طوری که آقای مدرس اشاره فرمودند مقصود وزارت معارف هم این بوده است که یک جمعی بروند تحصیل علوم معلمی‌را بکنند و برگردند که از وجود آن‌ها بتوان استفاده کرد لیکن وقتی که این پیشنهاد به مجلس آمد در مجلس بعضی پیشنهادها شد راجع به ترتیب نظام و غیره این بود که رجوع شد به کمیسیون معارف در صورتی که آن چیزی که راجع به نظام بوده می‌بایستی به کمیسیون نظام رجوع بشود حالا اگر بنای اظهار نظریات باشد بنده عقیده ام اینست که این عده را که معین کرده‌اند خیلی کم است و خیلی بیشتر از این برای ادارات لازم است فرستاده بشود ولیکن نظر وزارت معارف نظر کابینه وزراء بوده است که فکر کلی برای ادارات کرده باشند غرض آن وزارت خانه این بوده است که برای مدارس ابتدائی و سایر مدارس که باید تأسیس بشود یک تدارکی دیده باشند و یک عده معلمین تهیه کرده باشند نظر وزارت معارف این بوده است حالا این مخلوط شده است و هر کس از یک دری سخن می‌گوید و بنده عقیده ام این است که در آن پیشنهاد اولی وزیر اگر مذاکره می‌کردیم خیلی زودتر از این نتیجه می‌گرفتیم و بعد هم ممکن بود که هر وزیری راجع به وزارت خانه خودش یک پیشنهادی بکند حالا ما این‌ها را با هم دیگر مخلوط کرده ایم به طوری که تولید اشکال کرده است مثلاً راجع به محصلین نظام ما رجوع کرده ایم به کمیسیون معارف و او راپورت داده است در صورتی که باید به کمیسیون نظام رجوع کرده باشیم که او ببیند که این عده لازم است یا لازم نیست ولیکن یک نظری را که آقا این جا فرمودند بنده تردید می‌کنم برای این که این مطلب اشکال دارد و امکان ندارد چون معلمی‌که از آن جا می‌آید لسان ما را درست بلد نیست معلمینی که به این جا می‌آیند باید زبان ما را بدانند تا این که بتوانند متعلمین ما را تعلیم نمایند و اگر فقط زبان آن‌ها باشد درست نمی‌توانیم از آن‌ها استفاده کنیم.
دکتر علی خان- این مطالب خارج از موضوع است این‌ها تمام جزئیاتی است که راجع به مجلس نیست و تمام مربوط به وزارت خانه و از وظیفه وزیر است وظیفه مجلس فقط اینست که وقتی که وزیر یک تقاضائی می‌کند مجلس آن‌ها را قبول یا رد می‌کند و این که می‌فرمایند راجع به کمیسیون نظام بشود آن چه راجع به این محصلین است راجع به معارف است و در آن باب کمیسیون معارف و در باب مخارجش هم کمیسیون بودجه وظیفه خودش را به جا آورده است و حالا وظیفه مجلس همین است که در رد و قبول آن رأی بدهد و تمام این حرف‌هائی که اظهار می‌کنند تکلیف وزارت خانه و وزیر است و لذا ربطی به مجلس ندارد.
آقا سید حسن- فرمایشی را که فرمودند از جهت زبان بنده این را نفهمیدم این‌ها را که می‌برند آن جا آیا زبان آن‌ها را می‌دانند یا نمی‌دانند اگر می‌دانند که چه فرق می‌کند که این‌ها آن جا بروند یا این که معلمین را بیاورند این جا.
دکتر علی خان- این که می‌فرمایند این‌ها زبان آن‌ها را می‌دانند این اشتباه است این‌ها باید بروند چهار پنج سال در آن جا باشند تا این که زبان آن‌ها را بتوانند بفهمند علاوه بر این زبان علمی غیر از زبان حرف زدن است باید شاگرد به اندازه حرف بزند که معلم که حرف می‌زند زبان تعلیمی‌او را بتواند بفهمد و برای تحصیل همان اندازه هم ما این جا معلم نداریم که شاگرد را به آن جائی برساند که برای داخل شدن به مدارس عالیه زبان علمی‌معلم را بفهمد پس ما مجبوریم تا یک مدتی همان طور که سایر دول مجبور بودند همان طور که عثمانی و ژاپن مجبور بودند که شاگرد بفرستیم تا این که برای مدارس عالی خودمان بتوانیم معلم بیاوریم.
دکتر اسماعیل خان- بنده استدعا می‌کنم که خودمان قدری به وظایف خودمان رفتار بکنیم و چیزهائی که راجع به وزارت خانه‌ها است بگذاریم خودشان رفتار بکنند و اگر غیر از این باشد ممکن نیست کاری از پیش برود مثل این که این لایحه تا به حال در مجلس معطل مانده است و بنده تعجب می‌کنم از کمیسیون فواید عامه و علوم که چه طور شده است که این طور راپورت داده است وزارت علوم پیشنهاد می‌کند که من آن قدر اعتبار می‌خواهم از برای اعزام شاگرد به اروپا مجلس شورا اگر لازم می‌داند تصویب می‌کند دیگر داخل در جزئیات شدن از وظیفه مجلس خارج است از وظیفه وزارت خانه است و همان طور که مخبر اظهار کردند لابد این شاگردان را امتحان می‌کنند و ملاحظه این را می‌کنند که کدام یک از آن‌ها ثروتش کمتر است که او را بفرستند و بر سایرین مقدم بدارند این‌ها تما چیزهائیست که راجع به وزارت علوم است پس به این جهت بنده عرض می‌کنم که اصلاً ماده اول را جمع به مجلس نیست و فقط در ماده دو آن هم برای این که بر بودجه آتیه تحمیل نشود می‌تواند مذاکره بکند.
نایب رئیس- در کلیات مذاکره به‌اندازه کفایت به عمل آمده است حالا رأی می‌گیریم کسانی که مذاکره در کلیات این راپورت را کافی می‌دانند و تصویب می‌کنند که داخل شور مواد شویم قیام نمایند (اغلب قیام کردند و با کثریت تصویب شد).
نایب رئیس- حالا چون فوریت این هم تقاضا شده است رأی می‌گیریم کسانی که این تقاضا را تصویب می‌کنند قیام نمایند (با کثریت تصویب شد).
ماده اول قرائت گردید.
دکتر حاج رضا خان- باز عرضم را تکرار می‌کنم که این جا نوشته شده است که چند نفر برای نظام چند نفر برای شیمیست و چند نفر برای چیزهای دیگر که نوشته شده است در صورتی که ما تازه در تأسیس اولیه هستیم و حالا ترتیب معین شده است که بدانیم نظام ما نظام آلمان است نظام فرانسه است یا نظام اطریش است نظام کجاست تا این که برای تحصیل همان رشته شاگرد بفرستیم این را باید وزارت جنگ بداند اطلاع داشته باشد و نظام نامه را ببیند بنده آن چه اطلاع دارم اینست که در مدارس نظام نامه اطریش است و هر چه شاگردان فارغ التحصیل امروز پیدا می‌شود قبول نمی‌کند و بنده نمی‌دانم این چه نظامی‌است از برای یک دولتی که پنج نفر محصل نظام او برود در اطریش پنجتاً برود در اسلامبول یک دولتی که می‌خواهد یا به جاده ترقی بگذارد باید نظامش به یک شکلی باشد نه این که به طور مختلف باشد و باز تکرار می‌کنم که خوبست در این خصوص دقت و نظری بشود.
دکتر علی خان- بنده تأسف می‌خورم از این که باز باید تکرار کنم عرض خود را که در این جا ذکر نشده است که حکماً به چه شرایط این‌ها باید بروند آن جائی که باید ملاحظه شود که در وزارت خانه است این نکات مراعات خواهد شد عرض کردم که در پیشنهاد اول وزیر یک هم چه جمله بود که این‌ها به فرانسه بروند ولی بعد خود وزیر آمدند در کمیسیون و آن چه را پس گرفتند و حالا بعد از آنی که این تصویب شد در باب جزئیات و ترتیبات آن مذاکره خواهند کرد و هر چه رأی شورای معارف شد مجزا خواهند داشت و آن وقت آقای دکتر حاج رضا خان هم تشریف بیاورند در شورای معارف و نظریات خودشان را بگویند که به فرانسه فرستاده شود یا آلمان اگر قابل توجه شد البته پذیرفته می‌شود.
حاج شیخ الرئیس- بنده معلوم است اساساً در تعمیم معارف و آموختن علوم جدیده مفیده نمی‌توانم مخالفت کنم زیرا که قولیست که جملگی بر آنند ولیکن یک نظری و یک سئوالی دارم یعنی یک توضیحی می‌خواهم از آقای مخبر کمیسیون بخواهم و از آن نظری که دارم اجمالاً تصدیق می‌کنم آقای مدرس را در آن تجربه‌هائی که به ما خیلی چیزها را نموده است و ندیده ایم آن ثمره و فایده ای را که از فرستادن شاگردها و تحمل مخارج آن‌ها در نظر داشته ایم و متأسفانه فایده حاصل نکرده ایم و آن توضیحی که می‌خواهم بگویم اینست که این که برای سایر علوم معین کرده‌اند که فرضاً برای فلان علم فلان عده فرستاده شود صحیح است ولی این که معین شده است که یک عده برای معلمین فرستاده شود این را بنده نمی‌دانم چه طور تصور نمایم که این چه علمی‌است به علت این که البته علوم متنوعه است و غیر متناهی و هر کس که در یک علم تحرز پیدا کرد به قول شماها دیپلم گرفت و به قول ماها اجازه تحصیل کرد حق تعلیم و تدریس به او می‌دهند و اختلاف مدرسین هم معلوم است بسیاری از مدرسین را ما خدمت شان درس خوانده ایم و استفاده کرده ایم و خودمان گفته ایم که سابقه تدریس فلان آقا خوبست و بهتر است از فلان آقا اگر چه معلوم است آن آقا از او بیشتر است پس این‌ها یک مطلبی است ذوقی و بنده هیچ معتقد نیستم یعنی تا به حال که باور نکرده ام که در فرنگستان یک هم چو علمی‌هم باشد و اگر معنی آن علم اداری است که ترتیب مدارس و طبقات شاگردان و تقسیم اطاق‌ها تابستان و زمستان و غیره باشد که این از برای هر محصلی وقتی که به درجه فارغ التحصیلی رسید قهراً این علم برای او حاصل می‌شود و این دیگر برای او به عقیده بنده تحصیل حاصل است و ایصال و اصل.
دکتر علی خان- اولاً این که فرمودند که گویا در اروپا هم چه چیزی نباشد که آن را اصول علم معلمی‌بگویند بنده عرض می‌کنم که هست و مخصوصاً او را ( ) می‌گویند که علم درس دادن است به چه شکل درس باید داد و این خودش یک تحصیل لازم دارد و این‌ها میروند برای این که معلم شوند برای مدارس مقدماتی و برای مدارس متوسطه یعنی آن علومی‌را که لازمست برای درس دادن در آن مدارس تحصیل نمایند که بتوانند از عهده تدریس برآیند.
حاج شیخ الرئیس- از بیان مخبر محترم بنده هم چو فهمیده ام که نتیجه عرض بنده خواهد بود که این برای تحصیل علمست و معلم نمره تحصیل علم است.
دکتر حیدر میرزا- این مسئله را می‌خواهم عرض کنم که این ۱۵ نفری که میروند برای تحصیل علم معلمی‌لابد به زبان فرانسه تحصیل می‌کنند ولی می‌خواهم بدانم که بعد از این که به این جا آمدند به زبان ایرانی درس خواهند گفت یا به زبان فرانسه این را خوبست بفرمایند که باید بدانیم که می‌خواهیم ترویج زبان خودمان بکنیم یا ترویج زبان فرانسه.
معاون وزارت علوم- این تردید آقای دکتر حیدر میرزا به نظر بنده خیلی غریب می‌آید البته این زحمات را برای این تحمیل می‌کنیم که علوم را به زبان خودمان بیاوریم و راه این کار هم این بود که از خارج معلمینی بیاوریم و این آموختن زبان فرانسه هم برای همین است که از خود ایرانی‌ها تربیت بشوند که بعد از این در مدارس مستغنی بشویم از آموختن زبان خارجه.
حاج شیخ اسدالله- بنده عرض می‌کنم که مذاکره در این مواد نمی‌دانیم از چه راهست و ما چه طور مذاکره کنیم در این که ۲۰ نفر نه ۱۰۰ نفر قطع نظر از حیث بودجه اش بروند یا نروند عرض می‌کنم ۱۰۰ نفر ۱۰۰۰ نفر وزارت معارف اگر بخواهد بفرستد حق دارد و راجع به ما نیست که در عده آن‌ها مذاکره کنیم آن چه راجع به ما و از وظیفه ما است چیست بودجه و تصویب مخارج آن‌ها است دیگر این موادی را که ما در آن مذاکره می‌کنیم زیادی است برای این که چه ربطی به عالم ماها دارد که مذاکره در این بکنیم که ۱۵ نفر برای معلمی‌بروند و فلان عده برای فلان تحصیلات پس به کلی باید این مواد را کنار گذاشت و در ضمن بودجه مذاکره کرد.
نایب رئیس- باز لازم است توضیحاً عرض کنم که در این ماده باید مذاکره شود حالا آقایانی که این عقیده را دارند که نباید در این خصوص مذاکره بشود خوبست لطف بفرمایند کمتر مذاکره بفرمایند.
حاج وکیل الرعایا- عرض می‌کنم اساساً زندگانی مملکت ما بر آن چیزی است که فرمودند و تا ما معلمین جلب نکنیم نتیجه از این اقدامات نخواهیم برد.
ارباب کیخسرو- این جا کلمه اروپا را نوشته و حال آن که ممکن است یک وقتی لازم بشود که یکی یا دو تای از این‌ها رابه امریکا یا مصر بفرستند یا به سایر جاهای دیگر پس در این صورت خوبست به جای اروپا خارجه بنویسند که رفع این اشکال بشود.
حاج سید ابراهیم- عرض می‌کنم این لایحه وقتی که به مجلس آمد از جهت احتیاج ما به شاگردان نظامی‌بود برگشت به کمیسیون و حالا که برگشته است به یک شکلی است که نه نظر کمیسیون در آن خصوص معلوم شد است و نه نظر وزارت جنگ و فقط در این ماده نه نفر برای نظام معین کرده است در صورتی که کمیسیون معارف هیچ مناسبت ندارد با این که شاگرد برای تحصیلات نظامی معین بکند خوبست به عقیده بنده این یک مسئله را بگذاریم که در تحت نظر وزارت جنگ باشد و الا این طوری که در این جا
این مسئله را در تحت نظر وزارت معارف تعیین کرده است این هیچ مناسبتی نخواهد داشت این جا همین قدر باید نوشت که ۸ نفر برای نظام دیگر تعیین مراتب و درجات آن‌ها باید واگذار شود به نظر وزارت جنگ.
دکتر علی خان- باز عرض می‌کنم که این مذاکرات هیچ فایده ندارد و برای این که این را باید در نظر داشت که این شاگردها برای معلمی‌می‌روند نه برای خدمت و اگر مقصودشان اینست که نظر کمیسیون نظام را در این خصوص دانسته باشند آقای دکتر امیر خان رئیس کمیسیون نظام در کمیسیون حاضر بودند و ایشان این پیشنهاد را کردند در این موقع سه فقره پیشنهاد به عبارت ذیل قرائت شد.
۱- از طرف میرزا یانس- بنده پیشنهاد می‌کنم که در ماده اول چنین نوشته شود ۳۰ نفر شاگرد از اشخاصی که بضاعت تحصیل در فرنگستان را ندارند از طرف دولت علیه برای تحصیلات ذیل به اروپا فرستاده شود.
۲- از طرف مشیر حضور- بنده پیشنهاد می‌کنم از این شاگردانی که می‌خواهند به اروپا بفرستند ۱۵ نفرش از مرکز و ۱۵ نفرش از ولایات باشد.
۳- از طرف آقا شیخ ابراهیم زنجانی قریب به مضمون پیشنهاد میرزا یانس.
نایب رئیس- حالا این پیشنهادها هر کدام که قابل توجه شد رجوع می‌شود به کمیسیون ابتدا باید رأی بگیریم به پیشنهاد میرزا یانس.
معاون وزارت علوم- این پیشنهادهای مخالف که می‌شود تمام این‌ها را که نمی‌شود در این لایحه گنجانید ممکنست این ملاحظات را آقایان بفرستند در موقعی که شرایط این‌ها را می‌نویسند منظور خواهد شد والا این که آن‌ها هر کدام که قابل توجه شد برود به کمیسیون و باز برگردد این ترتیب خیلی طول خواهد کشید.
دکتر علی خان- وقتی که در کلیات مذاکره می‌شد عرض شد که این پیشنهاد وقتی صحیح است که دولت بخواهد یک پولی بدهد به یک اشخاصی که بروند تحصیل بکنند و برای خودشان استفاده بکنند ولی این طور نیست دولت می‌خواهد مخارج تحصیل یک عده را بدهد که بعد از برگشتن مجبور باشند که در خدمت دولت باشند و وقتی که می‌خواهد آن‌ها را مجبور بکند و به عقیده بنده فرق نمی‌کند که این عده از اغنیاء باشد یا از فقراء.
میرزا یانس- بنده گمان می‌کنم که اظهارات آقای مخبر به هیچ وجه رد نمی‌کند پیشنهاد بنده را به جهت این که می‌فرمایند این در صورتی است که این اشخاص بروند تحصیل بکنند و برگردند این جا و برای خودشان باشند ولی دولت با این‌ها شرط می‌کند که بروند با مخارج دولت تحصیل بکنند و بعد که آمدند مجبور باشند که در خدمت او باشند بنده با همین ترتیب هم هیچ مانعی نمی‌بینم از این که همین ملاحظه در حق اشخاص بی بضاعت شود که آن‌ها را بفرستند و این عبارت آخری دو حیث دارد یکی این که ملاحظه از اشخاص فقیر شده است و یکی این که به پول کم اشخاص زیادی رفته‌اند و تحصیل کرده‌اند و یک (اکونمی) برای دولت شده است مجدداً پیشنهاد آقای میرزا یانس قرائت گردید.
نایب رئیس- رأی می‌گیریم کسانی که این پیشنهاد را قابل توجه می‌دانند قیام نمایند اغلب قیام کردند و با کثریت قابل توجه شد- پیشنهاد آقای آقا شیخ ابراهیم خوانده شد.
نایب رئیس- با قابل توجه شدن پیشنهاد میرزا یانس دیگر رأی گرفتن در این پیشنهاد لازم نیست برای این که مضمون این دو پیشنهاد یکیست (گفتند صحیح است) پیشنهاد آقای مشیر حضور قرائت شد.
مشیر حضور- آقای مخبر در ضمن فرمایشات خودشان فرمودند که در سایر ولایات ممکن است اشخاص با استعداد پیدا بشوند ولی این تولید اشکال می‌کند بنده عرض می‌کنم که در بعضی جاها از قبیل تبریز و رشت اشخاص با استعداد که تحصیل کرده هستند و می‌توانند به اروپا بروند و ابداً تولید اشکال نخواهد شد.
دکتر علی خان- بنده تکذیب می‌کنم این فرمایشی را که آقای مشیر حضور کردند بنده عرض نکردم که در ولایات اشخاص تحصیل کرده و با استعداد هستند بلکه عرض کردم که این شاگردهائی که این جا تحصیل می‌کنند تمام که تهرانی نیستند از تمام ولایات هستند و در این صورت دیگر لازم نیست که از ولایات هم بخواهیم و یک اسباب زحمتی برای وزارت معارف تهیه بکنیم.
نایب رئیس- در پیشنهاد آقای مشیر حضور رأی می‌گیریم- کسانی که پیشنهاد ایشان را قابل توجه می‌دانند قیام نمایند (اغلب قیام نکردند و رد شد).
نایب رئیس- ماده اول به واسطه قابل توجه شدن آن پیشنهاد باید برود به کمیسیون ماده دویم خوانده شد.
دکتر علی خان- این جا یکی دو کلمه نوشته شده است که اشتباهست و باید اصلاح بشود این که نوشته است که هر چند از شاگردان مزبور که فارغ التحصیل شده باید نوشت- هر قدر که جا خالی باشد- که هر کس که فوت بشود یا درست تحصیل نکند و به طور تنبیه او را برگرداندند این عبارت شامل آن‌ها هم بشود و به جای آن‌ها فرستاده شود.
حاج سید ابراهیم- بنده عرض می‌کنم که چون بودجه سال آتیه هنوز نیامده است و میزان آن را ما نمی‌دانیم خوبست به همین ۳۰ نفری که امسال فرستاده می‌شود قناعت بکنیم تا این که برای سال آتیه یک ترتیبی داده شود و الا حالا به عقیده بنده این مطلب هیچ لازم نیست.
نایب رئیس- در این ماده پیشنهادی از آقای افتخار الواعظین شده است خوانده می‌شود به عبارت ذیل خوانده شده بنده پیشنهاد می‌کنم که عوض ۲۰ نفر ۳۰ نفر نوشته شود.
نایب رئیس- آقایانی که این پیشنهاد را قابل توجه می‌دانند قیام نمایند (اغلب قیام نکردند و رد شد).
ارباب کیخسرو- بنده در ماده فوق عرض کردم که کلمه اروپا را تبدیل کنند به خارجه و در ضمن اصلاحی هم پیشنهاد کردم التفات نفرمودید حالا هم در این جا عرض می‌کنم که این کلمه را تغییر بدهند برای این که شاید وقتی وزیر علوم بخواهد بعضی از این شاگردها را به جاهای دیگر بفرستند.
نایب رئیس- حالا رأی می‌گیریم در این ماده دویم با اصلاح تبدیل کلمه اروپا به خارجه.
دکتر علی خان- بنده عرض می‌کنم که در ماده اول هم لازمست رأی بگیرند برای این که کمیسیون نظر دیگری ندارد که برگردد به آن جا.
فهیم الملک- بنده لازم می‌دانم که این پیشنهاد با ماده اول مجدداً برود به کمیسیون زیرا که نظر کمیسیون معارف در این مورد ترحم ضعفاء و فقراء نبود بلکه یک اساس دیگری هم بوده است که آن اشخاصی را که می‌فرستند باید یک شرایط تحصیلاتی داشته باشند و یک مقدماتی را تحصیل کرده باشند و شاید در میان اشخاصی بی بضاعت یک چنین اشخاص پیدا نشد و حالا که مجلس رأی داد که از ضعفاء این رعایت بشود باید برگردد به کمیسیون که کمیسیون با وزیر در این خصوص یک مذاکره بکنند و این جمله را اقلاً بر آن بیفزایند که با شرایطی که از طرف وزارت معارف معین می‌شود که اگر از میان فقراء یک چنین اشخاصی پیدا نشود وزارت معارف بتواند از طبقه دیگر بفرستد پس یک چنین مطلبی لازم است که از طرف کمیسیون در این جا قید شود.
حاج وکیل الرعایا- بنده در جواب آقای فهیم الملک می‌خواستم عرض بکنم که فقراء مملکت خیلی بیشترند و تحصیلات آن‌ها هم خیلی بهتر است و دارای شرایط هم هستند.
نایب رئیس- آن ماده گذشت و این فرمایش شما خارج از موضوع است.
حاج وکیل الرعایا- پس چرا او گفت جلوگیری نکردید.
وکیل التجار- بنده تقاضا می‌کنم که مجلس اگر میل دارد این مطلب به کمیسیون بر نگردد در همین جا مذاکره شود و رأی گرفته شود.
نایب رئیس- بنده از آقایان نمایندگان تقاضا می‌کنم که ماده ۷۹ نظام نامه داخلی را بخوانند و بعد از این هیئت رئیسه را از برای نظامات داخلی به خودشان وا بگذارند.
وحید الملک- اگر اجازه می‌فرمائید بنده ماده ۷۹ را می‌خوانم- ماده ۷۹- هر اصلاح یا ماده الحاقیه که در ضمن مباحثات اظهار می‌شود باید دلائل آن به طور اختصار بیان بشود و در صورتی که وزیر یا مخبر کمیسیون تقاضا نماید باید آن اصلاح یا ماده الحاقیه به کمیسیون رجوع شود- هر گاه ارجاع به کمیسیون تقاضا نشود در باب قبول توجه از مجلس رأی خواسته می‌شود مجلس پس از استماع اظهارات مخبر کمیسیون در این باب رأی می‌دهد اصلاح یا ماده الحاقیه در صورت قبول توجه به کمیسیون ارجاع می‌شود.
وزیر و مخبر که این تقاضا را نکرده‌اند که به کمیسیون رجوع شود پس می‌توان در همین مجلس آن را مطرح مذاکره کرده واگذارند.
نایب رئیس- عرض کردم اگر هیئت رئیسه را به خودشان وا بگذارید شاید بهتر رعایت نظام نامه
داخلی را نمایند آن ماده رجوع شد به کمیسیون و دیگر در آن خصوص مذاکره نمی‌کنیم حالا رأی می‌گیریم به ماده دویم با اصلاحاتی که شده است کسانی که تصویب می‌کنند قیام نمایند اغلب قیام نمودند و با کثریت تصویب شد ماده ۳ قرائت گردید.
افتخار الواعظین- اواخر ماده ۳ را که آقایان بخوانند خواهند فهمید که در این جا نباید مذاکره کنیم به جهت این که خود کمیسیون معارف در آخر این ماده می‌گوید که تصویب مخارج تحصیل و اعزام شاگردان و سرپرست آن‌ها با کمیسیون بودجه است و کمیسیون مزبور وظیفه خود را در این باب به جا آورده است و کمیسیون بودجه تقاضای دو هزار تومان را بر این مخارج یک نفر سرپرست رد کرده است و پس از آنی که کمیسیون بودجه و معارف این سرپرست را رد کرده است نمی‌دانم چه طور ما می‌توانیم در این خصوص مذاکره بکنیم که تصویب راپورت کمیسیون بودجه رد بشود و مجلس تصویب بکند که سالی دو هزار تومان برای مخارج یک سرپرست داده شود آن وقت این ماده ۳ راپورت کمیسیون معارف را در تحت مذاکره بیاوریم والا تا زمانی که به راپورت کمیسیون بودجه رأی گرفته نشده است نمی‌شود در این ماده مذاکره کرد.
دکتر علی خان- این جا اشتباه فرمودند اول باید مجل در این لایحه قانونی رأی بدهد و بعد حق دارد همان مجلس که وقتی که مصارف آن را می‌خواهد تصویب بکند رجوع بکند به کمیسیون بودجه در کمیسیون معارف عقیده اغلب اعضایش این بوده که فرستادن این محصلین بدون یک نفر سرپرست به کلی بی حاصل و بی فایده است و تمام اعضاء کمیسیون به غیر از یک نفر همین عقیده را داشتند و این دو هزار تومان را هم به هیچ وجه زیاد نمی‌دانند به جهت این که مختص به این عده که نیست شما هر سال می‌خواهید سالی بیست نفر شاگرد بفرستید و این در مدت شش سال تقریباً ۱۲۰ نفر شاگرد می‌شود که همیشه در خارجه خواهند بود این‌ها باید یک نفر داشته باشند که اقلاً اگر مواظب هیچ چیز نباشد اقلاً مواظب اخلاق آن‌ها باشد که اخلاق شان فاسد نشود و این که تا به حال شاگردها رفته‌اند بی حاصل و بی ثمر شده است فقط برای این بوده است که آن‌ها آزاد بوده‌اند و سرپرست نداشته‌اند مثلاً روزهای یک شنبه برود در قهوه نگاه بکند ببیند که شاگردهای ایرانی در آن‌ها هستند یا نیستند و شما اگر بخواهید سرپرستی آن‌ها را به سفرا واگذار کنید فایده نخواهد داشت برای این که هرگز سفیری که شما دارید در خارجه نمی‌تواند یعنی کارش این نیست که مواظب اخلاق صد و بیست نفر شاگرد باشد و این شاگردها میروند همیشه در آن مدارس نیستند تابستان دو ماه تعطیل دارند و هم چنین برای عیدهای مختلفه تعطیل دارند و در این تعطیلی‌ها مدارس بسته می‌شود و دیگر شاگردها را نگه نمی‌دارند پس باید یک نفری باشد که در این مدت تعطیل از آن شاگردها مواظبت و مراقبت بنماید که اخلاق این‌ها فاسد نشود و به اخلاق ایرانی باقی بمانند و کمیسیون یک جدی دارد در این که اگر شما این شاگردها را بفرستید و یک سرپرست برای آن‌ها معین نکنید و نفرستید تمام این پول‌های دولت به هدر خواهد رفت.
حاج سید ابراهیم- در این ماده در کمیسیون بودجه قدری مذاکره شد و شاهزاده سلیمان میرزا که در آن جا بودند اظهار داشتند که ترتیب آن جا طوریست که محتاج به سرپرست نیست و اگر همان طوری که فرمودید صحیح است دیگر اصرار نمی‌خواهد و همان طوری که کمیسیون بودجه رأی داده است دیگر محتاج به مذاکره نخواهد بود و اگر این طور نیست و همان طوریست که آقای مخبر می‌فرمایند که خوبست درست تشریح بفرمایند که ما بدانیم مثلاً خوبست بفرمایند که این جائی که میروند به یک نقطه میروند باید به نقاط دیگر و در این صورت آیا یک نفر سرپرست برای تمام آن‌ها کافی خواهد بود یا باید بیشتر تعیین کرد و در این مدت سه ماه که می‌فرمایند این‌ها تعطیل دارند چه طور این یک نفر تمام این‌ها را در یک نقطه جمع خواهد کرد ماها که باید رأی بدهیم باید بدانیم که ترتیب این کار چیست و آن چه خود بنده تحقیقات کرده ام و اطلاعات دارم اینست ک هیچ کدام از این‌ها محتاج سرپرست نیستند و حالا ایشان می‌گویند که حکماً سرپرست می‌خواهند بنده در این صورت نمی‌دانم به چه شکل رأی بدهم.
دکتر علی خان- این که می‌فرمایند محتاج به سرپرست نیست لابد این نکته را در نظر دارند که به توسط دولت این شاگردها به دولت دیگر سپرده می‌شود مثل فرانسه یا دول دیگر و آن وقت دیگر احتیاجی نخواهد داشت برای این که خود آن دولت مراقب افعال و اعمال آن‌ها خواهد بود بنده عرض می‌کنم که با وجود این هم کای نخواهد بود به واسطه این که دولت فرانسه یا دولت دیگر که نمی‌تواند ضمانت اخلاق شاگردها را هم بنماید و این که فرمودند که این‌ها به نقاط مختلفه خواهند رفت و هم چو تصور کرده‌اند که این نقاط مختلف مثل کربلا و کاظمین و سایر نقاطی هست که ایشان دیده‌اند که از یک شهری یا شهر دیگر چندین روز راه است فرض بفرمائید که این‌ها را بفرستید یک عده را به فرانسه و یک عده را به انگلیس آن وقت فاصله بین این‌ها دو ساعت راه است و یک نفر سرپرست هم فرض بفرمائید که مرکز او در پاریس باشد در این صورت در کمال خوبی می‌تواند از شاگردها سرپرستی بکند.
حاج وکیل الرعایا- بنده تصور می‌کنم که در ضمن آن رأیی که داده ایم این شاگردها از فقرا باشند دیگر این زحمت اخلاقی را که می‌فرمایند برای ما پیدا نشود چرا به جهت این که این بیچاره‌ها پول شان همین پولی است که از دولت داده می‌شود و به توسط آن اداره صرف آن‌ها می‌شود و دیگر پولی در جیب آن‌ها نیست که کسب اخلاق زشت بشود و گمان می‌کنم که لازم نباشد به این که یک نفر آدم که در معی الله این‌ها باشد همراه این‌ها بفرستیم و یک نتیجه خوبی هم از این کار نمی‌توانیم بگیریم.
ارباب کیخسرو- بنده چنان تصور می‌کنم که در باب یک نفر هیچ موقعی نباشد از برای این که ما در آن مذاکره کنیم تا وقتی که وزارت معارف ملاحظه کنند و ببیند که این‌ها تمام را به یک جا می‌فرستند یا به جاهای مختلف اگر به یک جا یا جاهای مختلف نزدیک به هم می‌فرستند که آن وقت ممکنست در آن موقع یک یک پیشنهادی بکنند و این که آقای مخبر فرمودند که در صورتی که در نقاط مختلفه هم بروند باز یک نفر برای سرپرستی آن‌ها کافی است بنده نمی‌دانم چه طور یک نفری می‌تواند از آن‌ها سرپرستی بکند زیرا که ایام تعطیل آن‌ها مختلف است اینست که بنده تصور می‌کنم که این مسئله بماند تا وقتی که رأی وزارت معارف درباره کلیه این‌ها معلوم شود آن وقت در این خصوص مذاکره بشود و رأی بگیرید.
دکتر علی خان- چون کمیسیون در این خصوص خیلی اصرار کرده است بنده مجبور هستم که خیلی دفاع بکنم چون معلوم می‌شود که ایشان فقط امریکا را در نظر گرفته‌اند بنده عرض می‌کنم که ما مجبور نیستیم که شاگرد به آمریکا بفرستیم و از این گذشته به همان دلیلی که عرض کرده ام نقاطی که آن‌ها را می‌فرستیم یک نفر سرپرست در کمال خوبی می‌تواند آن‌ها را نگه داری بکند برای این که عرض کردم دو ماه و نیم تعطیل تابستان و آن سرپرست می‌تواند در این مدت آن‌ها را خودش جمع بکند بعد برود کنار دریا یا به ییلاقی که زندگی کنند تا این که موقع زمستان بشود و این هیچ اشکالی ندارد و خیلی هم لازمست.
حاج شیخ علی- چون آقای دکتر علی خان یک اصرار فوق‌العاده دارند از این جهت بنده هم لازم دانستم چند کلمه عرض کنم مسئله اخلاق مسئله ایست فطری خیلی اشخاص هستند که پدر بالای آن‌ها است و خیلی هم مواظبت دارند با وجود این آن اخلاق رذیله را که باید کسب نکنند می‌کنند حالا فرض می‌کنیم که این‌ها در نقاط مختلف نباشند و در خود پاریس باشند در پاریس هم در یک جا خواهند بود فرض بفرمائید مثل تهران یکی در محله دروازه قزوین خواهد بود و یکی در محله شاه آباد یا سایر محله‌های دیگر آن وقت یک نفر سرپرست چه طور می‌تواند که دنبال این‌ها بیفتد تا این که ببیند که این‌ها چه می‌کنند به عقیده بنده بهترین مواظبی که از برای این‌ها خواهد بود نظر ملت است برای این که البته این اشخاص اعمال آن‌ها و افعال آن‌ها را لابد در روزنامه می‌نویسند و گذشته از این اشخاص تاجر و نمایندگان دولت در آن جا خواهند بود و البته اگر خلافی از آن‌ها سر بزند افشاء خواهند کرد و جلوگیری می‌شود و هیچ لازم به فرستادن یک نفر سرپرست نخواهد بود.
معاون وزارت معارف- در مسئله سرپرست چون خیلی مذاکره شد بنده هم چه فهمیدم که آقایان شاید موضوع این مسئله را درست ملتفت نشده‌اند که مقصود از این سرپرست چیست هیچ مقصود از سرپرست در این جا لله نیست که برود این‌ها را برساند به خانه شان یا این که مواظبت از آن‌ها نماید سرپرستی را که می‌گویند باید فرستاده نشود مقصود اینست که یک نفری مسئول این‌ها باشد که در آن نقاطی که هستند تحصیل بکنند یعنی واسطه باشد
بین این‌ها و دولت و همیشه راپورت‌های مدارس را راجع به این‌ها به او بدهند تا این که اگر اتفاقی بیفتد او بروند ببیند یا آن که اگر گاهی بعضی مؤاخذه‌ها از مدارس در باب آن‌ها بشود این سرپرست بتواند از طرف دولت از آن‌ها مؤاخذه بکند یا غیر این‌ها فواید این یک نفر از برای رسیدگی به این طور کارها خیلی زیاد است برای این که همان طور که عرض شد این یک نفر واصله است بین این شاگردان و دولت و به علاوه گاهی هم می‌تواند خود او مدیران مدارس را ملاقات کند و از تحصیلات و کارهای این‌ها استفسار نماید یا این که سفارشی اگر رسماً از طرف دولت به آن مدارس شده باشد برساند و از مرکز همه جور دستور به توسط او به شاگردها داده شود و هم چنین اقساط پول‌هائی که فرستاده می‌شود و او به مدارس و نقاطی که باید برساند می‌رساند و از برای خیلی مسائل دیگر فایده خواهد داشت علاوه بر این یک محصلی هم بر این‌ها افزوده خواهد شد به جهت این که خود این یک نفر هم که در آن جا بیکار نخواهد ماند لابد یک نوع تحصیلات دیگر خواهد کرد و از برای ما فایده خواهد داشت.
منتصر السلطان- در باب سرپرست این که آقای معاون اظهار کردند که واسطه بین دولت و آن‌ها می‌شود بنده می‌توانم عرض بکنم که در صورتی که این‌ها به نقاط مختلفه فرستاده می‌شوند و ما در هر نقطه که ژنرال قونسول و سفیر و هم چنین آتاشه و نایب اول و دویم داریم آن‌ها کاملاً می‌توانند رسیدگی بکنند و راپورت بدهند و واسطه بین دولت و آن‌ها باشند و بنده این را یک خرج زیادی می‌دانم و این که می‌فرمایند که این یک نفر هم که می‌رود خودش در آن جا تحصیل خواهد کرد ما لازم نیست که آن قدر در این خصوص نظر دقت داشته باشیم آن قدر از سفرا و ژنرال‌ها که داریم می‌توانند کار یک نفر سرپرست را بکنند که دیگر خرج دیگری برای دولت پیدا نشود.
دکتر علی خان- بنده همین قدر می‌خواستم عرض کنم که آن همه آقایان این فرمایشات را کردند یک نفر جواب بنده را نداد که در مدت تعطیل تکلیف این‌ها چیست آیا تمام این‌ها میروند در سفارت ایران منزل می‌کنند و او هم سرپرستی از آن‌ها می‌کند علاوه بر این اگر در آن مدارسی که این‌ها هستند یک اتفاقی نسبت به این‌ها بیفتد نمی‌توانند که ۱۲-۱۳ روز تعطیل نمایند و با دولت مذاکره بکنند پس یک نفری لازم است که طرف مراسلات طرف شناسائی باشد و از طرف دولت نماینده باشد که مدیرهای مدارس بتوانند اظهارات خودشان را به او بکنند از این‌ها گذشته تکلیف ایام تعطیل چیست عرض کردم که دو ماه و نیم در تابستان این مدارس تعطیل دارند و در این مدت تمام این‌ها بسته می‌شوند و نمی‌توانند شاگرد قبول بکنند و هم چنین در سایر ایام سال هم ده روز پانزده روز اتفاق می‌افتد که تعطیل می‌شود پس باید یک نفری باشد که در این ایام تابستان این‌ها را جمع بکند و مواظبت یابد تا این که بعد از ایام تعطیل آن‌ها را به مدارس بفرستند یا این که می‌فرمائید که این‌ها در مدت تعطیل بیایند به ایران و دوباره یک مخارجی داده شود که بروند آن هم یک مطلبی است.
مشیر حضور- بنده اعزام یک نفر سرپرست را خیلی لازم می‌دانم ولی در صورتی که این ۲۰ نفر شاگردان تمام به یک نقطه فرستاده بشود مثلاً اگر بخواهید همه این‌ها را به فرانسه بفرستید لابد یک نفر سرپرست هم لازم خواهد بود لیکن اگر بخواهید یک عده را به آلمان و یک عده را به انگلیس و یک عده را به سوئیس بفرستید آن وقت یک نفر سرپرست هیچ نمی‌تواند این کار را بکند و این که آقای دکتر فرمودند که تمام مسافت بین این‌ها ۸ ساعت را هست صحیح است این‌ها مخارج لازم دارد و دو هزار تومان به عقیده بنده برای این قسم مخارج کافی نخواهد بود ولی اگر به یک نقطه می‌خواهند بفرستند همان طور که عرض کردم خیلی لازم است که یک نفر سرپرست هم با این‌ها فرستاده شود.
دکتر علی خان- عرض کردم که هنوز معین نشده است که یک جا خواهند فرستاد یا چند جا ولی فرق نمی‌کند که شما تمام این‌ها را به یک جا بفرستید یا این که یک عده را به انگلیس بفرستید و یک عده را به فرانسه و یک عده را به آلمان به جهت این که جنابعالی که می‌دانید که در هر جا یک مدت تعطیلی دارند و یک نفر لازم است که در آن مدت این‌ها را در یک جا جمع بکند و بعد از گذشتن آن مدت هر یک را به نقطه خودش بفرستد.
حاج شیخ اسدالله- بنده عرض می‌کنم که در این ماده ابداً نمی‌توانیم رأی بگیریم برای این که اختلاف است میانه راپورت کمیسیون بودجه و راپورت کمیسیون معارف و ما باید اول مجزی کنیم که این رأیی را که کمیسیون بودجه داده است مجلس آن را تصویب می‌کند یا تصویب نمی‌کند وقتی که تکلیف آن راپورت معین شد آن وقت ما می‌توانیم در این خصوص رأی بگیریم والا اگر حالا ما بخواهیم رأی بدهیم در چه رأی می‌دهیم.
معاضد الملک- بنده تائید می‌کنم اظهار آقای حاج شیخ اسدالله را و این با واسطه تصوریست که از طرف کمیسیون بودجه شده است و یا به واسطه قصور کمیسیون معارف است ولی تصور می‌کنم که از طرف کمیسیون بودجه شده است که نیم ساعت وقت مجلس را ضایع کره‌اند به جهت این که این ماده ۳ یا طرحی است که از طرف کمیسیون معارف پیشنهاد شده است یا لایحه ایست از طرف وزیر در حال رفته است به کمیسیون بودجه می‌بایستی کمیسیون بودجه آن جا عقیده خودش را در باب خرج بگوید یعنی اول خرج را تعیین بکند و بعد عقیده خودش را اظهار بکند که اکثریت کمیسیون این مسئله را تصویب می‌کند یا این که تصویب نمی‌کند آن وقت رأی مجلس هم در آن خصوص معلوم می‌شد و حالا نیم ساعت است که ما وقت مجلس را صرف این کار می‌کنیم و مذاکرات می‌کنیم در این که یک نفر سرپرست بفرستیم یا نفرستیم در صورتی که به موجب ماده ۶۵ نظام نامه داخلی بالاخره مجلس نمی‌تواند در این خصوص رأی بدهد به جهت این که آن ماده می‌نویسد: در قانون بودجه هیچ طرحی را که مستلزم ازدیاد مقرری یا مدد معاش یا وظیفه باشد به عنوان ماده الحاقیه یا به عنوان اصلاح نمی‌توان پیشنهادی کرد هم چنین است طرحی که که خواه مستلزم احداث تأسیسات یا شغل یا وظایف بوده و خواه باعث توسعه هر یک از این سه فقره که خارج از حدود قوانین موضوعه باشد.
(گفتند این ماده راجع به این مطلب نیست).
سلیمان میرزا- اشتباه فرمودند آقای معاضد الملک برای این که این ماده همین طوری که گفته شد راجع به این مطلب نیست و هیچ راپورت کمیسیون بودجه و کمیسیون معارف را مطالعه نفرمودند و وقتی که با هم آن‌ها را مطالعه بفرمایند خواهند دید که کمیسیون معارف این دو هزار تومان خرج را برای سرپرست تصویب کرده است ولی کمیسیون بودجه با کثریت آن را رد کردند و دلیلش هم نوشته شده که کمیسیون این دو هزار تومان را تصویب نمی‌کند زیرا که سفارت خانه‌های دولت علیه برای سرپرست کافی است حالا دلیلش ناقص است یا این که اکثریت مجلس لازم می‌داند و این خرج را تصویب می‌کند آن یک مطلبی است علیحده ولی کمیسیون بودجه از طرف خودش قصوری نکرده است.
ذکاء الملک- همیشه این طور معمول بوده است که اول یک تأسیس را مجلس رأی می‌دهد که این کار باید بشود یا این که نباید بشود آن وقت برای سایر مطالب و جزئیات آن رجوع به یکی از کمیسیون‌ها می‌شود حالا این لایحه هم همین طور است اگر مجلس اساساً رأی می‌دهد که شاگرد بفرستند به خارجه آن وقت برای خرجش برود به کمیسیون بودجه و در صورتی که کمیسیون بودجه یک یا دو جزء از مخارج آن را رد بکند باز هم مجلس حق دارد که آن خرج را تصویب کند حالا در این خصوص رأی کمیسیون بودجه اینست که یک نفر سرپرست لازم نیست رأی کمیسیون معارف اینست که لازم است و این حق را هم کمیسیون معارف دارد که با تصویب نکردن کمیسیون بودجه بگوید که لازم است یا لازم نیست ولی اگر مجلس رأی داد که این سرپرست لازم است در مقام خرجش هم مختار است و می‌تواند تصویب بکند و اگر لازم ندانست که تصدیق کرده است رأی اولی کمیسیون بودجه را پیشنهادی از طرف آقای ارباب کیخسرو و به عبارت ذیل قرائت شد.
بنده تقاضا می‌کنم ماده ۳ مسکوت عنه بماند تا وزارت معارف بعد از تعیین شاگردان و ترتیب کجا فرستادن آن‌ها به مقتضای لزوم پیشنهاد نماید.
دکتر علی خان- بنده با اساس این پیشنهاد هیچ ضدیتی ندارم ولی آقایان ملاحظه بکنند که این سبب می‌شود که چه قدر این کار به تعویق بیفتد ببینند که یک هم چه مطلبی مهم چند مدت است در مجلس معطل مانده است و امروز هم که آمده است به مجلس با این ترتیب هیچ نتیجه نخواهد داشت برای این که یک ماده اش که می‌رود به کمیسیون و باز یک مدتی در آن جا معطل خواهد ماند حالا این ماده هم که برود دیگر چیزی از این لایحه باقی نخواهد ماند.
ارباب کیخسرو- بنده خیلی عجب می‌کنم
برای این که هیچ در این پیشنهاد مانعی برای اساس پیشنهاد نشده است اساس این کار فرستادن ۳۰ نفر شاگرد است که آن را مجلس تصویب کرده است این پیشنهاد فقط برای اینست که این ماده مسکوت عنه بماند وقتی که نظر وزارت معارف در این خصوص معلوم بشود برای این که شاید در آن وقت نظر وزارت معارف این شد که دو نفر فرستاده شود یا این که هیچ لازم نداشت هر طور که در آن وقت صلاح دید پیشنهاد خواهد کرد و البته نمایندگانی که حالا رأی دادند که این یک نفر لازم است فرستاده شود آن وقت هم حاضرند در همین جا رأی دارند و می‌دهند و هیچ اشکالی ندارد.
نایب رئیس- حالا در این پیشنهاد ارباب کیخسرو رأی می‌گیریم کسانی که پیشنهاد ایشان را قابل توجه می‌دانند قیام نمایند (رد شد).
میرزا یانس- بنده مخالف این هستم که یک نفر سرپرست برای این‌ها معین بشود و آن وقتی که اجازه خواسته بودم خیلی از مطالب را می‌خواستم عرض کنم که گفته شد و دیگر تکرار نمی‌کنم ولی حالا یک کلمه جواب آقای مخبر را می‌خواهم عرض کنم فرمودند که در ایام تعطیل کی سرپرستی این‌ها را می‌کند در ایام تعطیل همه می‌دانند که میروند به ییلاق و در هر کجا که این‌ها هستند ممکن است قونسول یا ژنرال قونسول ایران یکی از صاحب منصب‌های خودش را معین بکند که با این‌ها باشد و از ایشان سرپرستی بکنند تا این که مدت تعطیل تمام بشود و به مدارس خودشان بنمایند یک مسئله دیگری فرمودند که سفارت خانه‌های ما نمی‌توانند این کار را بکنند بنده گمان نمی‌کنم که سفارت خانه‌های ما آن قدر کار پلیتیکی داشته باشند که به این کار جزئی نتوانند برسند.
حاج شیخ الرئیس- بنده با کمال احترام و حفظ مقام به آقای معاون عرض و اخطار می‌کنم که بد گمانی در حق وکلاء عظام نداشته باشند که معنی سرپرست را نمی‌دانند و توجه ندارند به جهت این که این یک مسئله خیلی واضحی است و نظر وکلای محترم به مسائل خیلی عمیق و دقیق متوجه است و این نظراتی را که آقای معاون و مخبر محترم دارند در باب لزوم تعیین این یک نفر بنده تمامش را تکذیب و تردید می‌کنم برای این که بدانند که بنده هم بی اطلاع نیستم و من به غربت دیده ام بسی شهرها عرض می‌کنم که از اسلامبول در زمان سلطان عبدالحمید مخلوع از طرف مرحوم ناصر الدین شاه چند نفر شاگرد که حالا فارغ التحصیل شده‌اند و در کارهای بزرگ نظام و غیر نظام مشغول کارهای بزرگ هستند از ایران اعزام شدند برای تحصیل در این ضمن مذاکره شد که آیا برای این شاگردان که از تهران مبعوث می‌شوند میروند برای تحصیل به مدارس عالیه اسلامبول یک نفر سرپرست هم لازمست که همراه این‌ها فرستاده شود تا این که مواظب حالات و اخلاق این‌ها باشد یا این که لازم نیست مرحوم معین الملک که بعد مشیر الدوله شد وزیر امور خارجه در آن وقت سفیر کبیر آن جا بود گفت که این توهینی است که شما به مقام سفارت کبرای خودتان می‌کنید که یک نفر سفیر کبیری با آن همه اعضاء و اجزاء که در دایره سفارت خودش دارد می‌تواند به حالات و اخلاق چند نفر شاگردان ایرانی که به طور رسمیت و به تقاضای یک پادشاه از یک پادشاه دیگر سرپرستی بکند و یک نفر سرپرست دیگری که عبارت از لله باشی باشد برای آن‌ها نفرستید و این دلایل را هم که می‌شنویم به منزله خطائیات و شعریات است و این اشخاصی که اعزام می‌شوند اگر چه امیدواریم که در مملکت ما آن سوء اخلاقی را که دیده ایم پیدا نشود لیکن اگر خدای نکرده خلق یکی از آن‌ها فاسد بشود بنده صریح عرض می‌کنم که آن سرپرست نمی‌تواند جلوگیری بکند و این که می‌فرمایند که از طرف دولت یک اجازه داده شود که به غیر از قانون مجازاتی که در مدارس هست او بتواند اعمال مجازات و مؤاخذه را از طرف دولت بکنند این را بنده حرفی می‌دانم خیلی غیر قانونی به علت این که شاگرد چهار ساله را اگر بفرستید به پاریس اول چیزی را که می‌داند اینست که می‌داند هیچ کس حق ندارد به او تعرض بکند مگر این که قانون نظام نامه مدرسه آن را تجویز بکند بنابراین تأکید می‌کنم که نظرات اعضاء کمیسیون بودجه را توجه بفرمایند و از این سرپرستی صرف نظر بکنند.
نایب رئیس- بقیه مذاکرات در این ماده می‌ماند برای بعد از تنفس حالا ده دقیقه تنفس می‌شود- مجدداً جلسه تشکیل شد.
نایب رئیس- چون وقت گذشته و خیلی دیر شده است و آقایان وزراء هم تقاضای یک جلسه خصوصی کرده‌اند جلسه علنی را ختم می‌کنیم دستور جلسه آتیه که روز پنج شنبه خواهد بود بقیه دستور امروز است. حالا مجلس خصوصی است.
(مجلس یک ساعت از شب گذشته ختم شد).