مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۱ شهریور ۱۳۰۵ نشست ۱۲
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری ششم | تصمیم‌های مجلس | قوانین بنیان ایران نوین |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری ششم |
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دوره۶
جلسه: ۱۲
صورت مشروح مجلس یوم پنجشنبه ۳۱ شهریور ۱۳۰۵مطابق ۱۵ شهر ربیع‌الاول ۱۳۴۵
مجلس دو ساعت و سه ربع قبل از ظهر به ریاست آقای تدین تشکیل و صورت مجلس روز سه‌شنبه ۲۹ شهریور قرائت و تصویب شد.
غایبین با اجازه - آقایان: حاج آقا اسمعیل عراقی - میرزا حسین خان جلایی- علیخان اعظمی- آقا سید زین‌العابدین – میرزا هاشم آشتیانی.
غائبین بدون اجازه –آقایان :محمد ولی خان اسدی –میرزا احمد خان شریعت زاده –میرزا ابراهیمخان قوام –ملک ایرج میرزا پور تیمور –محمد هاشم میرزا افسر –میرزا حسن آقا زاده سبزواری –دکتر محمد خان مصدق –صادق خان خواجوی.
دیر آمدگان با اجازه -آقایان :آیت الله زاده خراسانی- حاج حسن آقا ملک.
دیر آمدگان بدون اجازه –آقایان: میرزا سید مهدی خان- فاطمی- فیروز میرزا فیروز –مرتضی فلیخان بیات –آقا شیخ محمد علی امام جمعه شیراز – محمد علیخان نظام مافی –آقا شیخ علی دشتی –میرزا اسمعیل خان نجومی- امیر تیمور کلالی- غلامحسین میرزا مسعود- میرزا محمد تقی بهار- میرزا علی اکبر خان داور-
آقای بهبهانی- راجع به عملیات شیعه طایفه وهابیه درحجاز واثرات سوآن نسبت به مسلمین دنیاعموما وایران خصوصا لزوم اقدامات جدی از طرف دولت وتشکیل کنگره بین المللی از نمایندگان دول اسلامی برای اصلاح ورسیدگی به این امور شرحی تقریر وپیشنهادی به قید دوفوریت راجع به تشکیل یک کمیسیون دوازده نفری منتخبه درشعب برای تعیین تکلیف قطعی این موضوع تقدیم وآقای رییس الوزرا راجع به بیانات جلسه گذشته آقای دکتر مصدق درخصوص ارسال مراسله از طرف آقای فروغی به سفارت دولت شوروی وقبول قضاوت اتباع آن دولت درمحاکمات وزارت امور خارجه اظهار نمودند ارسال چنین نوشته را از طرف آقای فروغی تردید وعملا هم این قضیه واقعیت نداشته ودعاوی اتباع آن دولت درمحاکم عدلیه رسیدگی می‌شود وراجع به بیانات آقای بهبانی وقضایای حجاز هم اظهار نمودند دولت با کمال جدیت مشغول بوده واقدامات خود را تعقیب می‌نماید و ودرباب مراسله دیگر آقای فروغی به سفارت انگلیس اظهار بی اطلاعی نموده واظهار داشتند دراین خصوص که تحقیقات لازمه شده نتیجه به مجلس شورای ملی اطلاع داده خواهد شد.
خبر شعبه چهام راجع به نمایندگی آقای آقا حسین آقایان از شاهرود قرائت وچون آقای فاطمی مخالف بودند موکول به بعد شد
پروگرام دولت مطرح ودرضمن شور کلی آقای فرمند راجع به عدم توازن صادرات وواردات تعدیات مامورین دولتی به مردم ولزوم اقدامات سریعه برای ازدیاد صادرات وجلوگیری افشار مامورین وتعیین خطوط آهن از طرف دول وقدام فوری در امتداد خط شرحی تقریر وآقای بهار موافق بوده واظهار مینمودنداجرای نیت نماینده محتمرم البته منظور نظر هیئت دولت بوده ولبته اجرای اصلاحات ووسائل تسهیل امور تجارت وامتداد خط آهن وغیره تدریجی بوده ومدتی وقت لازم است
آقای ارباب نیز راجع به لزوم اجرای قوانین مصوبه ادوار مختلفه مجلس از طرف دولت واصلاح کامل وضعیات ادارات دولتی ورفع تعدی مامورین دولت از مردم ولزوم پیشنهاد لایحه قانونی از طرف دولت به مجلس شورای ملی برای رفع توقیف وجوه حاصله از قند وشکر وجریان آن درمملکت برای استفاده عموم تا موقع احداث خط آهن وتوجه به عریضه تقدیم تجار واصناف به مجلس شورای ملی اظهاراتی نموده وآقای حائری زاده موافق بوده اظهار می‌نمودند بدیهی است اصلاح کلیه امور ضروری بوده والبته بایستی با موافقت نظر مجلس شورای ملی وهیئت دولت تدریجا اصلاح شود.
آقای فهمیی نیز مخالف بوده وشرحی راجع باجمال واتهام پروگرام ومواد آن اظهار وآقای بامداد شرحی مشعر به موافقت وعملی بودن مواد پروگرام تقریر وآقای وزیر عدلیه اظهار نمودند چون اظهارات این بنده درجلسه گذشته راجع به دستگیری بعضی اشخاص درچند سال قبل مورد سو تفاهم بعضی از آقایان محترم شده توضیحا عرض می‌کنم که قصد توهین نسبت به آقایان نبوده هر گاه درآن زمان تضییقاتی نسبت به بعضی از آقایان محرم شده از روی سهو واشتباه بوده ومورد تاسف است.
دراین موقع جلسه برای تنفس تعطیل وبه فاصله نیم ساعت مجددا تشکیل ودرقسمت اول پروگرام آقای فرمند اظهار نمودند حفظ روابط حسنه مستلزم حسن روابط تجارتی واقتصادی است ولازم است دول یا دولی که نسبت به قالیهای ایران واردمیاورند معامله متقابله نموده باوسائل رفع ان را فراهم آورند.
آقای حائری زاده شرحی مشعر به موافقت تقریر وآقای آقا سید یعقوب راجع به جلوگیری از صدور مال التجارهای ایران درسر حدات شمالی واغتشاش بعضی نقاط رحی تقریر واظهار می‌نمودند باین اوضاع روابط فعلی را نمی‌توان حسنه تلقی نمود وبهتر این بود به جای حفظ روابط حسنه ایجاد روابط حسنه نوشته می‌شد.
آقای یاسائی اظهار نمودند البته بین دولت ایران ودول همچو روابط حسنه موجود ومحتاج به اینجا نیست وهر گاه مشکلاتی از حیث امور اقتصادی موجود باشد بطوریکه درقسمت دوم ذکر شده با مساعی دولت مرتفع خواهد شد.
درقسمت دوم آقای ارباب کیخسرو لزوم ذکر جلوگیری از اشیا تجملی را دراین قسمت لازم وذکر مساله ترانزیت را با قید آن درعهدنامه ایران وروس غیر ضروری دانسته وآقای حائری زاده اظهار نمودند البته قسمت راجع به اشیا تجملی مطمح نظر هیئت دولت بوده وبرای رفع این محظور اقداماتی خواهند نمود ومساله ترانزیت هم راجع به واردات است وبا ترانزیت مرقومه دهد نامه اصطکاکی ندارد.
درقسمت سوم نیز آقای ارباب کخسرو شرحی راجع به لزوم اصلاحات درمالیات ارضی وتوجه خاصی دراین موضوع برای توسعه امور فلاحت تقریر وآقای حائری زاده اظهار نمودند درقسمت سوم اصلاح امور مالیه ذکر شده وبدیهی است راجع به اصلاح این قسمت نیزاقداماتی از طرف دولت به عمل خواهد آمد.
بقیه مذاکرات درپروگرام به جلسه آتیه موکول وبرای شرفیابی حضور اعلی حضرت همایونی جهت تبریک عید مولود حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه وآله اقتراع به عمل آمده وآقایان مفصله ذیل تعیین شدند آقایان :غلامحسین میرزا –بهار –علی خان
حیدری –میرزا ابراهیم اهری –لیقوانی –خطیبی.
جلسه آتیه به روز یکشنبه سوم مهرماه تعیین ومجلس نیمساعت بعداز ظهر ختم شددرجلسه ۳مهر ۱۳۰۵ قرائت وتصویب شد.
رییس مجلس شورای ملی –سید محمد تدین
(منشی:سید ابراهیم ضیا) منشی :امیر تیمور کلالی)
صورت مشروح مجلس مورخه یوم پنجشنبه ۳۱ شهریور ۱۳۰۵مطابق پانزدهم ربیع الاول ۱۳۴۵
مجلس سه ساعت قبل از ظهر به ریاست آقای تدین تشکیل گردید)
(صورت مجلس یوم سه شنبه بیست ونهم شهریور را آقای آقا سید ابراهیم ضیا قرائت نمودند.
رییس –آقا ی بهبهانی (اجازه)
آقا میرزا سید احمد بهبهانی –بنده قبل از دستور عرضی دارم.
رییس –آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقاسید یعقوب –قبل از دستور.
رییس –آقای دادگر (اجازه)
دادگر –قبل از دستور.
رییس –آقای حاج حسن آقا ملک (اجازه)
حاج حسن آقا ملک –بنده هم قبل از دستور عرضی دارم.
رییس – نسبت به صورت مجلس اعتراضی نیست؟
(گفته شد خیر)
رییس –صورت مجلس تصویب شد آقا بهبهانی (اجازه)
بهبهانی –بنده دردوروز قبل اجازه خواسته بودم قبل از دستور عرایضی راجع به وضعیت انتخابات تهران که محل اعتراض نماینده محترم واقع شده بود وشکل جریان او واینکه مطلب آنطوریکه نماینده محترم ایراد کرده‌اند نیست وحقیقت غیر از آن است ولی آنروز اجازه به بنده نرسید ونتوانستم آن عرایض را عرض کنم وحالا هم که اجازه به بنده که اجازه خواسته‌ام وموفق شده‌ام یک مطلب مهمتری به نظرم هست که می‌خواهم آنرا خدمت آقایان محترم تذکر بدهم لهذا آن مطلب راجع به انتخابات را درموقع دیگری به عرض آقایان خواهم رسانید بنده یکی از تکالیف مهمه دیانتی وسیاسی خود میدانم امروز که پروگرام دولت مطرح مذاکره نمایندگان محترم ومحل نظر وتوجه عامه مسلمین این قطعه از ممالک اسلامی است استفاده نموده مطلبی را که درنهایت اهمیت ودرنزد مسلیمن دنیا بلکه عامه سیاسیون عالم فوق العاده جالب توجه است تذکر داده ودراین مقام مقدس که بالاترین مقام رسمی ایران است اولین وظیفه خود را ادا کرده بلکه به همت نمایندگان محترم ومساعدت دولت وقت به آخرین تکلیف درانجام وظیفه موفق شویم هرگاه صلاح بدانند درپروگرام خود ماده مخصوص را برای انجام این تکالیف الهی وسیاسی حقا اختصاص دهند.
مساله مهمی که امروز افکار سیاست مندان دنیا اعم از ممالک اسلامی وغیر اسلامی را به خود جلب کرده است موضوع ظهور طایفه وهابیه وعملیات شنیع ظالمانه أنها نسبت به مسلمانان ومقدسات اسلامی درنقطه مملکت حجاز که مبدا ومظهر دین حیف اسلام است می‌باشد. نظر به اینکه خطه حجاز از نقطه نظر سیاست اسلامی وعظمت فرق مختلفه مسلمین فوق العاده اهمیت دارد از بعد از جنگ بین الملی دول اروپاتوجه خاصی به این نقطه داشته وهر یک از متخاصمین جنگ هر روز بدست امراء نادان بی اطلاع غرب یک سیاست‌های مرموزی را درآنجا تعقیب ویک رلهای جدیدی بازی کرده ومی کنند متاسفانه آنها که کمتر از همه در این سیاست عمیق اسلامی شرکت داشته‌اند دول ثلاثه مستقله اسلامی ایران ترکیه افغانستان است وباز با نهایت تاسف اهمال کاری بجائی رسیده که چندی قبل دریکی از جرائد می‌خواندم که یکی از دول معظم اورپا (فرانسه) خودش را دوم مملکت اسلامی خطاب می‌کند نمی‌خواهم فعلا اهمال کاری وغفلت دل اسلامی خصوص دولت ایران را که می‌توان این پیش آمدها را مستقیما مستند به آنها کرد بیان نمایم بگذارم وبگذرم.
همه کسی باید تصدیق نماید که خطه اسلامی حجاز فقط از نقطه نظر اجرا آداب وسوم وسنن مذهبی برای مسلمین اهمیت ندارد بلکه وضعیت جغرافیائی وتاریخی حجاز نوعی است که محل مزبور از حیث سیاست اسلامی وحفظ بیضه اسلام واستقلال هفتصد کرور مسلمین دنیا دردرجه اول اهمیت واقع شده است واز همین نقطه نظر است که امروز جمع دول وملل اروپا یا یک نظر مخصوص متوجه سیاست مخفی حجاز شده وکاملا مشغول مطالعات عمیقه متوجه درحقیقت سیاست مزبوره هستند تصور می‌کنم محتاج به اقامه دلیل وبرهان نباشیم که تغییرات پی درپی وانحلال رژیمهای متعدده وسقوط امراء وشرفا حجازوآمدن دیگران به جای آنها یک مسائل ساده نبوده ومسلما مبنی بر یک سیاست هائی درتحت استتاری بوده که انگشت اجانب درزیر آن حرکت میکرده واگر به اندک دقتی به وضعیت کنونی شبه جزیره عربستان واسارت مسلمین بدست دول مقتدره اجنبی ملاحظه شود مقصودم را بخوبی درک خواهید نمود عجالتا امروز قبله کافه مسلمین وقبه الاسلام شما را (ای مسلمانان غیرتمند) بدست طایفه وحشی وهابیه وابن سعود تسلیم نموده‌اند وبالاخره قلب اسلام که حیات اسلامیت منوط به نگاهداری وحفظ آنست درباطن وحقیقت نفس الامر بدست یک از طوائف اسلامی که حقیقت اسلام از آنها بری وبیزار است درچنگال دشمنان سعادت مسلمین گرفتار گردیده است ومعابد بزرگ اسلامی وقبور پیشوایان وائمه طاهرین (با اینکه معابد هر طایفه ومذهبی حتی بودائی نزد جامعه بشر محترم است) درتحت سم ستوران اعراب وحشی بدوی خراب وخاک آنها به باد می‌رود آیا موقع آن نرسیده است که درمقابل این فجایع از طرف مامسلمانان تنفسی شده عرض اندامی
شود –تاکی بی حالی –تاکی بی اعتنائی –تاکی مسامحه –قطع نظر از ضربه شدید که بواسطه ظهور این وضعیت اسفناک درمکه معظمه ومدینه طیبه مستقیما به پیکرمملکت ایران ومسلمین ایران وارد آمده وقلوب هریک مسلمانان ایرانی را مملو ا از خون نموده‌اند باید دانست که ظهور این فجایع فقط یک قیام ساده مذهبی وطغیان یک مست بدوی نیست اینها یک نقشه‌های مخوف وخطرناک است که برای اضمحلال جامعه اسلامی کشیده شده می‌خواهند یک صفوف جدید به ملل اسلامی که بدست کفار امیر ودر زیر زنجیر قیمومیت واقع شده‌اند بیفزایند می‌خواهند به وسیله یک یک طایفه گمراه مزدوری بین مسلمانان کره ارض تجدید اختلاف نموده تعسبات مذهبی را از نوشروع نمایند بلی اگر سه مملکت مستقل اسلامی ایران ترکیه افغان را موضوع نموده ویک نگاهی به جامعه مسلمین دنیا بنمائید می‌بینید که صدها کرور مسلمانان روی زمین به وسیله بازی کردن همین رلهای سیاسی مانند قضیه حجاز وهابیها وانداختن اختلافات در سایر مسلمانان وایجاد تعصبات مذهبی امروز درزیر زنجیز قیمومیت اجانب گرفتار وماند زالو شیره حیات آنها را می‌مکد. حال درمقابل این خطرات عظیمی که درمقابل اسلام ومسلمین عرض اندام کرده است مسلمین دنیا چه می‌کنند ومخصوصا ایران که هم از نقطه نظر سیاسی وهم از نظر مذهب از جمیع فرق اسلام بایستی علاقه مندتر باشد درچه حال است؟ آقا بالاسر ها–قیمها –متولیها –سیاست مدارها –صاحب اختیارها –بالاخره آنها که همیشه خود را همه چیز دیگران را ناچیز می‌شمارند دراین موقع مهم سیاسی ودیانتی – دراین موقع حیاتی دراین مدت مدید (تقریبا مدت یک سال) چه کرده‌اند جمعی مشغول تکذیب –جماعتی بی خیال –چند نفر مشغول کار –ولی چه کار –نشستند وگفتند وبخواستند –از هرکس پرسیدم گفتند مشغول مذاکره هستیم –خاصه تاکنون چه کرده‌اند حرف زده‌اند حرف خالی بی فایده چیز دیگری از این نشست وبرخواستها دیده نشد.
دریکی از جرائد خوانده شد ابن سعوددرجواب نماینده افغانستان اظهار می‌دارد می‌خواهد موهومات وحشو زوائد اسلامی را اصلاح کند منجمله زیارت قبور خاتم النبیین (ص) وائمه هدی (ع) بقیع وغیر بقیع را یکی از آن موهومات قرار داده واز آنها تعبیر به بت پرستی نموده صریحا می‌گویند باید این قبیل بت پرستی‌ها را از بین برد بنده عرض نمی‌کنم تمام فرق مسلمین پابند بعضی موهومات نیستند ممکن است یک حشو وزوائد یهم وجود داشته باشد ولی عرض می‌کنم اولا زیارت رسول اکرم (ص) به اتفاق جمیع فرق مسلمین یکی از عبادات مهمه است چنانچه قاضی عیاض که یکی از معتبرین اهل سنت وجماعت است می‌گوید (وزیارت قبره (ص) ایبین المسلمین مجمع علیها ومرغب فیها))اخبار صریحه داله بر سنت زیارت حضرتش درکتب خاصه وعامه زیاده از حصر وتعداد است وکلمات علما فرقین نقل اجماع دراین خصوص موجود که نقل آنها ما را از مطلب خود دور می‌نماید وثانیا طایفه ظالمه وهابیه با عده قلیل بلکه نسبت به فرق دیگر مسلمانان اقل قلیلند واعمال وحشیانه آنها چه صلاحیتی برای اصلاح عالم اسلامیت دارند ما وشما اگر فی الجمله کنج کاوی دراظهارات وعملیات این طایفه طاغیه بنماییم می‌بینم فقط حمله مستقیم آنها به مسلمین ایران وپیروان مذهب تشیع است هرگاه نظیریات اجانب برا نسبت به بین النهرین واقتدارات شیعیان را به واسطه وجود شاهد مقدسه درآنجا درنظر بگیرند می‌بینید که این حمله مستقیمه به ما آنقدرساده نیست علاوه بر جنبه دیانتی دارای جنبه‌های مهم سیاسی نیز می‌باشد خوب دقت کنید سه دولت اسلامی را که شاید جمعیت هرسه بیش از بیست وپنج میلیون نیست موضوع کنیم یک نظری به جامعه چهارصدمیلیونی مسلمین دنیا بنمایید امروز با نهایت تاسف باید اعتراف کنیم که عامه مسلمین درچنگال ظالمانه اجانب اسیر می‌باشند اوضاع مراکش هنوز درجریانست هزارها مسلمین غیرت مند را به خاک لاک انداخته ویکی از امرا معروف مسلمان را به جرم اسلامیت دستگیر وبه بعیدترین جزائر دنیا تبعید نمودند.
جسم ممالک اسلامی سوریه ودمشق هنوز درزیر آتش توپ شعله ور است صدها هزار زن واطفال مسلمین بدست کفار شهید شده ومیشوند مسلمانان چین مانند هندوستان بتحریک اجانب بجان همدیگر افتاده‌اند مملکت اسلامی حبشه را مثل گوسفند قربانی تقسیم می‌کنند واز خط استوا دست استمداد بطرف شما درازکرده‌اند خلاصه خوب این وضعیت دنیا را درنظر بگیرید ببینید یک نفر مسلمان یک نفر ایرانی نژاد ملت پرست بالاخره یک نفر مشوق زمینی در مقابل این حوادث السلام بر انداز چه تکلیفی دار تا که دستت می‌رسد کاری بکن بعقیده بنده جسم وپیکر اسلام را هر قدر ضربت زدند عاقبت الامر بمقصود خود نرسیدند زیراغلب اسلام بجای خود محکم بوده متزلزل نشد امروز دیگر بقلب اسلام یعنی که ومدینه (حجاز) دست دراز شده است اگر قلب متزلزل شد پیکر متزلزل واز کار خواهد افتاد لاارانالله ذلک ابدا تکلیف چیست اولا خیلی خوشوقتم که کابینه حاضره جزو کمیسیون مشغول بحرف بوده وسابقه علاقمندی آنها باین مطلب معین است ثانیا عقیده بنده دردرجه اول تکلیف این است حوادث را حوادث عادی تصور نکرده ویعنی بدانید که این ضربه مستقیم است درمرحله اول بجامعه اسلامی ایران وسپس بدول ممالک مستقل اسلامی ترکیه افغان وارد میاید وبا استقلال ماها حمله می‌کند باید دولت ملت مجلس شاه وگدا وبالاخره جامعه اسلامی بجنبش آمده واز حدود حرف تجاوز نمایند ودفاع از قلب اسلام را جز فرائض فوری آنی خود تصور نمایند سپس چون من معتقدم که باید قلب اسلام (حجاز دردسترس جمیع فرق مسلمین باشد واز تحت سلطه یک طایفه مخصوص که ممکن است آلت اجانب واقع شوند) بیرون بیاید بفوریت با ممالک سه گانه همکیش که در ایران نماینده دارند ترکیه افغان مصر داخل مذاکره شده ونقشه کنفرانس اسلامی دریک از نقاط طرح وضمنااز مسلمین هندوستان- مراکش- الجزائر- تونس -حبشه سوریه بین النهرین- قفقاز نمایندگانی دعوت شوند وبا توافق نظر آنها یک حکومت
بین المللی اسلامی درحجاز تشکیل واز هریک ممالک مستقل اسلامی کمیسرهایی درحجاز گماشته وهمین طور نمایندگان مسلمین که هنوز درقید اسارت اجانب هستند حق شرکتی داده شود وبالاخره یک کانون اسلامی درخانه خدا وحضرت رسالت پناهی (ص) تاسیس وعموم مسلمین دنیا آنرا تقوی وبانتیجه نقشه اجانب را خنثی نمایند درخاتمه برای اینکه از عرایض ومذاکرات خودنتیجه کرده باشیم پیشنهاد خود را بمضمون ذیل تقدیم که بقید دوفوریت تصویب نمایند.
(پیشنهاد مزبور را بشح آتی قرائت نمودند)
مجلس شورای ملی تصویب می‌نماید کمیسیونی مرکب از دوازده نفر منتخبه از شعب شش گانه مجلس با شکرت دولت درقضیه ظهور وهابیه درحجاز وتجاوزا مستقیم وغیر مستقیم آنها بمقدسات ملل اسلامی خصوص ایران وتعیین تکلیف قطعی آتیه خطه مزبوه مطالعات لازمه نموده نتیجه را به اسرع اوقات تقدیم مجلس شورای ملی بنماید کمیسیون مزبور بتوسط دولت با مقامات روحانیت دراینباب مشاوره نموده از نظریات آنها استفاده می‌نماید ونیز کمیسیون مزبور بتوسط دولت لدی الاقتضا می‌تواند با نمایندگان سیاسی ممالک اسلامی ترکیه افغانستان، مصر دراین خصوص کنفرانسهائی برای تبادل نظر تشکیل بدهند عضویت این کمیسیون مانع عضویت درکمیسیون رسمی دیگر مجلس نیست.
تصور می‌کنم آقایاین تصدیق بفرمایند که دراینباب تابحال کوتاهی شده است ونمایندگان مجلس شورای ملی شاید خیلی ذمه دار این مسئله هستند علی العجاله پیشنهاد را به مجلس تقدیم می‌کنم که دروقتش مطرح شده ورای گرفته شود.
جمعی از نمایندگان –دستور رییس –وارد دستور بشویم؟
بعضی از نمایندگان –بلی.
رییس الوزرا –چون درضمن بیانات پریروز آقای دکتر مصدق اشاره به یک مراسله فرمودند که آقای فروغی به سفارت روس نوشته‌اند که آن مراسله یک لطمه وارد میاورد وقضایای کاپیتولاسیون را تجدید می‌کند بنده این اطلاعی را که ایشان دارند به هیچ وجه ندارم وبیهچ وجه همچو چیزی گمان نمی‌کنم باشد وامروز هم کاپیتولاسیون به هیچوجه ما بین ایران وروسیه برقرار نیست واتباع روسیه را هم درعدلیه محاکمه می‌کنند وبنده هم به هیچوجه اطلاع ندارم که کاپیتولاسیون ما بین ایران وروسیه بر قرار نیست وکه چند کلمه هم راجع به فرمایشات آقا ایشان که فرمودند (دولت دراین باب قصور کرده) با اینکه نمی‌خواهم در فرمایش ایشان را کنم با کمال ادب عرض می‌کنم اینطور نیست وبه هیچ وجه دولت دراین مساله قصوری نکرده است وبا کمال جدیت مشغول اقدام بوده وهست
بهبهانی –چیزی هم که نشده است.
رییس الوزرا –وقت مجلس را هم بنده با قدر وقیمت تر از آن میدانم که بخواهم جزئیات اقدامات دولت را عرض کنم آقای مدرس که یکی از نمایندگان هستند درآن کمیسیون ماهستند واطلاع از اقدامات دولتی دارند وآقایان علما هم تشریف دارند منجمله آقای آقا میرزا سید محمد اخوی ایشان هم درآن کمیسیون تشریف دارند ولابد ایشان را از اقدامات دولتی مطلع کرده‌اند ونمی خواهم دراین باب پیش از این عرضی کرده باشم.
خطیبی – اشارات آقای دکتر مصدق دوجمله بود یک جمله دیگرش را نفرمودید.
رییس –آقا بی اجازه صحبت نکنید.
رییس الوزرا –درآن قمستش اطلاعی ندارم ممکن است تحقیقات بکنم وجواب عرض کنم.
رییس—خبری است از شعبه چهار راجع به انتخابات شاهرود و نمایندگی آقای آقا حسنی آقایان به عرض مجلس می‌رسد.
(آقای افشار مخبر شعبه خبر مزبور را به شرح ذیل قرائت نمودند)
به تاریخ ششم اسفند ۱۳۰۴ از طرف حکومت شاهرود وبسطام از طبقات شش گانه ومعتمدین محل برای تشکیل هیئت نظار دعوت بدوا مطابق مقررات قانون اعضای اصلی وعلی البدل هیئت عامله به رای مخفی از میان حضارانتخاب وتا ۱۸ اسفند ماه انجمنهای فرعیه دوازده گانه معین وازتاریخ ۳۱ اردی بهشت تا ششم خرداد مدت برای توزیع تعرفه واخذ آرامعین ودرنتیجه آقا آقا حسین آقایان به اکثریت ۵۶۹۴ رای از ۱۰۱۲۷ رای به نمایندگی مجلس شورای ملی از حوزه انتخابیه شاهرود وبسطام انتخاب شعبه درجلسات عدیده خود دوسیه وجریان انتخاب را تحت دقت نظر گرفته وشکایات واصله را اعم از موقع جریان انتخاب وختم آن مطالعه هیچ یک از اعتراضات را قابل توجه ندانسته وبه اکثریت آرا صحت نمایندگی منتخب این حوزه انتخابیه را تصیدق وراپرت آن را تقدیم می‌دارد.
رییس –آقای فاطمی (اجازه)
فاطمی –بنده مخالفم)
رییس –می‌ماند برای جلسه بعد شور درکلیات پروگرام دولت اس آقای فرمند (اجازه)
فرمند –بنده نه با کابینه آقای مستوفی ونه با شخص ایشان ونه با وزرا ئشان مخالف نیستم فقط یک نواقصی درپروگرامشان دیده‌ام که به عقیده بنده باید درآن بحث کرد بقول خود آقا حلاجیش کرد قبل از اینکه از داخل اصل بحث درپروگرام بشوم یک جمله آقای وثوق الدوله پریروز درضمن نطقشان فرمودند که بنده می‌خواستم آن جمله را تردید کنم برای اینکه ایشان درضمن بیاناتشان فرمودند من درمواقع سخت رجال دیگر ایران زیر بار مسئولیت نمی‌رفتند ومیترسیدند که افکار عمومی نسبت به آنها بد بین شده از وجهه ملی آنها کاسته شود ونمی‌توانسته امور مملکتی را حل عقد کنند من درآنموقع زیر بار مسئولیت رفتم بنده می‌خواستم این جمله را که ایشان فرمودند تکذیب کنم برای آنکه
بعداز این که آقای وثوق الدوله تشریف بردند آقای مشیر الدوله مسئولیت امور مملکتی را قبول کردند وآن یک موقع فوق العاده خطرناکی بود که از طرف شمال یک تحریکات شدیدی درایران می‌شد
بعضی از نمایندگان –(بطور همهمه) خارج از موضع است.
فرمند –بنده حق دارم مطالب خودم را بگویم را بگویم درآنزمان هم بنده درشهر تهران بودم افکار شهر تهران فوق العاده انقلابی وبرله آن انقلابیون ایران وبرعلیه دولت آقای مشیر الدوله وشخص مشیر الدوله بود وآقایانیکه درتهران بودند مخصوصا آقای مدرس مسبوقند که ایشان در آنموقع لغت متجاسر را از کتاب لغت بیرون آوردند وبا کمال جدیت بر ضد افکار عمومی با انها جنگ را شروع کردن ودر ضمن با کمال سیاست دانی حل بعضی قضایا را بدست آقای مشاور الممالک کردن که خود آن سیاست اسباب رنجش‌های فوق العاه درمنابع سیاسی دیگر شده بود که اگر خاطر اقایان مسبوق باشد لردگر زین هم عصبانی شده بود وگفته بود سیاست ابلهانه مشیر الدوله کارها را خراب کرده
(همهمه نمایندگان –صدای زنگ رییس)
فرمند –بنده مقصودم این بود که ثابت کنم یا مشیر الدوله یکی از رجال مهم سیاسی ماهستند که درمواقع سخت مسئولیت مملکت را قبول نموده وبعضی فداکاریها هم برای مملکت نموده‌اند وهمین طور معتقدم که رجال دیگر از قبیل آقای مستوفی الممالک بوده‌اند که درمواقع سخت خدمت بمملکت نموده ومسئولیت را قبول نموده‌اند ونیز معتقدم که رجال که ما باید رعایت انصاف وونزاکت را داشته باشند وچنانکه آقای مشیر الدوله وآقا مستوفی الممالک حفظالغیب آقای وثوق الدوله را دراین چند ساله می‌کردند ایشانهم رعایت بعضی مطالب را درفرمایشاتشان بفرمایند.
یک نفر از نماینگان –اینها مربوط به پروگرام نیست
فرمند –بسیار خوب وارد درقسمت پروگرام نمی‌شوم بنده وضعیت کنونی مملکت را خیلی خوب نمی دانم و همین قدر می‌بینم ما درتحت دوفشار فوق العاده واقع شده‌ایم یکی در تحت فشار اقتصاد ویکی هم درتحت فشار مامورین دولت فشار اقتصادی از نقطه نظر این است که چند سال است صادارت و واردات ما از موازنه افتاده است وهر سال یک سال یک مبلغی پول از این مملکت بیرون می‌رود مثلا درپارسال که هزار وسیصد وچهار باشد تقریبا هشتاد کرور پول دراین مملکت رفته است
رییس –قدر تامل بفرمایید عده برای مذاکر کافی نیست (وارد شدند)
رییس –بفرمایید.
فرمند –وبنده گمان می‌کنم که دولت باید اهمیت فوق العاده این مسئله داده ونگذارند که صادرات وواردات مااز توازن با یکدیگر خارج شود برای اینکه صادرات وواردات را بودجه ملی میدانم زیرا بودجه دولت پایه هاش بروری بودجه ملی است واگر مملکت فقر وفاقه پیدا کند بودجه دولت نقصان پیدا می‌کند وبودجه دولت که بحمدالله موازنه پیدا کرده است ولی از لحاظ قسمت صادرات اگر توجه بآن نشود این موازنه مهم از بین خواهد رفت در این پرگرام یک سوادی پیش بینی شده است (برای همین مسئله) که صادرا ما زیا شودصادرات وواردات ما موازنه پیدا کند ولی بنده اینها را خیلی فوری نمی دانم ومعتقدم که مخصوصا دولت باید نظر داشته باشد که یک اقدامات وپیشهاد هائی به مجلس بکند که زودتر صادرات ما شروع بازدیاد کند مثلا اگر دولت الغا مسئله قانونی جوهری را پیشنهاد کند بمجلس از نقطه نظرقالی‌های موجود صادرات ما را زودتر زیاد می‌کند هم چنین بعضی چیزهای دیگر از قبیل عتیقه جات وغیره که بنظر بنده اهمیتی ندارد وباید دولت بیک فکری برای سهولت تجارت ایرانیها درشمال بکند ویک فکرهای فوری تری برای صادرات ایران درنظر بگیرد مثلا تجارت قالی وتریاک را که دو صادر مهم است دولت بایداینها را درنظر بگیرد
اقاسی یعقوب –معلوم نیست تکه ایشان مخالفند یا موافق؟
فرمند –اجازه بدهید باید دولت پیشنهدی بکند مخصوصا برای قالی جوهری که اسبا زحمت تجار شده است وصدورآن را آزاد بگذارند اما درخصوص فشارمامورین دولت خود آقایان وزرا وآقایان نمایندگان هم مطلعند وتصدیق دارند که مامورین دولت فوق العاده به مردم فشار وارد میاوردند وخود این فشار درنهایت به ضرر اقتصادی ملت تمام می‌شود به عقیده بنده اگر دولت راجع به این قسمت چیزهائی دراین پروگرام می‌نوشت که جلوگیری از فشار مامورین دولت می‌شد بهتر بود تا این قسمتهائی که نوشته است برای اینکه امروز تمام مامورین وزارتخانه‌ها آنچه که می‌توانند به مردم فشار میاورند مخصوصا خیلی بی نزاکت وبد خلقی نسبت به مردم می‌کنند وشکایت مردم هم غالبا از همین نقطه نظر است بنده مخصوصادولت را متوجه می‌کنم که اگر چنانچه این فشارهای مامورین دولت واین فقر اقتصادی ادامه پیدا کند ممکن است دچار یک مخاطرات وخیم ویک تشنجات اجتماعی بشویم که درآتیه اسباب زحمت دولت شود ویک نمونه از آن تشنجات اجتماعی را خود آقای مستوفی درکابینه اخیرشان دربعضی از نقاط مملکت مشاهده فرمودند بالاخره وقتی مردم عاصی شوند یک مخاطراتی درین دربین است وباید نگذاشت مردم عاصی وچند ورعیت حل آنهارا نمود به نظر بنده به واسطه فقر وفلاکت است که ممکن است مردم عاصی شوند باید جلوگیری از فقروفلاکت مردم نمود وچناچه جلوگیری از این قسمت نشود با وضعیت حاضر ممکن است برای دولت اشکال ودرد سر فوق العاده فراهم نماید.
اما درخصوص راه اهن اینجا یک ماده هست که درآن موقعی که به آن ماده برسیم بنده درآن صحبت خواهم کرد ولی عجالتا یک مختصری عرض می‌کنم درخصوص راه آهن این ماده که راجع به آن نوشته شده به نظر بنده خیلی بوی مسامحه را دارد ومخصوصا از این نقطه نظر با این پروگرام مخالفم برا ی اینکه درست وقتی انسان توجه می‌کند به این ماده می‌بیند که وعده اش خیلی دیر داده شده است وبنده خیلی متاسفم از اینکه دراین پروگرام ندیدم کی قسمت جدی برای راه آهن نوشته شده باشد درصورتیکه وضعیت اقتصادی مارا چیزی اصلاح نمی‌کند مگر
راه آهن والبته راه آهن وقت لازم دارد اما تصور می‌کنم که اگر دولت جدا بخواهد راه آهن بکشد تایکسال ونیم دیگر می‌تواند یک راه آهنی بکشد که آن راه آهن یک تاثیراتی درزندگی اقتصادی ما داشته باشد برای اینکه زحمت فوق العاده راه آهن فقط پول است پول که بود کار خیلی آسانی است مخصوصا برای آقایان عرض می‌کنم درموقع جنگ بین المللی امریکائی‌ها که قشون کشی کردند به حدود غرب از بردو تا فرونت فرانسه چهار خط آهن کشیدند آن خط آهنهای بزرگ را درعرض شش ماه کشیدند پول که حاضر شد می‌شود به سرعت راه آهن را درست کرد وراه آهن یک چیزی نیست که فوق العاده وقت لازم داشته باشد وبنده بر خلاف آقایانی که تصور می‌کردند زحمت فوق العاده دارد معتقدم که هیچ زحمت فوق العاده ندارد تصور می‌کنم خواستن مهندسی که در دوره پنجم تصویب شد بیاید برای راه آهن وبنده مخالف بودم برای این بود که عقیده‌ام این بود که اول دولت ومجلس باید تشخیص بدهند که کدام طرف راه آهن باید کشید بعد متخصص بیاورند که آن راه را بکشند حالا هم عقیده دارم که فقط قسمت اختصاصیش که عبارت از کشیدنش باشد مربوط به مهندسین است ولی جنبه سیاسیش وجنبه نظامیش وجنبه اجتماعیش مربوط به دولت ورجال مملکت است وهیچ مربوط به مهندس نیست مثلا اگر دولت تشخیص داد که فلان نقطه را باید وصل کنند به فلان قطعه آنوقت دیگر مهندس نمی‌خواهد یک کمپانی ساختمان را می‌طلبند وبا آن کمپانی یک قراردادی می‌بندند کمپانی ساختمان هم خودشان مهندس ونقشه کش دارند وهم با تمام کمپانیها که ریل می‌فروشند ولوکوموتیو می‌فروشند وبا تمام آنهائی که لوازم راه آهن را دارند با همه آنها مراوده وآشنائی دارند وبا تمام آنها یک قراردادهائی دارند آنها را کنترات می‌کنند مشغول کار می‌شوند وتشخیص خواهند داد که از فلان دره یا فلان راه باید خط آهن کشیده شود واین مربوط به مهندس نیست ومربوط به خود دولت است برای اینکه دولت خودش بهترین متخصص است وبالاخره به عقیده بنده اگر چنانچه مهندسی هم بیاید تازه از وزارت فوائد عامه می‌پرسد که آقا من بروم کدام خط را مطالعه کنم اگر بگویند همه خطوط را برو مطالعه کن چند سال طول دارد تا تمام راهها را مطالعه کند ونقشه کشی کن درصورتیکه جنبه اقتصادی آنهم با وزارت مالیه وزارت فوائد عامه است که باید تشخیص بدهند کدام ولایت مال التجاره بیشتر می‌تواند فراهم کند یا کدام نقطه حاصل خیزتر وکدام نقطه صنایعش بیشتر است از آن نقطه خط آهن را شروع کنند.
پس درخصوص راه آهن بنده کاملا با این ماده ده پروگرام وخود پروگرام مخالفم وعقیده‌ام این است که دولت باید فکر جدید برای راه آهن بکنند وغیر از این فکری که کرده فکر جدیدتری بکند برای اینکه این زندگانی اقتصادی را که ما پیدا کرده‌ایم ییم توانیم ادامه بدهیم وبا رفع ترانزیت واین حرفها هم کارها اصلاح نمی‌شود مگر اینکه ما یک راه آهنی داشته باشیم دریک بندرآزادی از بنادر ایران که وصل باشد آن راه آهن به آن بندر که کشتیهای مال التجاره وتمام ملل دنیا بدانند که باید به آن بندر بیایند ومال التجاره شان را بفروشند یا مال التجاره از آن بندر حمل کنند به سایر نقاط عالم که بالاخره ما بواسطه آن بندر از رقابت بین المللی وآزادی دریاها استفاده نموده وضعیت اقتصادی ما پا یه‌ای پیدا کند.
عجالتا ما درتحت فشار طبیعی واقتصادی هستیم وبنده تصور می‌کنم واجب ترین وظیفه هر ایرانی مخصوصا ایرانیهائی که مصدرکارند ومسئولیت مملکت را گردن گرفته‌اند این است به هر وسیله وبه هر ترتیبی شده زودتر راه آهن را شروع کنند وشروعش این است که کمپانی ساختمان را طلبیده با او قراردادی منعقد کنند که شروع به کار نقشه برداری کند والا با مهندس مذاکره کرد واین قبیل چیزها اسباب معطلی کار ومسامحه است وممکن است دوسال مقدمات نقشه برداری را مهندس طول بدهد ویک فرسخ هم دراین مدت دوسال برای ما راه آهن نکشد بنده کاملا علاقه مند هستم به اینکه راه آهن را بلکه همین دولت حاضر کنتراتش را ببندد وبه مجلس بیاورد ومجلس هم فوری تصویب کند تا هر چه زودتر شروع به کشیدنش بشود ودرموقع مواد هم دراین قسمت عرایضم را عرض می‌کنم.
رییس –آقای بهار (اجازه)
بهار –درحقیقت می‌توان گفت که نماینده محترم جزو موافقین دولت بودند منتهی درمواد پروگرام ایشان بعضی نظریات شرحی داشتند که بعضی از قسمتهای آنهم اساسا صحیح بود ودر موقع اجرای به عمل هم بایستی مراجعه بفرمایند به هیئت دولت وآقایان وزرا نظریات ایشان را تامین کنند والبته نظریاتی که راجعه اجرای بعضی از مواد خاصه راجع به راه آهن داشتند آن اندازه که مصلحت است طرف توجه واقع می‌شود لهذا بنده درمقابل فرمایشات ایشان مجبور نخواهم شد به خودم زحمت مدافعه بدهم.
درقسمت اول هم چون داخل شخصیات شدند وبه عقیده اکثریت آقایان رفقا ونمایندگان محترم مذاکره در شخصیات زیاد از حد شد دیگر لازم نیست درآن باب عرض بکنم عرضی بکنم وهمانطوری که ایشان فرمودند تمام رجال سیاسی مما طرف توجه واعتمادند وهمان طور که آقای مدرس درجلسه قبل فرمودند کاش ما نظیراین رجال محترم صدها وهزارها می‌داشتیم تا درهر موردی به هر سیاستی که مبتلا می‌شدیم یک دسته رجال دانشمند بودند که مملکت را از ورطه بدبختی نجات می‌دادند وبه عقیده بنده از جزئیات واز شخصیات نه دراین جلسه بلکه من بعد هم باید صرف نظر شود زیرا عمر مملکت مایک قسمت مهمش یک قسمت بزرگ زندگانی اجتماعی ما به شخصیات تلف وبر گذار شده است ودلیلش هم این است که نتیجه وافی وکافی این مبارزات ومذاکرات شخصی نبرده‌ایم جز اینکه عده کمی که از رجال فاضل وتوانا ودانشمند برای ما باقی مانده این عده هم همیشه درمعرض حملات وانتقادات شخصی ونظریات خصوصی در زحمت بوده‌اند وکمتر توانسته‌ایم از وجود راجل دانشمند مملکت چه رجال قدیم وچه رجال جدید آن استفاده را که شایسته است بکنیم بنده تصور می‌کنم دراین
بیست سال عمری که بر ما گذشته است بهتر از هیئت وزرای کنونی هیئت دولتی مناسب تر ومتجانس تر از هیئت دولت فعلی انتخاب نشده وبه عقیده بنده این طور هیئت دولتی به روی کار نیمده است یعنی وضعیات طوری بوده است که همانطوریکه آقای وزیر عدلیه فرمودند درموارد عمده رجال عمده از زیر بار کار شانه خالی میکرده ان لهذا کمتر دیده شده است یک عده از رجال مجرب خوش سابقه صاحب فضیلت خاصه درابتدای تاسیس یک پارلمان مسئولیت مشترکه را عهده دار شوند وباهم کار کنند پس دراین موقع که این حسن اتفاق پیش آمده باید آقایان نمایندگان باآن وجدان اصلاح طلبانه که درفرد فردشان بنده سراغ دارم این پیش آمد را حسن استقبال کنند واز این مسئولیت مشترکه که یک عده از رجال محترم مملکت قبول کرده‌اند ودولت دروجود آنها تمرکز پیدا کرده است وبالاخره از این وضعیات از این پیش آمد برای مملکت استفاده کنند این پروگرامی که نوشته شده است وتلفیق شده است بهترین پرگرام وموادی است که بعد از امعان نظر ودقت کامل نوشته شده وروی کاغذ آمده است ولی در عین حال باید تصدیق کنیم که نمایندگان اگر حاضر برای اجرای این پرگرام وعملی شدن آن نشویم وبه نام خدمت به ملکت وبه نام عملی شدن آن صمیمانه حاضر نشویم بالاخره این پرگرام هم مثل سایر اوراق مشعشع دیرینه خواهد بود که نوشتند دیرینه خواهد بود که نوشتند ونوشتیم وگفتند وقتیم وخواندند وخواندیم وبه جائی نرسیدیم ولی اگر انشاءالله آنطوری که بنده پیش بینی می‌کنم واز وجدان آقایان اطمینان برای عملی شدن این پرگرام واین مواد با این وقتی که در پیش داریم که مدت دوسال است وبااین رییس دولت وهیئت دولتی که صمیمی وجدی می‌باشند حاضر شویم واز شخصیات وخصوصیات تا اندازه صرف نظر کنیم بنده تصور می‌کنم بر خلاف گذشته یک نام نیک ابدی برای مجلس شورای ملی باقی خواهد بود وانشاالله هیئت دولت حاضر هم ثابت خواهد ماند به اصلاحات هم موفق خواهد شد
بدیهی است که یک هیئت دولت خوب به یک دسته بخصوص از وکلا اختصاص نخواهد داشت ومتعلق به مملکت است وهیئتی است که تمام از او استفاده خواهند کرد لذا بنده خودم را چندان مجبور نمی دانم که درمقابل فرمایشات آقای فرمند صحبت بکنم زیرا همان طوریکه مذاکره شد روحا ایشان هم موافق بودند واظهاراتی هم که در ماده دو راجع به جزئبیات امور تجارت از قبیل تجارت قالی وتریاک فرمودند تصور می‌کنم منظور نظر هیئت دولت هم باشد زیر دولت هم اصلاح وتوسعه امور تجارت را وعده می‌دهد وبدیهی است درموقع اقداماتی که مصلحت باشد خواهد کرد مثلا اگر صلاح دانست که خروج قالی جوهری صلاح مملکت است یا سایر چیزها البته اجازه خواهد داد وعمل خواهد کرد مثل اواز این رهگذر هم منظور حاصل خواهد شد درقسمت راه آهن هم شرحی فرمودند وبنده خیال می‌کنم عبارتی که درخود ماده ذکر شده اتم واصلح است زیرا می‌نویسد (اجرای تصمیم مجلس پنجم راجع به نقشه برداری خطوط مختلفه آهن وتعیین اهم واصلح وپیشنهاد آن به مجلس) واین همان مقصود آقای فرمند نماینده محترم است.
بدیهی است راه آهن را از کویر به کویر شروع نمی‌کنند که نه مال التجاره از آنجا عبور کرد ونه هیچ بلکه از دریا به دریا شروع می‌کنند وخط آهن را جائی می‌کشند که محل عبور مال التجاره باشد وفائده داشته باشد وطوری باشد که مسافرین وسیاحان گذرگاهشان ایران باشد وایالات خوب وپر جمعیت ما به هم وصل شود البته تمام این ملاحظات خواهد شد به عقیده بنده این قسمتهاحاصل شده البته درکشیدن راه آهن مطالعات عمیقی شروع خواهد ونظریه حضرت عالی تامین خواهدشد خواستن مهندس هم برای همین منظور بود وبرای مساله فوق العاده نبود زیرا درراه آهن اولین قدمی که باید برداشته شود خواستن مهندس است زیرا او باید مساله راحل کند والبته درضمن ملاحظات نظامی واجتماعی واقتصادی وغیره هم خواهدشد مهندس هم برای همین خواسته شده که این مسائل را تشخیص بدهد واین نظریات را اجرا کند هر راهی را که صلاح میداند از آن راه مشغول کار شوند حالا که به قول شما پول داریم مهندس هم دعوت شده است مجلس هم بیان مقصد مشروع مقدس موافق است باید هرچه زودتر این اجرا کند وهر راهی را که صلاح میداند از آن راه مشغول کار شوند حالا شروع کرد نماینده محترم باینکه باپروگرام موافق نبودند معهذا حرارتشان از مابیشتر بود
درهر صورت امیدواریم آقایان نمایندگان دست به دست به داده از دولت استفاده کنند تا انشاءالله این مرام عملی اگر به اجرای تمام مواد این پروگرام موفق شدیم که سعادت بزرگی است واگر هم ب تمام مواد موفق نشدیم به حکم (مالایدرک کله لایترک کله) به اجرای هر قسمتش موفق بشویم باز خوب است.
رییس –آقای ارباب (اجازه)
ارباب کیخسرو-بنده قبل از اینکه وارد درجزئیات عرایضم بشوم لازم است بطور اشراه در جواب فرمایش آقای ملک عرض کنم که بنده هم از موافقیم والبته آنچه که اینجا گفته می‌شود برای مخالفت با هیئت دولت نیست ولی بدیهی است وقتی که پروگرامی به مجلس میاید آن هیئت دولتی که دولتی که پشتیبانش یک اکثریتی است باید با آن اکثریت درباب پروگرام خودش مشورت کند بعد آن پروگرام را به مجلس بیاورد حالا اگر مشورت کرده است بنده نمی دانم زیرا جزو منفردین هستم.
یک نفر از نمایندگان –هیچکس نمی داند.
ارباب کیخسرو –آنچه را که دراینجا گفته می‌شود وآن چیزی که بنده را وادار کرده است که موقع را مغتنم بدانم ومطالبی عرض کنم نتیجه یک تفکر ونظریاتی است که به مرور زمان برای شخص پیش میاید بنده حقیقتا وقتی که به فکر فرو می‌روم که ما چه هستیم به کجا می‌رویم به قانون اساسی به حجم قوانین موضوعه نگاه می‌کنم حقیقتا نمی‌فهمم ما چیستیم روزی از برای پیدا کردن یک ماده قانون اساسی را مطالعه می‌کردم به جائی بر خوردم که لازم شد تمام قانون اساسی رامراجعه کنم و
به این فکر افتادم که به بینم کدام یک از مواد واصول قانون اساسی معطل مانده واجرا نشده است متاسفانه دیدم فقط چند ماده که اجرا شده می‌توانم جدا کنم بدیهی است است قانون اساسی برای این وضع شده که ملت ایران از اجرای آن مطمئن باشد ونیز مطمئن باشد از اینکه شب هرکس درخانه اش راحت می‌خوابد ونمایندگانشان دراینجا ناظر دراجرای آن هستندقوانینی که دراین مجلس وضع می‌شود برای باقی ماندن درگوشه طاقچه است؟ قانون دیوان محاسبات وضع شده کو آن دیوان محاسباتی که صورت حسابش باید به مجلس بیاید ؟بنده که یک همچو چیزی سراغ ندارم حالا از قبیل این قانون که اجرا نشده زیاد است اینجا درپروگرام اشاره کرده است به اصلاح بلدیه‌ها ولی هیچ اشاره نکرده به اجرای قانون بلدیه واجرای انجمنهای بلدی وولایتی وایالتی تمام اینها قانون دارد مملکت اگر مشروطه است باید هر قسمتش قانون اشته باشد وقانونش هم اجرا شود نه اینکه آن قانونی که به نفع مااست آنرا صحیح بدانیم وبگوییم باید اجرا شود وآن چیزی که به نفع ما نیست معتقد شویم که نباید اجرا شود بنده این قسم مشروطه را یک مشروطه صحیحی نمی دانم ونمی دانم که ما چه هستیم از این جهت بنده به خیال افتادم درموقع مطرح شدن پروگرام دولت درمجلس عرایض خودم راعرض کنم اینجا یک اصلی در پرگرام درنظر گرفته شده است که مقدس است ولی یک مقدماتی دارد بنده نمی دانم دولت این مقدمات را نظر گرفته است یانه ؟اول باید آن مقدمات را درنظر گرفت وبعد به این اصول پرداخت والا نه این دولت بلکه هیچ دولتی از عهده اصلاحات بر نخواهد آمد یکی وضعیات ادارات است وضعیت ادارات دولتی حقیقتا هیچ خوب نیست در اینجا از اقتصادیات صحبت می‌شود بنده عرض می‌کنم یک قسمت عمده ضررهای اقتصادی ما بواسطه عدم لیاتت یا خیانت مامورین دولت است که حتما باید اصلاح شود اینجا گفته می‌شود (حسن روابط با دول متحابه) بنده عرض می‌کنم برای اجرای این مقصد ونیت باید مامورین صحیح فرستاده شود گفته می‌شود فلاحت بدبختانه با فلاحت وزراعت این مملکت یک دشمنی خاصی می‌شود وزراعت فلاحت وتجارت اول باید اداره فلاحتی وتجارتی را اصلاح کند اول باید این مساله درمملکت درست شود ولایحه نوشتن تنها تجارت وفلاحت اصلاح نمی‌شود آقایانیکه دردوره بیست سال مشروطیت بوده‌اند میدانند که پروگرامهای زیادی با دولتها آمده ورفته وهیچ اثری هم بر اینها مترتب نشده است راجع به صحیه صحبت می‌شود وهمینطور راجع به چیزهای دیگر که دراین پروگرام نوشته شده بنده هرچه نگاه کردم مقدمات این اصول را پیدا نکردم اگر دولت این مقدمات را که حقیقتا لازم است درنظر گرفته که قبل از همه چیز آنرا اجرا کند بنده عرضی ندرم بلکه آرزوی اجرای آنرا دارم واگر واگر درنظر نگرفته‌اند استدعا دارم درنظر بگیرند آقای فرمند درضمن پرگرام یا مرامنامه خودشان که دردوسه جلسه قبل درمجلس قرائت نمودند یک اظهاری فرمودند که بنده متاسفانه با این اظهار ایشان مخالفتم فرمودند راه آهن برای ایجاد وحدت ملی است بنده نفهمیدم مقصودشان از این اظهارچیست خوش بختانه ملت ایران وحدت ملی دارند وتمام ایرانیها دست اتحادشان بجانب هم دراز است اما آن چیزیکه راه آهن برای اوست چیست ؟به عقیده بنده برای حفظ امنیت وحفظ حدود ثغور مملکت است راه آهن برای مسائل اقتصادی است. اگر مساله امنیت واقتصادیات متزلزل شود نه تنها وحدت ملی نخواهد بود شود نه تنها وحدت ملی نخواهد بود بلکه وحدت خانوادگی هم موجود نخواهد بود واز بین خواهد رفت فقرو وفاقه یک خانواده رااز هم متلاشی می‌کند واز بین می‌برد. دراینجا نسبت به هر قسمتی از مواد یک نظریاتی درنظر گرفته‌ام که درموقعیکه نوبت اجازه به بنده رسیددرموقع خودش عرض خواهم کرد ولی بطور کلی دراینجا تجدید عرض خود راکرده واستدعا دارم هیئت دولت حاضر بذل توجه مخصوص نسبت به چند فقره بفرمایند که خیلی لازم است اولا راجع به راه آهن که در اینجا صحبت شود چرا مجلس موافقت کرد برای چه وقتیکه مسئله مالیات قند وشکر درمجلس پنجم مطرح شد نه فقط مجلس موافقت کرد بلکه صدای موافقت از عموم مردم بلند شد وبا کمال میل برای این امر حاضر شدند ؟زیرا برای منافع عمومی بود ولی متاسفانه نمی دانم از چه نقطه نظر عرض کنم که عملیات گذشته بر ضرر مردم تمام شده است چنانچه مبالغی پول مملکت که باید دردست عموم درجریان باشد عجالتا توقیف شده است باین وضعیتی هم که فعلا در پیش است معلوم نیست که ما کی دارای راه آهن خواهیم شد راه آهن برای اقتصادیات وبرای اصلاح امور مردم است وبالاخره راه آهن نباید برای حمل جنازه ملت باشد این وضعیت اقتصادی ملی دارد مارا می‌کشد تجارت وهمه چیز ما را دارد از بین می‌برد عقیده بنده این است دولت قبل از اینکه موفق بکشیدن راه آهن بشود تصمیمی دراین گرفته وکاری بکند که این پول از توقیف خارج شود خوب است یک قانونی بمجلس پیشنهاد کند که این پول را یک مصرف عام المنفعه بزند ویک طریقه اتخاذ کند که مردم از این فقرو فاقه خلاص شوند قسمت دیگر که گمان می‌کنم جزو یکی از مواد برکام دولت هم بود مسئله عریضه بود که چند روزقبل تجار واصناف بعرض مجلس رسانید وضعیت ظاهرا طوری است که وکیل تصور می‌کند اگر فلان کاربر خلاف شداستیضاح خواهد کرد ولی عقیده بنده اساس این است که قوای ثلاثه مملکت باید از هم جدا شود مجلس باید کار خودش را بکند ودولت هم باید کار خودش را انجام بدهد امروز متاسفانه یک قسمت از قوای تقنینیه بدست مامورین دولت افتاده این معنی که خودشان قانون وضع می‌کنند وخودشان بهر طوری که صلاح میدانند آنرا اجرا می‌کنند وبالاخره هر کاری که می‌خواهد می‌کنند وهیچ معلوم نیست اثر قوانین که وکلا درمجلس وضع می‌کنند وباید بدست مامورین دولت اجرا شود چیست گر چه بنده خیلی از نظریات دیگر هم داشتم که لازم بود عرض کنم ولی درموقع مواد عرض خواهم کرد وچون نمی‌خواهم از نظامات مجلس خارج شوم همین قدرعرض می‌کنم واستدعا دارم دولت یک بذل توجهی باین نکات وعرایض بنده بفرمایند واگر اصلاح این مقدمات واصلی که بنده عرض کردم خود دولت درنظر
گرفته که بنده هم موافق خواهم بود واگر درنظر نگرفته خوب است درجزو لوایح خودشان درنظر بگیرند وپیشنهاد کنند ومتاسفانه این مقدمات را خیلی واجب تر ومقدم تر میدانم ..
رییس –آقای حائری زاده (اجازه)
حائری زاده –من فکر می‌کردم که چه طور آقایان موافقین به نوبه پشت کرسی نطق میایند واظهارات خودشان را می‌کنند آقای ارباب هم که یکی از موافقین دولت هستند یک مشت دردهای مهم مملکتی را درآنجا تشریح کردند بدیهی است اگر این دردها نمی‌بود ما این اندازه علاقه مندی نسبت بآقای مستوفی اظهار نمی‌کردیم. علت اینکه ما این قدراصرار می‌کردیم وایشان هی استنکاف از قبول وتصدیق می‌کردند برای همین بود که ایشان بیایند واین دردهای ما درمان ونواقص موجود را اصلاح کنند ووضعیت اقتصادی را اصلاح کنند معروف است درد کوه کوه میاید ومو بمو رفع می‌شود ممالکی هم که مالها از حیث تمدن وقانون از ما جلوترند این دردها را دارند وهمه روزه از وضعیت خود شان داد وفریاد دارند زیرا هنوز ماشین اصلاحات شکلی که عامه را راضی کرده اشد بجریان نیفتاده من خودم اقرار می‌کنم که من یک نفر وکیلی هستم از طبقه عوام (این مجلس هم مجلس عوام است) اطلاع کافی از سیاست عمومی نداریم فقط تکالیفی را من می‌توانم ادا کنم ووظیفه ما فقط از نقطه نظر بودجه ودادن رای اعتماد بماموریتی است که باید قانون مجلس را اجرا کنند برای همین مقصود وتکلیف هم بنده منتهای سعی را می‌کنم وخلی هم سعی دارم که از این حدود خارج نشوم زیرا از این بیشتر اطلاعی ندام یک قانونی درچند دروه قبل نوشتیم وباز دردوره بعد آمدیم یک چیزهائی نوشتیم که آن قانون را فلج کرده وباتلکیف گذارده است مثلا درمجلس چهارم ما آمدیم ویک اختیاراتی بآقای دکتر مصدق دادیم که مامور مالیه مارا اصلاح کند آن اختیار تمام قوانین که راجع بامور مالیه بود فلج کرد ما بایشان اختیارداریم که بیایند ومالیه مارا اصلاح کنند ولی پس از اینکه آن کابینه وایشان رفتند کاری نکردند وآن قوانین سابق هم فلج شد و معلوم نشد چه شد
بعضی از نمایندگان –آن اختیار محدود بود.
حائری زاده –غرض این است که این دردها هست وهر وقتی که ما می‌خواستیم این مسائل را اصلاح کم وقوانین رااز حالت فلج بیرون بیاوریم بقدری بدبختی بما فشار آورد وبقدری مسائل تازه از هر طرف پیش آمد که نه بوکیل ونه بدولتها فرصت نداد که این نواقص رااصلاح کنند وحال هم راجع این مواد که درپر گرام ذکر شده وهیجده ماده ایت (ولی بنده دربعضی درروزنامه‌ها دیدم بیست ماده ننوشته‌اند ونفهمید م آن دو ماده از کجا اآمه) خوب است آقایان موافقت بفرمایند زیرا مابشخص آقا اعتماد داریم خودشان بپرگرام هستند وفرض این مواد راهم درپرگرامشان نمی‌نوشتند واینجا نمی‌آوردند باز مااز نقطه نظر مصالح مملکت صلاح می‌دانستیم که به آقای مستوفی رای اعتماد داده شود تا مملکتی که وقایع بزرگی درآن اتفاق افتاده ودر عرض این بیست سال مشروطیت بحال انقلاب بوده به جریان صحیح بیفتد وامور اصلاح شود زیرا مملکت کم کم باید بحالت عادی وجریان معمولی بیفتد مخالفین آقای مستوفی هم این جمله را اعتراف دارند که وقتی ایشان مصدرکارند ومردم درخانه خودشان خواب بوده‌اند مطمئنند وقایعی که بدست ایشان اتفاق میفتد برای مملکت یک ضررهائی تولید نمی‌کند واین بهترین نعمتها است برای ما وزیاده براین دیگر چیزی عرض نمی‌کنم
رییس –آقای فهیمی (اجازه)
میرزا خلیل خان فهیمی –بنده خیلی خوشوقت می‌شوم پرگرامهائیکه بمجلس میاید از صورت مرام نامهای حزبی خارج باشد برخلاف نظریه آقای حائری زاده که می‌فرمایند آقای مستوفی خودشان پرگرام هستند بنده عرض می‌کنم این پرگرام کافی نیست فرمایششان به عین مثل اظهار یکی از رئییس الوزاراهای سابق است که دردوره اول باو گفتند باید بروی مجلس ودر آنجا معرفی شوید جواب داد بعد از هشتاد سال مرانمی شناسند که حالابروم معرفی شوم (خنده نمایندگان) اینها یک اصولی است که باید مراعات ولحوظ شود پرگرام دولت باید بنظریات سیاسی رییس الوزرا وبر احتیاجا ضروری مملکت منطبق باشدبالاخره باسید حاوی کی مسائلی باشد که برای مملکت نافع وضروری باشد ومخصوصا باید یک موادی باشد که بموقع اجرا گذارده شود از صورت ابهام خارج باشد ول نتیجه پرگرامی که صورت مبهم پیدا می‌کند این است که آقای فرمند میایند اینجا تا راه آهن را نکشند وسوار نشوند پایین نمی‌آیند (خنده نمایندگان) بنده البته حق داشتم منتظر باشم دراین عصر یعنی بعدا ز این که درنتیجه انقلابات عالم سیاست دنیا تقریبا غیر کرده ودولت ایرانهم از این انقلابات غیر متاثر نمانده وتغییرات عمده درآن بوقوع پیوسته ومقام سلطنت را تفویض کسی کرده‌اند که درنتیجه بروز لیاقت وکفایت علاقه مندی خودش را به مملکت ثابت کرده است وحالا دولت تشکیل شده مقام ریاست وزرا بعهده کسی مفوض شده که چندین مرتبه بمقام ریاست ورائی بر قرار شده واعضا کابینه شان تمام از اعضائی هستند که همیشه متصدی مشاغل مهمه درمملکت بوده‌اند البته در چنین موقعی بنده حق داشتم منتظر باشم که پرگرامیکه بمجلس میاید مواد او دارای یک وضوحی باشد وبقدری روشن باشد که همه یکی یکی مواد را بفهمیم نه اینکه مبهم باشد بنده ورفقایم که بنده افتخار عضویت فراکسیون آنها را دارم هیچ کدام منفی باف نیستیم ومیل مخالفت را هم نداریم ولی وقتی که درمواد این این پرگرام ملاحظه می‌کنیم هچ ملتفت نمی‌شویم که بچه رای می‌دهیم زیرا دارای یک مواد ومسائل مبهمی است وهمان طور که آقای ملک اظهار کردن علت این است که غلبا بحرانها وتشکیلات دولتها روی مسائل سیاسی واقع نمی‌شود بلکه بیشتر روی نظریات خصوصی وشخصی است مثلا اشخاصیکه مستحضر نیستند وقتی می‌شنوند که بحران سی چهل روز درمملکت طول کشیده تصور می‌کنند که یک مسائل بزرگ سیاسی پیش آمده که اینقدربحران درمملکت طول کشیده وچه پیش آمده که هیچ کس زیر بار تقبل مقام سیاست وزرا نمی‌رود ولی ماها که از قضایا مستحضریم میدانیم
چه مسائلی پیش آمده که موجب طول بحران شده وبالاخره یک کسی وقتی قبول کرد درآن ساعت آخر یک موادی طردا للباب بطور پرگرام تهیه می‌کند وفوری بمجلس میاورند ومثلا چون آقای مدرس با ایجاد کارخانه آهن ذوب کن علاقه دارند برای رضایت خاطر ایشان یک ماده هم می‌نویسند (ایجاد کارخانه آهن ذوب کن) خالصه باین ترتیب یک پرگرامی تهیه وآورده می‌شود از این جهت است که اگر بعضی از آقایان از رای دادن امتناع دارندیا اظهار مخالفت می‌کنند برای اینست که معلوم نیست برروی چه اصولی صحبت خواهند کرد ویا رای خواهند داد والایا این موادیکه دراینجا نوشته شده اصول کسی مخالف نیست آقای حائری زاده می‌فرمایند آقای رییس الوزرا خودشان پرگرام هستند بنده عرض می‌کنم تمام افراد ایرانی خودش پرگرام است والبته هرکس یک آرزوهای خوبی دارد ومیخواهد بآن آرزو نائل شود خلاصه چنانچه عرض کردم بنده ورفقای بنده با پرگرام مخالف نیستم ولی از مدلول آنهم چیزی نمی‌فهمیم ونمی‌توانم درآن اظهار عقیده کنم منتهی درضمن عمل وتوضیحاتی که آقایان وزرا خواهند داد امیدواریم وافق می‌شویم.
(جمعی از نمایندگان گفتند مذاکرات کافی است وبعضی دیگر اظهار کردند کافی نیست)
رییس –آقای بامداد (اجازه)
میرزا محمد علیخان بامداد –فرمایشات آقای فهیمی خلاصه می‌شود دریک جمله وآن ابهام واجمال پرگرام بود ولی بنده قبل از اینکه نظریات خودم را درباب پرگرام واین اظهار ایشان عرض کنم لازم میدانم چند کلمه درجواب فرمایش آقای ارباب عرض کنم زیرارفیق محترم بنده آقای حائری زاده برای حسن نظر واعتمادی که بحضرت آقای مستوفی دارند تمام محاکمات را موکول کردند راباحساسات ونظریات شخص خود آقا این نظریه را بنده تقدیس کرده ومیکنم ولی چون یکی از آقایان نمایندگان فرمودند این جواب آقای ارباب نشد لذا لازم میدانم چند کلمه دراین باب عرض کنیم آقای ارباب اصولا مخالفتی نداشتند وشخص آقا وکابنیه شان موافق بودند ولی در مواد یک نظریاتی داشتند که این نظریات هم اختصاص بشخص ایشان نداشت بلکه همه دراین نظریات شریکیم البته هیچکس نیست که بگوید این اظهار وفرمایش ایشان بجا وبموقع نبود خلاصه آنکه تمام نظریات آقای ارباب متوجه می‌شود بسو جریانات امور اداری والبته یک مملکتی همین حرف را می‌زند وهمین عقیده را دارند وهمانطورکه آقای حائری زاده فرمودند علت اینکه از بدو دروه ششم مجلس وآقایان نمایندگان محترم اکثر اصرار وابرام داشتند که شخصی مثل آقای مستوفی قبول ریاست وزرائی وزمام داری را نمایند برای همین مسئله بود برای بر طرف کردن سو جریان اداری بود وحالاهم بعقیده بنده مجلس ودولت باید دست بهم داده وصمیمانه این دردها را درمان واین نواقص را اصلاح کنند یک علت دیگرهم راجع به جوانی تشکیلات اداری ماست انکار نباید کرد که تشکیلات ما جوان تازه است وهنوز آن طور که باید نضج نگرفته والبته جوان عمری لازم دارد تا پیر شود واگر یک ملتی بیشترعلاقه مند بود زودتر این مرحله عمرا می‌گذراند واگر خیر کمتر علاقه مندی داشت البته تطو جریان خواهد داشت دوم غیر عادی بودن اوضاع این دوسه ساله که که البته اصطکاک زیاد می‌شد درافکار ادارات هم مال همین مملکت است این بود که بر سوجریان شاید قدری هم افزوده شده باشد ولی امروالحمدالله اوضاع دارد عادی می‌شود ویکی از مرامها وآرزوهای ما این است که اوضاع ما شروع بکند بشکل عادی گرفتند که درعرض یک مدت کمی با موافقت یادولت آبهای از جو رفته دوباره باز بجو باید
آقا سید یعقوب – یعنی دوباره انقلاب شود
بامداد... دیگر آنکه راجع به عدم اجرای محاکمات آقای ارباب شرحی فرمودند بنده تصدیق می‌کنم نظمیه ایشان را
بعضی از نمایندگان –آقا مخالفند
رییس –خبر تصدیق می‌کنند مخالفت را. بامداد –اینهامربوط است بیک نظریات ومسوابقی والبته باید اصلاحش را بخواهیم واینها ئیکه دراین مملکت متراکم شده باید اصلاحش کرد الان نمی‌شود گفت که فلان خرابی برای این است که پروگرام اینطور است والبته این خرابیها محسوس است باید دست بهم بدهیم برای اصلاح یکی هم مسئله وجود قند وشکر بود که فرمودند یک پولهائی دریک جائی جمعی شده ولی راه عملی غیر از این چه بود که یک پولی که مجلس شورای ملی مخصوص ومنحصر کرده باید کی مصرف معینی واجازه نداده بمصرف دیگر برسد چه می‌کردید ؟اگر بجریان می‌انداختند که از آن اختصاصا خارج می‌شد باید یک جائی جمع کنند که بعد از آنکه مقدمات راه آهن فراهم شد صرف نقشه برداری وکارخانه آهن ذوب کلی وغیره کنند این پول را باین مصرف‌ها برسانند بعلاوه که بیک امور منفعتی هم آن را استعمال کرده‌اند حالا اگر غیر از این راه عملی باشد که پول هم از حد اختصاص قانونی خارج بشود وهم درمعرض تداول باشد ودرمملکت جریان پیداکند کند آن را بنده نمی دانم با پیشنهاد کنند.
اما راجع بپروگرام بنده یااین پروگرام کاملا موافقم نه برای اینکه باآقای رییس الوزرا موافقم ومکرر رای اعتماد داده‌ام وعین الرضا سبب این شده است که هرچه که از آقا تراوش کند ونویسند موافقم نه بلکه برای خود پروگرام برا یاینکه اصلا پرگرام یعنی چه یعنی بیک ؟دولتی با اطلاع واحاطه آن تقطه‌های احتیاجات وضروریات ممکلت راتشخیص داده روی آنها پرگرام نوشته وماده بندی کنند وبمجلس بیاورند واین پروگرام طوری است که معنی مسئولیت رانشان می‌دهد واگر کلی گوئی وفیلسوف منشی ومرام نویسی بود یک دولت نمی‌توانست مسولیت راقبول کند مثل خیل از پروگرام مثلا ترویج دراقتصایات سعی درفلاحت اینها یک جز کلی و هروقت یک نماینده می‌گفت آقا فلاحت وتجارت کو جواب می‌داد ترویج می‌کنم اینکه صریحا بنویسند من فلان کار رامیکنم یعنی قبول مسوولیت می‌کنند دریک ماده‌های معینی خلاصه اگر ما ان شاالله باین دولت که رای اعتماد داده‌ایم وموافقت بکنیم وبهمان رایمان باقی باشیم البته درموقع می‌توانیم بگوییم شما که درپروگرام نوشته‌اید فروش تدریجی خالصجات کو لایحه
مقدماتش همینطورمواد دیگرش مثلا تاسیس بانک دولتی یا یک شعبه رهنی این عملی است کلی گوئی نیست نمی تواینم گفت نه مرام است نه مرامنامه اجمالی هم بنده درش نمی‌بینم عرض کردم شاید گفته شود که همان عین ارضا سبب شده است ولی اینطورنیست مثلا "اصلاح وتوسعه راههای شوسه نمی‌فهمم این چه اجمالی دارد اجرای تصمیم مجلس پنجم راجع بنقشه برداری خطوط مختلفه آهن این چه ابهامی دارد بهر حال بنده کاملا نظر بجنبه عملی بودن این پرگرام موافقم وهیچ اجمالی هم درش نمی‌بینیم فقط یک اجمالی درش می‌بینم که اگر آقایان صلاح بدانند اضافه بکنند یک درماده سوم که می‌نویسد"اهتمام درترویج وترقی زراعت ومخصوصا سعی درتکثیر محصولات قابل صدرو از قبیل پنبه ابریشم ومثال آنها بستن سدها برای اراضی قابل زرع آن رااضافه بفرمایند وخشکانیدن باتلاقها برای جلوگیری از مالاریا یکی هم درماده سیزدهم که نوشته بسط وتوسعه مدارس ابتدائی درتمام مملکت وتشکیل مدارس حرفه ومهندسی دراین ماده مخصوصا تشکیل مدارس حرفه قدری بنظر بنده خوبست که این یگانه آرزوی بنده بود که مدارس عملی پیدا شود که مرد عملی بیرون بدهد واین همه مرد اتکائی بیرون بیایند خوشبختانه شنیدم یک دوباب از این مدارس افتتاح شده واشخاصی راهم که متصدی کرده‌اند می‌شناسم که اشخاص لایقی هستند واز عهده بر میایند
البته نظر آقای وزیر معارف هم که ین ماده رادر سهم خودشان پیش بینی کرده‌اند ونوشته‌اند همین بود که بسط وتوسعه مدارس ابتدائی بعداز تشکیل وتاسیس دار المعلمین ودار المعلمات‌ها در ایلات وولایات باشد وگمان می‌کنم نظرشان همین بوده است والا بنده باین پروگرام کاملا موافقم وهیچ قصدی هم درش نمی‌بینم وزیر عدلیه –عرض کنم راجع بعرایضی که بنده پریروز کردم گویا یک سوتفاهمی شده است برای بعضی از آقایان مخصوصا ذوات محترمی که درمجلس تشریف دارند تصور کرده‌اند که من درضمن گفته‌ام که داخل دریک عملیات تروریسمی بوده‌اند بنده عرایضی که کرده‌ام حاضر است درآن اظهارات چنین چیزی نبوده ولی البته ممکن است تضییقاتی نسبت ببعضی از آنها بطور سهو اشتباه شده باشد وبنده باکمال تاسف معذرت می‌خواهم بعضی از نمایندگان –مذاکرات درکلیات کافی است
رییس –کافی است
(گفته شد بلی رییس –قسمت اول قرائت می‌شود
۱-حفظ حسن روابط با دول متحا به رییس آقایان موافقند چند دقیقه تنفس داده شود
(بعضی از نمایندگان صحیح است)
(دراین موقع جلسه برای تنفس تعطیل وپس از نیم ساعت مجدداتشکیل گردید)
رییس –قسمت اول پروگرام مصرح است آقای فرمند.
فرمند –با حفظ روابط حسنه با دول متحابه بنده کاملا موافقم ومعتقدم به این که روابط حسنه ورابط سیاسی برروی روابط اقتصادی باید حفظ شود.
اینکه بعضی از دول متحاب نسبت به قالیهای ما کی گمرکات زیادی بسته‌اند بنده این را حسن روابط سیاسی نمی دانم واز آقای وزیر خارجه خواهشمندم که بآن دول داخل مذاکره شوند ورفع این اشکال را برای قالیهای ایران بکنند یا اینکه مطابق عادت جاری وحق گمرکی که دولتها نسبت به هم داده‌اند هستند معامله متقابله با دولی که نسبت به مال التجاره‌های ما این معامله را کرده‌اند بکنند. رییس –به نماینده محترم تذکرمی دهم که بعداز این تذکرات خودشان را به عنوان مخالفت اظهار نکنند
آقای حائری زاده (اجازه)
حائری زاده –از طرف آقا بنده مخالفتی ندیدم بدیهی است وبدیهی اگر آنها روابط شان حسنه باشد ماهم باید باشیم.
رییس –آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب –بنده اولا دومساله را که آقا ی بهار وآقای بامداد دراینجا سابقا اشاره کرده‌اند ایراد می‌کنم مجلس سابق به قدری کارهای خوب کرد وقوانین معظم گذراند. خدمات بزرگ به مملکت کرد که همان روزی که آقای وزیرعدلیه فرمودند تاریخ قضاوت خواهد کرد که مجلس پنجم چه عملیات واقداماتی برای حفظ امنیت مملکت کرد وبا اینکه عامه متوجه نبودند وملتفت نبودند ماخوان را باعامه درانداختیم وایستادیم وکار کردیم عرض کرد این مساله قضاوتش باتاریخ است وتاریخ قضاوت خواهدکرد وگمان نمی‌کنم مجلسی بهتر از مجلس پنجم باشد بله یک چندروزی یک شور وولوله در شهر پیدا شد که مساله سقاخانه بود ودولت خاموشش کرد لکن این مساله را می‌خواستم تذکربدهم که راجع به گذشته آقایان وارد درصحبت نشوند حالا آمدیم درموضوع پروگرام آقای میرزاحسن خان مستوفی که رییس دولت اکثریت هستند وبنده هم اقلیت مخالف هستم واقلیت هم تابع اکثریت است لکن بنده اجازه گرفتم ودرجلسه خصوصی عرض کردم که اقلی اگر حرفی داشته باشد باید نطق خودش را بکند اما اکثریت دیگر نباید بزور چماق جواب بدهد باید به رای جواب اورا بدهند امادیگر به عنوان مخالفت بلند شدن وموافقت کردن واقلیت را خفه کردن گمان نمی‌کنم دردنیا سابقه داشته باشد البته اکثریت هستند جواب می‌دهند این یک مساله.
مساله دیگر یک موضوعی هست که دردوره چهارم پنجم محل صحبت بود که لوایحی که درمجلس می‌آید درماده اول می‌شود درکلیات صحبت کرد بنده دارم که ماده یک ماده بود که اگر آن ماده برداشته شود مواد بعد هم تزلزل پیدا می‌کند درآن ماده می شودرکلیات هم بحث کرد آن ماده دراینجا نیست اما به عقیه علمی خودم درقسمت دیگر هم می‌شود صحبت کرد چون
وزرا مسئولیت مشترک دارند وهریک از این مواد راجع به یک وزارتخانه است ماده اول رجع است به وزرات خارجه که باید روابط حسنه راحفظ کنند ولی به اعتبار مسولیت مشترکه اینها همه اشتراک دارند پس می‌شود بحث درکلیات نسبت به مواد هم کرد ممکن است آن اکثریتی که مخالف با بنده است بگوید چون تو اقلیتی چرند ومزحرف گفتید ولی …
رییس –اکثریت این حرف رانخواهد زد ولی به موجب آن عبیری هم که خودتان کردید این ماده‌ام المواد نیست وفقط درماده اول می‌توانید حرف بزنید.
آقا سید یعقوب –بسیار خوب بنده حالا که آقای رییس حقیقتا متوجه هستند به اینکه اقلیت زیاد حرف نزند …(خنده نمایندگان) واکثریت دامنه اش باز باشد عرض می‌کنم که این آقای رییس الوزرا الان دوره هفتم است که رییس الوزرا شده‌اند وبه اعتبار آنکه آقای مدرس فرمودند اگر همان کابینه سابق باشد بدون اینکه لباسشان تغییرکرده باشد وبعد تمایل اکثریت شد دوره ششم است والا دوره هفتم وهفت مرتبه است که آقای رییس الوزرا زمامدار اکثریت شده‌اند وبینی وبین الله همان طور که که آقای مدرس فرمودند چه برای داخله وچه برای نه ضرر دارند ونه نفع وبنده امیدوام دراین دوره مملکت نفع کلی ببرد وفقط دریک پروگرامشان که دردوره سوم درششم برج حوت ربیع الثانی ۱۳۳۳ بمجلس شورای ملی دادند این ماده در آنجا نیست چرا علتش هم این بود که آن وقت جنگ بین المللی دردنیا بود وآن وقت دولت ایران موقع استفاده اش بود بعقیده بنده بعلت اینکه ایران می‌توانست دراین قسمت از آنهائی که ما همیشه درفشار داشتند استفاد بزرگی بکند وحالا چون نمی‌توانم درکلیات صحبت کنم درکلیات آخر شرح مفصل خواهم داد پروگرام اولشان حفظ روابط حسنه نیست نکته این است امادر پروگرامی که دردوره چهارم تقدیم مجلس کرده‌اند این است عبارت حفظ روابط حسنه بادول متحابه وانجام قرار دادهای تجارتی وپستی وتلگرافی با دولت روسیه بنده الان درحضور آقای وزیر خارجه خود حضرت اشرف آقای رییس الوزرا راعرض می‌کنم که دولت شمالی تمام سرحداتش را بما بسته است یک خرده از مالاتجاره ما را نمی‌گذارند بآنجا برود آن وقت می‌گویند روابط حسنه است این روابط حسنه است که درتجارت را بروی ما سد کرده نفط وبنزین را میاورد پول مواد خام که اصول زندگانی ماست می‌برد اما درمقابل یک قدری برنج وخشکه بار که داریم نمی‌برد این درواقع حفظ روابط حسنه است ؟تصور نمی‌کنم که این روابط حسنه باشد که وچوب بخور وهرچه داری بمن بده با آقای تقی زاده یک وقتی در کمیسیون صحبت می‌کردیم گفتند شما درخانه ما دعوت می‌شوید جلو شما درخانه ما دعوت می‌شوید چلومیخورید ما درخانه شماباید چماق بخوریم توسری بخوریم این است روابط حسنه بنده نمی دانم دولت چه در نظر گرفته است ایران می‌سوزد درآتش فقرووفاقه برای چه برای اینکه راه تجارت را بر ماسد کرده‌اند اگر چه جرات نمی‌کنم این را حرف رابزنم ولی بازمیگویم سایر الدوله میاید سرحد کردستان جنگ می‌کند این روابط حسنه است این اوضاعی که درکردستان هست که نه من اطلاع دارم ونه کسی اطلاع دارد ونه هیچ یک از وکلا اطلاع دارند این چه روابط حسنه ایست ؟پس خوبست نوشته شود تغییر روابط سابقه ویجاد وابط مستحسنه والا این طوری که الان هست ومیخواهند حفظ کنند استدعا می‌کنم این راحفظ نکنند چرا ؟برای اینکه حفظ کردن یعنی اینکه وجوداست بایدباشد وباینطرف شمال بر ماسدود باشد ویان طرف هم هی تفنگ بدهند وایلات مرا بحال توحش وتزلزل بیندازند وجنگ درداخله مملکت اینجا کنند ماراخفه کنند بنده عقیده‌ای ندارم باین ماده وباید بکلی از پروگرام برداشته شود ویک روابط جدیی اینجا کنیم آقای وزیر خارجه که مدتها هم درخارجه بوده‌اند والحمدلله حالا دونفر از سفرای کبار جز وزرای عظام هستنند آقایان روابط حسنه است ؟حقیقتا نمی دانم این چطور روابط حسنه ایست. خفه کردن ملت روابط مودت است ؟تسلط عزرائیل است عرض کنم این روابط حسنه را مانداریم خوب است یک عملیاتی کنند که این وضع تغییر کند ایجاد یک روابط حسنه هم بادول شمالی هم بادولت جنوبی بکنند بواسطه اینکه مکرر بنده درپشت همین میز خطابه عرض کرده‌ام که ملت ایران یک ملتی است صلح طلب وبردبار ویک ملی است که که افراد جامعه بشریت است وهمیشه دست دوستی بهمه داده وهیچ وقت تحمل نکرده اما این طورهم نیست که از طرف دیگران هم تحمیل بر او بشود قهر هم می‌کند وعقیده‌ام این است که حق درد ودرمواقع خودش هم خیلی خشن وسخت است بنده عرض می‌کنم با این ترتیبی که جریان دارد دراین مدت ابدا روابط حسنه نیست وباید غیر کند وهر لوایحی که دراین خصوص درنظران هست دراینجا بدهید ویک مساله دیگر این است که آقایان موافقین بیان کردند مخصوصا آقای بامداد وآقای حائری زاده که عین الرضا عن کل عیب کلیله بیان کردند بنده قبول دارم لیکن بنده عمل می‌خواهم بنده کسی می‌گویم خوب که بنشینید وبرای مملکت کارکند کسی که برای مملکت کار نکند بنده با او خوب نیستم بنده کسی راکه که کاربکند ودامن به مرا بزند به بهایهوی وجنجال بازیها اعتنا نکند وبنشیندمعضلات را حل بکند می‌خواهم بنده آقای رییس الوزرا بفرمایند قرارداد تجارتی دردوره پنجم که درکمیسیون فوائد عامه وخارج دعوت کردیم خود حضرت اشرف تشریف می‌آورند آقا ی پیر نیا بزرگ وکوچک هم تشریف می‌آورند آقای تقی زاده وآقای مدرس هم تشریف می‌آورند کدام قرار داد تجارتی تا حال یک کلمه اش روی کاغذ آمده غیر از این است که تمام طلا ونقره مرا بردهان این قرارداد تجارت است همین ماده اول بود که دردوره چهارم صحبت بود از آن دروه تابحال چهار پنج سال گذشته ملاحظه بفرمایید اگر دریا طلان ونقره هم درایران بود اینطوری که مثل سیل جاری است ومی رود چه برای ایران باقی می‌ماند مکرر گفته شده والان من این مطلب را به آقایان اطلاع می‌دهم که درتمام سرحدات آنچه که طلا ونقره بود به اسم اینکه مال بانک وغیره
است می‌برند ماده قانونش را می‌خواستم تذکربدهم به این وزرائی که طرف اعتماد من نیستند (خنده نمایندگان) که دراین باب یک فکری بکنند ونگذارند طلانقره ما از بین برود بنده به این نظر با این ماده که حفظ روابط حسنه بادول متخاصمه است کاملا مخالفت وباید این ماده تغییر کند وخود آقای رییس الوزرا هم تصدیق دارند که این روابط، روابط حسنه نیست چون بیشتر از این اجازه نمی‌دهند مذاکرات راختم می‌کنم وخواهش دارم که اکثریت به بنده اجازه بدهند که در کلیات آخر خیلی حرف بزنم ومخصوصا جمع به وزرا مالیه خیلی صحبت دارم ویک مساله دیگر را از آقای رییس می‌خواستم اجازه بگیرم عرض کنم خوبست آقای رییس الوزرا که که درپشت تریبون آن مراسله را تکذیب کردند اورا از هیئت وزرا خارج کنندوخودشان وزارت جنگ را به عهده بگیرند ..
(صدای زنگ رییس)
رییس –آقا یاسائی (اجازه)
یاسائی –اگر چه رفیق محترم بنده آقای آقا سید یعقوب اجازه خواسته بودند که درکلیات مذاکره بفرمایند که مذکرا کافی شد بنده خیلی خشنود شدم که درمسائل دیگری ومذکرات دیگری مواجه باایشان نشدم ولی درتحت مواد پورگرام آنچه که ایشان مذاکره کردند اینهائی بود که بنده اینجا یادداشت کرده‌ام یک فرمایش درجلسه گذشته آقای مدرس فرمودند که امروز مورد سواستفاده آقای آقا سید یعقوب واقع شد وآن این بود که آقای مستوفی الممالک شخصی هستند که نه داخله از ایشان استفاده می‌کنند نه خارجه بنده دریک قسمتش با ایشان موافقم که هر وقت ایشان زمامدار مملکت شده‌اند خارجه نتوانسته‌اند از ایشان استفاده کنند ودرآتیه هم مطمئنیم نخواهند کرد ولی داخله از ایشان استفاده کرد ومی کنندوجود ایشان برای ما مغتنم است هر ملتی کی عده رجال سیاسی با تقوی برای خودش ذخیره کرده است وهر موقعی لازم باند وهر روزی که مورد استفاده بداند آنها را می‌آورد زمامدار مملکت می‌کند واز آنها مسئولیت می‌خواهد وامروز از آنروزهائی است که ما صلاح دانستیم که آقای مستوفی الممالک در راس حکومت ایران قرار بگیرد مسئولیت را در مملکت وملت ومجلس قبول کنند وبا اطمینانی که از عملیات گذشته ایشان داریم اطمینان داریم که درآتیه هم درسیاست داخله وخارجه خبط وخطائی نمی کنندوبا اطلاعات عمیقی که دارند درسیاست واوضاع ودنیا ومملکت یا شناسائی که مردم درحق ایشان وایشان درحق مردم دارند وهمچنین با شناسائیکه ایشان درحق خارجه وخارجه درحق ایشان دارندهیچ جای سوظن نیست که از این ببعد درکابینه که ایشان مسئولیتش را قبول کرده‌اند یک سواتفاهمی واقع شود واین راهم عرض کنم که ماها که از اول به ایشان اظهار تمایل کردیم وحالا هم ورقه سفید مانرا تقدیمشان می‌کنیم بیشتر از نقطه نظر شخص ایشان بود که ایشان درراس حکومت قرار گرفته‌اند کردند مسئولیت مشترک است ولی دریک هئیت اگر یک عضومتقی عامل بود بنده ممکن است باطمینان آن عضو ورقه سفید خودم را بدهم وباعضا دیگر هم که کسی نظر سوئی ندارد همه آقایان ورزیده مجرب سیاست وبالاخره یک روزی از این اشخاص باید استفاده کرد آقای آقا سید یعقوب فرمودند تجارت شمال ما دچار وقفه شده است باب صادرات شمالی بروی ایران بسته شده تصدیق می‌کنم ولی اگر بماده دوم بروگرام نظری فرموده باشید (اصلاح وتوسعه امور تجارت وتسهیلات راجعه به ترانزیت ورفع اشکالات موجود به آن) این طور بنده از این ماده استنباط می‌کنم که مقصود آقایان وزرا این ازاین ماده همان منظور جنابعالی بوده است ونظراکثر نمایندگانی که اظهار تمایل کردند برای حل این قضیه بود البته جهات دیگر هم داشت ولی مخصوصا برای این بود ما این وضعیت ناگوار تجارت را تصدیق می‌کنیم ولی بالاخره از آقایانی که زمام امور مملکت را بدستشان می‌دهیم این توقع را داریم که اسرع اوقات این مشکلات رارفع کنند یک مذاکره هم فرمودند راجع بطغیان سالارالدوله وحوادثی که درکردستان اتفاق افتاده بنده نظر باین که اطلاع ررسمی ندارم نمی‌توانم اظهار عقیده کنم ولی تصور می‌کنم بااین قوشون نیرومندی که ما الان داریم اینگونه حوادث کوچک قبل اهمیت نیست وامیدواریم اگر حادثه رخ داده بروی مرتفع بشود.
همچنین راجع بروابط حسنه فرمودند اگر بجای حفظ روابط حسنه می‌نوشتند (ایجاد روابط حسنه بهتر بود نبوده تعجب می‌کنم از آقای آقا سید یعقوب ایشان خودشان می‌فرمایند که دول ایران همیشه صلح طلب بوده است وهمیشه احساسات دوستانه نسبت با جانب نشان میداده است آنوقت می‌گویند روابط حسنه که داشته‌ایم دولت حفظ نکند بلکه ایجاد رواط حسنه درصورتیکه روابط حسنه بوده است وحالاهم هست ودرآتیه هم انشاالله دول موفق می‌شود این روابط راحفظ کند واگر مشکلاتی هم پیدا شده با نظر دوستانه ومودت آن مشکلات را رفع خواهند کرد ما بین خیل دول مشکلات پیدا می‌شود ولی آن اصل مودت محفوظ است وآن مشکلات جزئی راهم که پیدا می‌شود بانظر دوستانه حل می‌کنند خلاصه اینکه روابط با دول همجوار وغیر همجوار کاملا مستحسن بوده است ودولت مکلف است آن روابط حسنه راحفظ کند به علاوه ایشان راجع به خروج طلاونفره اظهاری کردند از قراریکه معلوم است یک قانون یا تصویب نامه بوده است که طلا ونقره دریک مدت معنی خارج نشود وحالا آن مدت منتفی شده تصور می‌کنم درنظر هیئت دولت هم با شد که آن قانون راتمدید کند ویک لایحه به مجلس بیاورد واز مجلس مجلس بگذراند این یک چیز خیلی فوق العاده نبوده که بواسطه آن یایک کابنیه که درراس آن یک مثل آقای مستوفی الممالک قرار گرفته است مخالفت بشود
بعضی از نمایندگان –مذاکرات کافی است
رییس –ماده دوم قرائت می‌شود
(به شرح آتی به شرح آتی خوانده شد)
دوم اصلاح وتوسعه امور تجارت وتسهیلات راجعه به ترانزیت ورفع اشکالات موجوده آن
رییس –آقای فرمند (اجازه)
فرمند –عرضی ندارم.
رییس –آقای ارباب کیخسرو (اجازه)
ارباب کیخسرو-دراین ماده دوقسمت است یکی اصلاح وتوسعه امور تجارت ویکی هم تسهیلات راجع به ترانزیت. تجارت بر دو قسم است کی مسائل ضروری برای کسب ویکی هم مسائل تجملی که خانه کسب را خراب کرده است. اینجا گفته می‌شود (توسعه) شاید اصلاح یک اثری بدهد ولی اگر توسعه باشد گمان نمی‌کنم اینجا بنده درضمن این ماده انتخظار اشتم به مساله جلوگیری از اشیا تجملی هم توجهی بشود ما به کجا می‌رویم. از یک طرف میگوئیم مسائل اقتصادی را نظر داریم واز یک طرف هم درب دروازه‌های مملکت باز است وهرروز اسباب‌های تجملی به این مملکت میاید حالا نمی‌خواهم داخل در جزئیات بشوم که چه چیزها بچه قیمت می‌رسد ولی بالاخره وقتیکه نگاه کنید درادارات اگر بعضی اجزایش مجبور می‌شوند بعضی کارها بکنند مربوط به مسائل تجملی است وهمچنین اگر بعضی خرابیهای دیگر وارد می‌شود تکیه اش بهمانست به عقیده بنده لازم است بهر قسمی که صلاح میدانند از ورود اشیا تجملی جلوگیری کنند قسمت دیگر مساله ترانزیت است در۲۳ قوس ۱۳۰۰معاهده سیاسی که بین دولت روس وایران منعقد شده است درفصل ۲۰آن می‌نویسد طرفین معظمتین متعاهدتین متقابلا به همدیگر حق ترانزیت می‌دهند که از طریق ایران ویا طریق روسیه به ممالک ثالثی مال التجاره دول کامله الوداد (غیر از ممالک متحده یاجمهوری اتحادی شوروی روسیه) اخذ می‌شود نباید تعلق بگیرد این معاهده تصویب شده است در آنجا هم یک ماده صریحی که بایستی اجرا شده باشد ولی اینجا تازه جز پروگرام آمده است این یک اصلی است که جز قرار داد بوده از این جهت عملا اجرای آنرا انتظار داشتم نه جز پروگرام آمدن آنرا
رییس –آقای حائری زاده (اجازه)
حائری زاده –فرمایش نماینده محترم یکی راجع به اصلاحات تعرفه گمرکی بوده که تقریبا بشکلی تنظیم شود که باعث اصلاح اقتصادی بشود بنده تصور می‌کنم درماده ششم که نوشته است تهیه لوایح لازمه راجع به اصلاح امور مالیه
بدیهی است اصلاح امور مالیه که شد این مساله درآنجا حل خواهد شد اما درقسمت ترانزیت اگر نظر نماینده محترم باشد درآن جلسه تاریخی که این عهد نامه از مجلس چهارم می‌گذشت در این موضوع خیلی مذاکرات شد که ترانزیتی که بیشتر به نفع ماست ترانزیت وارداتست که جنسی که می‌خواهیم که بیاوریم از روسیه عبور بدهیم وبیاوریم واگر اجناس خودمانرا هم خواسته باشیم عبور بدهیم ولی چون امتعه ما یک امتعه سنگین وزن سبک قیمتی است صرف نیمکند که یک راه زیادی را به پیماید واگر خواسته باشند عمل بکنند تصور نمی‌کنم از طرف دولت مجاور هم مخالفتی بشود واین قسمت که دولت درنظر گرفته است برای ترانزیت وارداتست که ما خودمان از ممالک ارواپاکه مال التجاره خریدیم از را روسیه بتوانیم عبور بدهیم وبیاوریم واین ماده گمان می‌کنم واضح باشد وبیش از این محتاج به توضیح نباشد
رییس –آقای فهیمی (اجازه)
فهیمی –دراین ماده عرضی ندارم.
رییس-قسمت سوم
(به شرح ذیل خوانده شد)
سوم اهتمام درترویج وترقی زراعت ومخصوصا سعی تکثیر محصولات قابل صدور از قبیل پنبه و ابریشم وامثال آنها بستن سدها برا ی آبیاری اراضی قابل زرع.
رییس-آقای فرمند (اجازه)
فرمند –عرضی ندارم.
رییس –آقای ارباب کیخسرو.
ارباب کیخسرو-بنده بطوریکه درکلیات عرض کردم البته تقدیس می‌کنم این نظر دولت رابرای اصلاح عمل فلاحیت ولی بنده چون نمی دانم که چه قسم اصلاحی درنظر گرفته‌اند اینجا انتظار داشتم که در یکجائی می‌گنجاندند جلوگیری از خرابیهای مامورین دولتی اصلاح دومی که بنده درنظر داشتم که شاید اگر دولت هم درنظر نمی‌گرفت خوب بود اصلاح مالیات ارضی است این موضوع مالیات ارضی یکی از چیزهای است که عمل فلاحت را خراب کرده است اگر دولت یک اصلی برای این امر درنظر می‌گرفت ومتوجه می‌شد خیلی خوب بود زیرا عمل فلاحت درواقع یگانه چیزیست که این مملکت می‌تواند بوسیله آن ترقی کند متاسفانه دراینجا نیست در اینجا قسمت سد بستن برای آبها را متذکر شده البته خود دولت تصدیق می‌فرمایند سد چیزی نیست که امروز بسته شود وفردا درعمر این کابینه آب جاری شود بلکه اگر درعوض این می‌نوشتند :جلوگیری از تعدیات مامورین مالیه برای رسیدن آبهای موجود بزراعت مقدم تر بود.
رییس –آقای حائری زاده (اجازه)
حائری زاده –یکی از خرابیهائی که مااز قدیم به ارث برده‌ایم ترتیب مالیات ارضی است مانعی هم نیست که ماآنرا از نظر دولت بگذرانیم که دولت متوجه خرابیها باشد ودر صدداصلاح بر آید اگر آقای ارباب دراین موضوع بیش از اینهم صحبت بفرمایند من به ایشان حق می‌دهم ولی اگر نظر مبارکشان باشد درمجلس پنجم وقتی قانون مالیات املاک اربابی ومراعی ومواشی می‌گذشت در آن موقع هم دراین موضوع صحبت شد وگفته شد که باید یک محل دیگری پیدا کنیم تا بتوانیم اینطور مالیاتها را بهم بزنیم زیرا مامورین مالیه وقتی بدهات وقصبات می‌روند مردم را توقیف می‌کنند گوسفندهاشان را توقیف می‌کنند محصول را توقیف می‌کنند وبرای وصال یک مالیاتی که چهارمیلیون ونیم بیشتر نیست مبلغی خرج می‌کنیم واین اشکالات هم هست ولی ماتا یک محلی پیدا نکرده‌ایم که بجای این بگذاریم اگر دولت بخواهد از این مالیات صرف نظر کند چرخهای دولت فلج می‌شود وقتی هم که دولت نتواند صرف نظرکند باید بدست مامورین مالیه این عمل انجام
بگیرد واین مالیات وصول شود آنهم اداراتی که به فرمایش آقای بامداد خیلی جوانست وتازه تاسیس شده سابقا مالیات مملکت ماعنوان ابواب جمعی داشت مثلا ناحیه فارس ابواب جمع قوام الملک بود یک ناحیه دیگر بابوابجمع فلان خان بود ولی امروز دولت می‌خواهد به جز عمل کند ومالیات را قسمت قسمت وصول کند در مملکتی که معارف ترقی نکرده وآن اندازه اشخاص با سواد که به تحصیلداری ومباشری بگمارد ندارد بدیهی است که این خرابیها هست وما توقعمان از دولت این بوده است که راه حلی برای جلوگیری از این خرابیهافراهم کند دولت درماده ششم این جمله را پیش بینی کرده است (تهیه وتقدیم لوایح لازمه برای اصلاحات راجعه به امور مالیه که عملا ضرورت آنها ثابت گردیده است) ما امیدواریم دراین موضوع یک مطالعاتی بشود وترتیبی بدهند که زارع وفلاح این مملکت از پرداخت مالیات معاف شوند ومردم به عمل زراعت وآبیاری مشغول بشوند وزندگی جدیدی پیداکنند واز آن کثافت پیش نجات پیدا کنیم ولی این کارها مدت لازم دارد تا انجام بگیرد والا بفرمایش آقای فهیمی از پشت تریبون پایین نیائیم تا راه آهن سوار شویم فائده ندارد
بعضی از نمایندگان –مذاکرات کافیست.
رییس –پیشنهاد ختم جلسه کرده‌اند مخالفی ندارد
(بعضی از نمایندگان –خیر)
رییس –چون روز شنبه عید مولود حضرت ختمی مرتبت (ص) خواهد وبر حسب المعمول یک عده می‌بایست به قرعه انتخاب شوند ودرآنروز حضور اعلی حضرت برای تبریک مشرف شوند سابقا شش نفر انتخاب میشده حالا هم موافقید همان شش نفر باش؟
بعضی از نمایندگان –صحیح است
(استقراع به عمل آمده نتیجه به طریق ذیل حاصل گردید آقایان غلامحسین میرزا- مدرس- مرتضی قلیخان بیات یک نفر از نمایندگان جز هیئت رییسه‌اند –
بهار علیخان حیدری میرزا ابراهیم اهری –لیقوانی.
مدرس –بنده کسالت دارم عوض من یک نفر دیگر را معین بفرمایند
(مجددا قرعه کشیده آقای خطیبی معین شدند)
رییس –جلسه آتیه روز یکشنبه چهار ساعت قبل از ظهر دستور بقیه پرگرام
(مجلس نیم ساعت بعد از ظهر ختم شد)
رییس مجلس شورای ملی سید محمد تدین
منشی :سید ابراهیم ضیا منشی امیر تیمور کلالی