مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۸ امرداد ۱۲۸۹ نشست ۱۳۱

مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری دوم

تصمیم‌های مجلس مجلس شورای ملی مذاکرات دوره قانونگذاری دوم

درگاه انقلاب مشروطه

نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری دوم

مجلس شورای ملی ۲۸ امرداد ۱۲۸۹ نشست ۱۳۱

مجلس شورای ملی ۲۸ امرداد ۱۲۸۹ نشست ۱۳۱

جلسه ۱۳۱

صورت مشروح روز شنبه ۱۴ شعبان المعظم ۱۳۲۸

مجلس دو ساعت و ربع قبل از ظهر در تحت ریاست آقای ذکاءالملک تشکیل شد و صورت‌مجلس روز پنج‌شنبه ۱۲ را آقای معاضدالمک قرائت نمود.

رئیس - در صورت مجلس اگر ملاحظاتی هست بفرمایید.

ارباب کیخسرو - عرض بنده این بود هر جا که القاب ذکر می‌شود خوبست اسامی هم نوشته شود آنجا که سردار ملی و سالار ملی نوشته شده است خوب بود اسامی ایشان هم نوشته شود.

عزالملک ـ در روزنامه استقلال ایران در ضمن سئوال بنده از وزرات خارجه دیدم که نوشته شده بود (بانه) یکی از حکومت‌های بزرگ ایران نخواهد بود فرض محال محال نیست فرض می‌کنیم (بانه) یکی از حکومتهای بزرگ ایران باشد آن وقت کردستان چه خواهد شد خوب است تندنویس‌ها یک قدری مواظب باشند که نطقها را تغییر بنده این طور گفتم که (بانه) از تحت نفوذ حکوت ایران خارج شده است.

اسدالله خان ـ در یک فقره جوابی که وزیر امور خارجه پریروز دادند در خصوص رجعت قشون روس یک اشتباه لفظی شده است و آن این است که گفته‌اند: دولت روی منتظر است که در این خصوص با دولت ایران مذاکره کنند.

چون در مذاکره در زبان فارسی دو معنی دارد یک معنی آن لغوی و معنای دیگر آن اصطلاحی است معنی لغوی آن صحبت کردن است حالا می‌خواهیم بدانیم که مراد از این لفظ معنای تحت اللفظی است یا معنای اصطلاحی اگر معنی مراد معنای اصطلاحی است گمان نمی‌کنم مجلس بتواند ساکت نشیند و نمی‌توانیم قبول بکنیم که با آن دولت داخل مذاکره شویم و دلیلش این است که ما آنها را محق در ورود نمیدانیم تا اینکه ما را دعوت کنند به اینکه داخل در مذاکره شویم باید همان طوریکه بدون مذاکره وارد شده‌اند همان طور هم خارج شوند بنده این سکوت مجلس را صحیح نمیدانم و باید وزیر امور خارجه در جلسه آتیه توضیح بدهد که مراد از این لفظ معنی اصطلاحی است یا معنی لغوی تا رفع اشتباه بشود.

رئیس ـ خوب است در این خصوص خودتان از وزرات خارجه سئوال بکنید.

معاضدالملک ـ در جواب آقای عزالملک بنده لازم میدانم که از طرف دایره تند نویسی دفاع کنم که در روزنامه استقلال ایران هر چه باشد به دایره تند نویسان ربطی ندارد دایره تند نویسی ماذون نیستند که صورت مشروح را به روزنامه بدهند و هر وقت بدهند بایستی به تصویب هیئت رئیسه یا دو نفر از منشی‌ها بدهند.

عزالملک ـ بنده اول به صورت مشروح هم رجوع کردم دیدم در آنجا هم این اشتباه را کرده‌اند.

ارباب کیخسرو ـ اینکه فرمودید دایره تند نویسان بی اطلاع از هیئت رئیسه اخبار نمی‌دهند بنده مخصوصا دیروز یک ورقه دیدم که از طرف هیئت رئیسه نوشته بود به رئیس تند نویسان که صورت مجلس را به روزنامه استقلال ایران بدهند.

شیخ اسمعیل هشترودی ـ آن روز که در محاسبه حاجی وکیل الرعایا که آقای اسدالله خان راپورت می‌دادند من خیلی تعجب کردم که این قدر اشتباه ممکن است بشود یک شخصی کارهای شخصی خودش را در پارلمان اظهار بکنند و دو ساعت وقت پارلمان را تلف نماید و خیلی تاسف می‌خورم از وزیر مالیه و از این کمیسیونی که هستند با وجودی که خودشان اقرار کردند که این حساب شخصی است و ربطی به وزیر مالیه دارد و بعد از آنکه وکلا خودشان گفتند این قرض، قرض شخصی فلان کس است و چه ربطی دارد به اینکه اسدالله خان این را در مجلس راپورت بدهد که این عمل شخصی بنده است مثل اینکه با اهل بازار طرف حساب هستم هیچ ربطی به وزیر مالیه و این و آن ندارد و اساساً دروغ است و آن شخصی که تمسک شخصی داده‌ام حاضر است بعد از آن هم خودم دویست تومان است و در راپورت یک صد و هفتاد تومان نوشته‌اند بنده باید این را دنبال بکنم و مفتضح بکنم که من با وزیر مالیه در این خصوص طرف هستم یک کسی به شماره من پول داده است و سند گرفته است و آن دویست تومان است و یکی هم قبض او موجود است و یکی هم این است که وزیر مالیه چه وقت به من پول یا حواله داده است که از کسی بگیرم اینها موجود هستند بیایند بگویند که ما فلان کس را حواله دادیم که بگیرد و یا اینکه خودمان به او دادیم و یکی هم اینکه دویست بوده است نه صد و هفتاد تومان است بنده ابدا اطلاع ندارم که وزیر مایه کیست و کی با او صحبت کرده‌ام و کی پول گرفته‌ام یکی هم این است که از وکیل الرعایا پول گرفته‌ام و به شخص ایشان تمسک داده‌ام و بعد از آن هم اقرار می‌کنم دویست تومان است صد و هفتاد تومان نیست و هیچ ربطی به این عوالم ندارد.

اسدالله خان ـ اینجا دو اشتباه شده است یکی راجع به آقای شیخ اسمعیل هشترودی و یکی هم راجع به حاجی خان اگر اجازه بدهید با کمال ملایمت مختصرا رفع اشتباه بکنم.

رئیس ـ این مملکت روزنامه هم دارد هر چه می‌خواهید توضیح کنید بنویسید بدهید در رورنامه‌ها درج کنند تا رفع اشتباه شود چرا وقت مجلس را تلف می‌کنید.

اسدالله خان ـ فقط دو کلمه در مقام توضیح می‌خواهم عرض کنم.

رئیس ـ از مجلس رأی می‌گیریم اگر رأی داد شما که رفع اشتباه بنمائید داخل این مذاکره می‌شویم.

(بعد از مقداری مذاکره و اصرار رئیس اجاره داد.)

اسدالله خان ـ در توضیح فرمایشات آن عرض می‌کنم این که فرمودند صد و هفتاد تومان نوشته است و دویست تومان بوده است صحیح است لکن وقتی که ما به حساب حاجی وکیل الرعایا رسیدیم در حسابی که ایشان در ضمن چهار ورقه به وزیر مالیه داده‌اند در آنجا این طور نوشته‌اند در جزو قروض خودشان این را هم اظهار نموده‌اند ما هم آن را جزو راپورت خودمان نوشتیم ولی آن پولهائی را که حساب می‌کنیم از این قرار است صد و هفتاد تومان آقای شیخ اسمعیل هشترودی، دویست و پنجاه تومان آقای نوبری، و غیره و دو فقره دیگر آنها حسابهائی است که شخصی است این است که به نام کمیسیون بنده می‌خواهم این رفع اشتباه را بکنم و الان هم این را عرض می‌کنم آنهائی که حساب میدانند ملتفت هستند که کسی که یک پول را در یک جائی می‌گذارد و مخارجی هم می‌شود مینویسد و چون این یک حساب دولتی نبود نوشتیم این یک صد و هفتاد تومان را قبول نداریم و اگر وکیل الرعایا شخصی دارند ربطی به حساب شعبه ندارد.

مستشارالدوله ـ من تعجب می‌کنم که یک همچو چیز خوبی دو روز باید در مجلس مطرح مذاکره شود بنده که هنگامی که رئیس بودم دو فقره از حاجی وکیل الرعایا پول گرفتم یکی هفتاد تومان و یکی دویست و پنجاه تومان این دویست و پنجاه تومان داده شد به دو نفر از وکلا که بروند به زنجان برای کاری یک مبلغی از آن را برگرداندند و هفتاد تومان داده شد و یک هفتاد تومان دیگری بنده از حاجی وکیل الرعایا گرفتم برای یک مصرفی که لزومی داشت و هیچ ربطی به حساب آنها ندارد و آن هفتاد بایستی به اسم آقا شیخ محمد و آقای نوبری بنویسند که نوشتند و این دو فقره را بنده خودم حاضرم بدهم و هیچ وقت مجلس را بیشتر از این ضایع نکنید.

آقا میرزا ابراهیم خان تلگرافی را که از بغداد از طرف آیت الله خراسانی به توسط آقای حاجی میرزا زین العابدین قمی به مجلس رسیده بود قریب به مضمون ذیل قرائت کرد:

به عموم مجاهدین اعلام می‌دارد که البوم حفظ مملکت به تسلیم اسلحه و واگذار نمودن به وزارت جنگ متوقف و اقدام در این امر واجب فوری است.

محمد کاظم خراسانی

شروع به شور در بقیه قانون اداری معارف گردید ابتدا راپورت کمیسیون معارف راجع به ماده پنجم کمیسیون پیشنهاد آقا سید حسین اردبیلی را قابل توجه دانسته بود ولی برای اینکه در موقع لزوم وزارت معارف حق داشته باشد مریض خانه برای خود تاسیس کند این جمله را تصویب کرده بود که در اول جزء هفتم از ماده پنجم گذاشته شود.

(و ایجاد مریض خانه هائی که وزارت معارف تاسیس آن را از طرف خود لازم بداند.)

بعد از مذاکرات لازمه ملاحظات دقیقه رئیس در پیشنهاد فوق از مجلس اخذ رأی نموده و با اکثریت رد شد ماده پنجم راپورت کمیسیون با اضافه این جمله (و فرستادن شاگر به خارجه) در آخر جزء اول آن حذف کلمه (مریض خانه) از اول جزء هفتم قرائت گردیده بدون مذاکره رأی گرفته شده با اکثریت تصویب شد.

ماده ۶ وظایف اداره اوقاف

1. تحصیل صورت صحیح از وقف نامها و موقوفات مرکزی و ایالتی و ولایتی و بلوکات در کل ممالک ایران.
2. تصحیح امور اوقاف و سعی در این که اموال موقوفه در محل خود و در مصرف موقوفه علیه صرف شود.
3. تفتیش حال موقوفات و تدارک موجبات ابادی آنها.

(آقای وحید الملک مخبر کمیسیون اظهار نموده این جمله را آقای معاون وزارت علوم پیشنهاد می‌نماید که به تصویب مجلس جزء این ماده شود اداره کردن موقوفاتی که متولی مخصوصی ندارد و موقوفاتی که وجوه آن باید در مطلق بریات صرف گردد و صرف فوائد آنها در اصلاح مکاتب و مدارس و فواید عمومی.)

در این خصوص مقداری مذاکره شده بالاخره مقرر شد رجوع به کمیسیون شود که ملاحظات خود را نموده راپورت بدهد و بین نمایندگان طبع و توزیع شود آن وقت مطرح مذاکره گردد.

ماده ۷ وظایف دایره تحقیقات:

۱. تسویه اختلافات بین متولی و نظار اوقاف و خدمه و موظفین موقوفات.

۲. تحقیق در نوشتجات و اسناد راجعه با اوقاف رجوع به عدلیه در صورت لزوم.

تحقیق جمع و خرج و عایدی اوقاف مختلفه شخصی - بعد از آن که مذاکرات به اندازه کافی در این ماده به عمل آمد رئیس از مجلس به قیام و قعود رأی گرفته ماده هفتم به طوری که نوشته شد تصویب شد.

ماده ۸ وظایف دایره تفتیش:

۱. تفتیش در مدارس ابتدائیه و متوسطه و عالیه و ملاحظات نظافت و حفظ صحت آنها.

۲. تفتیش در اجرای نظامنامه‌ها و محساسبات و عایدات و کیفیت جریان در کلیه امور ادارات وزارت خانه‌ها.

۳. تقدیم راپورت‌های هفتگی و ماهیانه و سالیانه از اوضاع مدارس و پیشرفت کار تعلیمات و کتب رایجه در مکاتب و کیفیت امور سایر ادارات وزارت خانه بعد از آن که نظریات در این ماده کافیا به عمل آمد از مجلس اخذ رأی شده به طوری که در راپورت نوشته شده بود تصویب شد.

(در این موقع کابینه وزراء وارد شدند.)

(آقا میرزا ابراهیم خان مرام نامه وزراء را قرائت نمود.)

حاجی آقا ـ امروز که بنا بود در پروگرام گفتگو کنیم متاسفانه گمان می‌کنم که این پروگرام دو مرتبه به هیئت وزراء برگردد و یک مدتی باز معطل شویم که ثانیاً پروگرام دیگری پیشنهاد شود البته چیزهائی که در این پروگرام نوشته شده تماما چیزهائی است که تمام ملت و تمام نمایندگان ارزوی اجرای آن را دارند ولی پروگرام یک کابینه وقتی که پیشنهاد می‌شود تقریبا باید طرق کلی را که برای انجام فقرات آن در نظر گرفته آن را در پروگرام ذکر بنمایند و به مجلس بفرستند که مجلس هم عقاید خود را بیان نماید آن وقت هر طور که تصویب شد به موقع اجرا گذارده شود والّا اصول این مطالبی که در اینجا نوشته شده البته ارزوی عموم ملت و تمام نمایندگاناست و قابل ملاحظه و گفتگو نیست امروز کدام یک از این مطالب را وکلا قابل مذاکره میدانند که اشکالی در آن باشد یا بگویند نباید باشد هیچ کدام از اینها قابل ملاحظه نیست مثلاً اصلاحات را به طور کلی بنویسد مثلاً در باب اصلاحات دو اثر امنیه باید بنویسد که کابینه در نظر گرفته است که همیشه ده هزار سوار امنیه به جهت ایران مرتب داشته باشد همچنین مطالب دیگر را همین طور به طور کلی طریق اجرای آن را بنویسند تا وکلا نظریات خود را در آن بنمایند مثلاً برای تهیه کسر بودجه و مرتب کردن ادارات همین قدر نوشته‌اند باید تحصیل وجه شود دیگر طریق تحصیل آن را آن طوری که کابینه هیئت وزراء در نظر دارند ذکر نکرده‌اند طریق تحصیل وجه را هم بیان کردند در این پروگرام هم بیان نمایند و بنویسند که به طور کلی چه طریقی را در نظر گرفته‌اند که ما بدانیم و ملاحظات و نظریات خودمان را بکنیم والّا اصول این پروگرام خیلی مطالب صحیحی است بدیهی است هیچ کس نمی‌تواند بگوید اصلاح قشون نباید بشود اصلاح امنیه نباید بشود همین طور مطالب دیگر اینها اساساً منکر ندارد و جای حرف نیست که باید بشود ولی چنانچه عرض کردم باید طریق اجرای آنها بیان بشود و در این پروگرام ماده‌ای است که راجع به وزارت جنگ و اصلاح قشون است که بیان کردند به چه طریق در نظر گرفته‌اند که مثلاً یک اردوی سی هزار نفری و شش هزار نفری به طرز قدیم و جدید تشکیل و مرتب شود سایر مواد آن را نمی‌شود موضوع مذاکره قرارداد و تمامش ارزو است و به عقیده بنده امروز در این خصوص نمی‌شود مذاکره کرد مگر اینکه آقایان محترم همراهی بکنند و رأی بدهند که این پروگرام برگردد به هیئت وزراء و در آنجا بهتر از این نظریات شده به طوری که عرض کردم پیشنهاد شود.

وزیر پست و تلگراف ـ من از اول حاضر نبودم که کاملاً فرمایشات آقای حاج آقا را استماع کنم ولی گویا ایشان این طور متوقع بودند که جزئیات این مطالبی را که در پروگرام نوشته‌ایم در ضمن آن بنویسیم و به مجلس بفرستیم این مطالب که در پروگرام نوشته‌ایم اصول کارهائی است که باید این کابینه به آن اقدام نماید خیلی جای تعجب است چه طور می‌شود تمام جزئیات آن را که اگر بخواهیم بنویسیم کتاب بزرگی خواهد بود بنویسیم و امروز به مجلس تقدیم کنیم این ممکن است نمی‌شود میفرمائید ننوشته‌اند تحصیل پول را ننوشته‌اند که از چه طریقی خواهند کرد در اینجا فقط نوشته‌ایم که باید تحصیل شود اگر مجلس تصویب نمود بعد از آن لایحه آن باید به مجلس بیاید والّا هنوز شاید خود وزراء ندانند که از چه راهی پول تحصیل کنند پروگرام البته در نظر آقایان نمایندگان است که در سایر ممالک آن لوایحی را میگویند که در یک اداره اجلاسیه یا آن یک سالی که کابینه مشغول است باید تقدیم مجلس نماید دیگر شرح آن لوایح و مطالب را که نمی‌نویسند بعد از اینکه آن پروگرام قبول شد آن وقت لوایح را مرتب می‌کنند و پیشنهاد می‌نمایند مثل مسئله آوردن مستخدمین خارجه و در پروگرام نوشتیم که باید مستخدمین از خارجه جلب بعد مصمم شدیم و لایحه آن را پینشهاد کردیم سایر مطالب این هم همین طور است بعد از اینکه تصویب شد لوایح آن مرتب می‌شود و در آنجا جزئیات آن مشروحا نوشته پیشنهاد خواهد شد.

معاضدالملک ـ بنده تصور می‌کنم اگر دو مسئله را هیئت وزراء در این مرامنامه قید می‌کردند اعتراضات آقای حاج آقا وارد نمی‌شد و آن دو مسئله یکی دایره تفتیش است که در مرامنامه وزرای سابق قید شده بود و در اینجا نوشته نشده است و یکی هم مسئله بودجه است که اگر در این جا ذکر می‌شد و بودجه را مرتب می‌کردند و به مجلس میامد ما می‌دانستیم که امروز دخل و خرج مملکت چیست می‌توانستیم از آن بفهمیم که چه قدر قشون می‌توانیم و تا چه اندازه می‌توانیم اصلاحات بنمائیم و دو اثر امنیه و نظمیه و غیره و تمام اعتراضات آقای حاج آقای هم رد می‌شد و بنده عقیده ندارم به این مرامنامه و لوایجی که پیشنهاد می‌کنید که تا وقتی که شما مطمئن نباشید از اینکه چه قدر عایدی دارید و در مقابل مخارج شما چه قدر است بتوانید شروع به اصلاحات کنید و قشون مرتب نمائید و گمان می‌کنم مجلس شورای ملی که اول وظیفه او تبدیل بودجه مملکتی و نظارت در امور مالیه است در اتمام این وظیفه بزرگ قصور کرده است و در این مدت سه ماه که مجلس شورای ملی تشکیل شده است چرا با این بوجه مملکتی پیشنهاد نشده باشد و سئوال بکنیم از هیئت وزراء و بگوئیم چرا بودجه نیامده است سه ماه است که بنده در این باب شخصا از هیئت وزراء سئوال کردم و تقاضا نمودم که زودتر بودجه را پیشنهاد نمایند و فقط به یک جواب کتبی قناعت کردند که نوشته بودند همین چند روزه بودجه به مجلس خواهد آمد و آن بودجه هم همان بود که آمدند در مجلس خصوصی و اظهار کردند که چندین کرور کسر داریم و گمان می‌کنم هیئت وزراء عظام در این مرامنامه از دو چیز که اول وظیفه ایشان است غفلت کرده از یکی مسئله بودجه است که خیلی مهم است و دیگری مسئله تفتیش است که هیچ محل نظر ایشان نشده است و حال آنکه یکی از مطالب خیلی مهم می‌باشد و بنده امروز می‌خواهم از هیئت وزراء سئوال بکنم که آیا در نظر دارند یک دایره تفتیش ایجاد کنند یا اینکه فقط قناعت خواهند کرد یک دایره تفتیش ایجاد کنند یا اینکه فقط قناعت خواهند کرد به تاسیس دیوان محاسبات اگر این طور خیال کردند که به دیوان محاسبات قناعت کنند گمان می‌کنم این یک خبطی خواهد بود به جهت اینکه دیوان محاسبات فقط منحصر به مرکز است و فقط اسناد خود را میاورند به آنجا ارائه می‌دهند و بعد از رسیدگی تصدیق یا رد می‌کنند دیگر مداخله در ولایات ندارد در باب بودجه هم چنانچه عرض کردم تا معلوم نشود نمی‌شود داخل اصلاحات شد به جهت اینکه مثلاً ما امروز باشیم باید اولاً در پولی که داریم گفتگو کنیم و ببنیم عایدی ما امروز چه قدر است آن وقت ببینیم امروز چه قدر نظمیه در تهران داریم و چه قدر در ولایات و وقتی که بودجه آمد دیدید چه قدر عایدی دارد و کسر مخارج شما چه قدر است آن وقت از روی کسر بودجه‌ای که دارید میدانید که تا چه اندازه می‌توانید نظمیه و امنیه و چیزهای دیگر داشته باشید مثلاً امروز میگویند سی هزار قشون منظم لازم است و باید مرتب در صورتی که می‌بینیم قشون فعلی ما در ولایات گرسنه هستند و حقوق آنها نرسیده است و ما ابدات نمیگوئیم این عایدات مثل اینکه یک فقره حقوق کرمانشاهان است که بنده اطلاع دارم نرسیده است و مطالبه می‌کنند و وزیر مایه حواله می‌دهد که امین مالیه آنجا بدهد امین مالیه جواب می‌دهد محل نداریم میگویند عدلیه ما باید منظم باشد و باید تا گذشتن قوانین عدلیه از مجلس به وزیر عدلیه اختیارات داده شود در تعیین روسای اعضای آنها در صورتی که معاون وزارت عدلیه در دو جلسه قبل می‌آید در همین جائی که الان من ایستاده‌ام (محل نطق) و می‌گوید تا زمانی که از مجلس اجازه داده نشود که وزارت مالیه در باب حقوق جزا با وزارت عدلیه مساعدت کنند ممکن نیست رفع اشکالات بشود و راست هم میگویند بنده هم با او شریک هستم پس ما موضوع را که اصل است از دست داده‌ایم و رفته‌ایم سر فرع مذاکره و گفتگو می‌کنیم اصل مرض را علاح کرده میائیم و میگوئیم که عوارض را باید علاح کرد این ممکن نیست بنده تا بودجه این مملکت به مجلس نیاید و از عایدی و مخارج آن کاملاً مسبوق نشویم تمام این مذاکرت و این مرام نامه را بی فایده میدانم و بی جهت وقت خودمان را تلف خواهیم کرد روزی که بودجه مملکتی را به مجلس خواهند فرستاد کی خواهد بود و همچنین در ایجاد دایره تفتیش مالیه اراده دارند یا خیر.

وزیر پست و تلگراف ـ بنده تصدیق می‌کنم اظهارات آقای معاضد الملک را و از چیزهای اساسی که از تمام چیزها لازم تر است ترتیب بودجه است هیئت وزراء شب و روز مشغولند و در فکر ترتیب بودجه می‌باشند ولی از اینکه منتظر بودند در پروگرام نوشته شود بنده هیچ منتظر این فرمایش ایشان نبودم و رد می‌کنم زیرا که بودجه از چیزهائی است که در قانون اساسی ما نوشته شده است که هیئت وزراء هر ساله بودجه مملکتی را بایستی پیشنهاد کنند مملکتی که بودجه نداشته باشد نمی‌شود آن را مشروطه دانست این یک چیزی نیست که در پروگرام پیشنهاد کنند و بعد لایحه آن را تقدیم نمایند ولی هیئت وزراء چنانچه عرض کردم شب و روز مشغول هستند و ادارات را تفتیش می‌کنند که مخارج و اجزای آن را حتی الامکان کم کنند و از میزان بودجه هیئت وزرای سابق که تقدیم کردند سعی می‌کنیم از آن مخارج‌ها کاسته شود و تا اندازه جرح و تعدیل شود که نزدیک به جمع مملکت گردد ولی از اینکه داخل پروگرام نشده است بنده هیچ صحیح نمیدانم یعنی هیئت وزراء لازم نمیدانند.

اما مسئله تفتیش صحیح است این هم یکی از مسائل مهمه است و شاید هیئت وزراء هم نظر داشته باشند که بعدها یک همچو اداره را لزوما تاسیس کنند و از اینکه داخل پروگرام نکرده‌اند چون هیئت وزراء نظرشان بر این است که ابتدا به مطالب اساسی مهم بپردازند بعد که آنها را تحصیل نمودند لوازم و اسباب آنها را تهیه کنند و اینکه فرمودند باید بودجه مملکتی به مجلسبیاید که باز ببینیم چه قدر عایدی داریم و تا چه اندازه می‌توانیم شروع به اصلاحات کنیم اگر چه این فرمایش صحیحی است ولی تا یک اندازه بر خلاف ترتیبی است که در همه عالم معمول است و بر خلاف قوانین و قواعد ممالک متمدنه عالم است که اول میگویند بودجه را باید ببینیم و بعد به اندازه پولی که داریم اقدام به عملیات کنیم باید اصلاحات را کرد و در صورتی که عایدات شما کفایت نکند باید از هر جا که ممکن است پول پیدا کرد نه اینکه ما امروز عایدی خودمان را ببینیم و به اندازه آن کار بکنیم و اگر بخواهیم این قسم کار بکنیم به هیچ یک از اصلاحات و ترتیب ادارات موفق نخواهیم شد و گمان نمی‌کنیم کسی باشد که این مسئله را تصویب نماید به جهت اینکه باید استحکام امنیت و استقلال آن را در نظر داشت و به اندازه که ممکن است شروع به اصلاحات و ترتیبات لازمه نمود و در صورتی که پول نداشته باشیم از هر جا هست پیدا کرد.

دکتر علیخان ـ بنده در این خصوص یک مطلب مهم لازم است عرض کنم و آن این است که در ضمن این پروگرام راجع به اصلاحات عدلیه این طور پیشنهاد کرده‌اند که مادامی که قوانین عدلیه از مجلس نگذشته است باید اختیارات تامه به وزیر عدلیه داده شود که بتواند در عدلیه اصلاحات نماید بنده عرض می‌کنم اگر واقعا اصلاح شدن امور عدلیه موقوف بر این باشد که به وزیر عدلیه اختیارات تامه داده شود باید علیحده در این خصوص پیشنهادی بشود که مجلس آن را تصویب کند و شروع به اصلاحات شود والّا در ضمن این پروگرام نمی‌شود آن را تصویب کرد به جهت اینکه ما نمیدانیم این اختیارات در چه حدود خواهد بود.

وزیر عدلیه ـ خاطر محترم آقایان وکلای عظام البته مستحضر است که عمل عدلیه یکی از امور مهم مملکت است یعنی وزیر عدلیه هر مملکتی یکی از قوای ثلثه آن مملکت محسوب می‌شود و باید توجه اولیای امور نسبت به این اداره خیلی بیشتر از این صرف شود در صورتی که گمان نمی‌کنم دولت تا به حال فقط نظری نسبت به این وزارت خانه کرده باشد بهترین شاید عرض بنده همان عمل مالیه وزارت عدلیه است که دولت تا به حال هیچ فکر آن نبوده است که مساعدت و همراهی با این وزارت خانه در عمل مالیه بنماید و از این جهت هیچ قانونی تا امروز از وزارت عدلیه به مجلس نیامده است و ما امروز جدا مشغول هستیم که قانون راجع به اعضای آن زودتر حاضر کرده بیاوریم و معلوم است آقایان نمایندگان ملتفت شده‌اند که در روسای محاکم و ادارات عدلیه تا به حال تغییر و تبدیلی داده نشده است و چون باید هر چه زودتر اصلاحات در این نشده است و چون باید هر چه زوتر اصلاحات در این وزارت خانه بشود خواسته‌ایم که قبل از گذشتن قوانینی که راجع به این وزارت خانه است از مجلس مقدس یک نوع اختیارات به وزیر عدلیه داده شود که اگر اقدامی بشود محل تعرض واقع نشویم فقط این تقاضای بنده همین بود مقصود دیگری نداشتم و امیدوارم قوانین و لوایحی که برای این کار لازم است زودتر مرتب شده به مجلس تقدیم شود که امر این وزارت خانه مطابق قانون مرتب گردد.

ارباب کیخسرو ـ بنده استدعا می‌کنم آقایان وزراء وقتی که قانون یا لایحه را به مجلس تقدیم می‌نمایند به فارسی بنویسند مثلاً کلمه (کنسی دتا) را بنده نمی‌فهمم که معنای آن چیست و استدعا دارم مخبر وزراء (اشاره به اسدالله میرزا) بعد از عرض بنده تشریف ببرند در محل نطق معنی آن را بفرمایند دیگر آنکه یکی از چیزهائی که مهم است و لازم بود در این پروگرام قید شده باید مسئله اخراج قشون خارجه است که حضرت اقدس نایب السطنه در ابتدای افتتاح مجلس به عموم قول داده به زودی اخراج نمایند و هیچ ذکری از آنها در این پروگرام نشده است در حالی که لازم بود ذکر شود به جهت اینکه نظر عموم امروز متوجه به همین یک فقره است مسئله سوم این است که در غالب چیزهائی که از طرف هیئت وزراء پیشنهاد می‌شود این استکه باید اشخاصی را برای تحصیل به خارجه فرستاد و هیچ ذکر نشده است که اشخاص تحصیل کرده به ادارات بیاورند این را هم یادآوری می‌کنم که جزء پروگرام بنمایند.

وزیر امور خارجه ـ در مسئله قشون خارجه بنده می‌خواستم عرض کنم در وقتی که پروگرام را اوردیم به مجلس تقدیم کنیم همین سئوال شد و جواب هم گفته شد که تقدیم پروگرام به مجلس برای این است که خاطر وکلا مستحضر شود که دولت باید چه کارها را اقدام کند و چه لوایحی را به مجلس پیشنهاد نماید معنی پروگرام این است که در باب اخراج قشون روس همان وقت مذاکره شد که اول وظیفه هیئت دولت است و اقدام در رجعت این قشون بنمایند و از مسلمیات است دیگر این چیزی نسبت داخل پروگرام وزراء بشود.

سید حسین اردبیلی ـ در یک مسئله که مخالفت و موافقتی در آن معلوم نمی‌شود و دیگر این چیزی نیست که داخل پروگرام وزراء بشود.

سید حسین اردبیلی ـ در یک مسئله که مخالف و موافقی در آن معلوم نمی‌شود یعنی تقریبا تمام متفق هستند این قدر مذاکره کردن چندان لازم نیست و هر کسی نظری داشته باشد باید از این حیث باشد که یک چیزی حذف شده باشد یا از ذکر آن غفلت شده باشد و بنده می‌بینم تمام مطالبی که کابینه وزراء ما در این پروگرام پیشنهاد کردند مطالبی است که تمام ماها ارزوی اجرای آن را می‌کردیم پس در این صورت بنده خیال می‌کنم که مباحثه در این پروگرام چندان لزومی ندارد که این قدر مذاکره در آن مینمائیم و به موجب ماده ۹۴ نظامنامه داخلی که می‌گوید هر یک از نمایندگان حق دارند تقاضای رأی ساکت نمایند بنده می‌خواهم تقاضا کنم که مذاکره در این مسئله مسکوت عنه بماند و رأی داده شود که این پروگرام از مجلس بگذرد که وزراء مشغول اجرای آن بشود به جهت اینکه در این خصوص هر قدر مذاکره شود به عقیده بنده مخالفی نخواهد بود حالا اگر تقاضای بنده را مجلس تصویب می‌نماید که رأی گرفته شود و این پروگرام امروز از مجلس بگذرد.

وزیر پست ـ چون جواب آقای ارباب کیخسرو داده نشد از این جهت اجازه خواستم که چند کلمه در جواب ایشان عرض کرده باشم اولاً در باب لغت (کنسی دتا) خیلی در این خصوص مذاکره شد یعنی پیدا نکردیم که این معنی از آن مفهوم شود اگر مجلس شورای مملکتی این اسم می‌گذاشتیم احتمال درست اشتباه بشود ولی در فکر هستیم که اصطلاحی برای آن معین کنیم و اما این که وظایفش چیست عجالتا وظایف آن این استکه لوایحی که سابقا به مجلس می‌آید از مراکز مختلفه پیشنهاد می‌شد و به این واسطه تفاوت پیدا می‌کرد مثل اینکه در بعضی از قوانین ما می‌بینیم که متناقضند و اگر این قوانین از یک مرکز مخصوصی پیشنهاد شود بهتر است و کمتر از این قسم اختلافات در آن پیدا می‌شود و اسم آن مرکز را هم کنسر دتا گذاشتیم تا بعد اصلاحی برای آن معین کنیم.

حاج شیخ اسدالله ـ عرض می‌کنم این که اینجا نوشته یده است تا موقع گذشتن قوانین عدلیه باید وزیر عدلیه اختیارات تامه داشته باشد این اختیارات را باید معین کنند چیست این طور نمی‌شود تصویب کرد.

وزیر عدلیه ـ کلمه اختیارات تام باید حذف شود و در عوض آن نوشته شود که وزیر عدلیه حق دارد بعضی اعضاء را که اصلاح میداند انتخاب نماید و همچنین در تغییرآنها هم می‌تواند جرح و تعدیل بنماید.

( آقا میرزا ابراهیم خان پیشنهاد ذیل را که از طرف آقا سید حسین اردبیلی شده بود قرائت کرد.)

بنده تقاضا می‌کنم که برای پروگرام وزراء رأی گرفته شود و مذاکره باختتام برسد.

حسینعلیخان ـ آقای حاج آقا در ابتدای شروع بمذاکرات پروگرام فرمودند که افسوس می‌خوریم از این که ممکن است این پروگرام از مجلس برگردد به هیئت وزراء و یک مدتی باید معطل شویم که ثانیاً پیشنهاد شود در صورتیکه که معطل شویم که ثانیاً پیشنهاد شود در صورتی که بنده نمیدانم یک پروگرام به هیئت وزراء و یک مدتی باید از معطل شویم که ثانیاً پیشنهاد شود در صورتی که بنده نمیدانم یک پروگرامی که به مجلس می‌آید جهت چیست که باید از مجلس برگردد مکرر گفته شد که پروگرام اصول مطالبی است که یک هیئتی اتخاذ می‌کنند و از روی آن مسئولیت اداره یک مملکتی می‌کنند و از روی آن مسئولیت اداره یک مملکتی را بر عهده می‌گیرند و با آن اصول عملیات مملکت را خودشان را ایجاد می‌کنند و وقتی که به مجلس پیشنهاد می‌کنند و اگر موافقت نمی‌کند اصول آن تغییر داده می‌شود گفته شد یکی از چیزهای لازم ترتیب بودجه است و در این پروگرام ذکری از آن نشده است بنده عرض می‌کنم بودجه یک چیزی است که در قانون اساسی قید شده است که باید هر ساله پیشنهاد شود و باید هیئت وزراء از آن ساعت که داخل کار می‌شوند این مسئله را اول وظیفه خود بدانند و از این هیئت جدید کابینه تا این ساعت یک جدیت و فعالیت دیده‌ایم که امیدواریم این چیزهائی را که روی کاغذ آورده‌اند اجرا نمایند و نباید در این چیزی که پیشنهاد کرده‌اند ایرادات بنمائیم که چرا اسم بودجه را نیاوردند یا اینکه چرا دایره تفتیش را ننوشته‌اند که تاسیس نمایند در صورتی که میدانیم تمام اینها از وظیفه هیئت وزراء است که چه در پروگرام خود نوشته باشند یا ننوشته باشند باید اقدام نمایند مسئله بودجه چنانچه عرض کردم یک چیزی است که در قانون اساسی قید شده است که باید دولت همیشه پیش بینی از مخارج و مداخل خود بنماید و به مجلس پیشنهاد کند شما میگوئید چرا تا به حال این کار نشده است بنده عرض می‌کنم تا آن روزی که واقعا یک بودجه صحیحی مرتب شود خیلی مدت باقی مانده یعنی آن معنائی که از کلمه بودجه مستفاد می‌شود بنده شخصاً قناعت می‌کنم که تا دو سال دیگر آن را داشته باشیم و اگر تا دو سال دیگر داشته باشیم باید خیلی خیلی ممنون باشیم به جهت اینکه دولت باید در یک مدت خیلی نزدیکی این کار را بکند یعنی مخارج مملکت شما را تحقیق و معین نماید ومحل وصول عایدات آن را هم پیدا نماید و تو اما به مجلس پیشنهاد نماید که این قدر مخارج پیش بینی کرده‌ایم و این قدر عایدات داریم و در این مدت ۲۰ روز یا یک ماهی که این هیئت تشکیل شده است بنده هیچ منتظر نبودم که این کار بکنید ولی در یک مدت خیلی نزدیک تری امیدواری دارم بودجه را که مجلس را متقاعد نماید و رفع اشکالات بنماید پیشنهاد کنند اما مسئله تفتیش نفعش هم یکی از اصلاحات امور مالیه است و وقتی که بخواهند در امور مالیه اصلاحات بنمایند ناچارند از این که تأسیس اداره تفتیش بنمایند به این جهت شاید وزیر عدلیه نتواند آن طور که در نظر دارد به عمل بیاورد و تقاضا شده است تا زمانی که آن قوانین از مجلس بگذرد به وزیر عدلیه اختیارات داده شود که یک قاضی اگر معلوم شد که شایسته نیست و غاصب در آمد نمی‌تواند او را خارج نماید و بدون داشتن اختیارات شاید آن قاضی به او اعتراض کند و از روی کدام قانون شما می‌خواهید مرا معزول کنید و در زمانی هم که این وزارت خانه با آقای مشیرالدوله بود توضیحات دادند که تا زمانی که قوانین عدلیه از مجلس بگذرد باید یک اختیار تامی به وزیر عدلیه داده شود که اگر فرضاً یک رئیس محکمه را دید که بر خلاف قانون رفتار کرد می‌تواند او را بردارد و دیگری را به جای او بگذارد فعلاً هم البته خاطر آقایان مسبوق است که انظار مردم اغلب متوجه عدلیه و تنظیم ادارات آن است و متوقعند که دولت در ادارات آن نظر و اصلاحی بنماید و تا زمانی که قوانین عدلیه نگذشته است اگر این اختیار تامی که تقاضا شده است به وزیر عدلیه داده نشود که بتواند از عهده اصلاحات براید به نظر هیئت وزراء خیل تولید اشکال خواهد شد.

وکیل الرعایا ـ بنده این پروگرام را خیلی کافی و صحیح می دانم فقط منتظرم که نمایندگان ملت و اولیای دولت که متفقاً کمک کنند در اجرای آن اما د رخصوص اختیار تام که وزیر عدلیه تقاضا کرده است بنده گمان می‌کنم آن حق هنوز از وزیر عدلیه سلب نشد هاست تا اینکه تقاضای دادن اختیار تام را بنماید به جهت اینکه قضاتی را که در قانون اساسی می‌نویسد عزل و نصب آنها به موجب فرمان خواهد بود آنهائی هستند که مطابق قانون منصوب شده باشند و هنوز قانونی برای آنها از مجلس نگذشته است و معلوم نیست اینها را کی در این محاکم گذاشته است همان طوری که معلوم نیست اینها را کی گذاشته است در صوتری که رفتار خلاف قانونی از آنها صادر شود ناشایسته باشد وزیر می‌تواند آنها را برارد دیگری را بگذارد اما در باب نظمیه و چیزهای دیگر که گفته شد البته مملکت به قدری نظمیه لازم دارد که نظم را در آن برقرار نماید به هر طوری که ممکن باشد و همچنین قشون آن اندازه را که لازم دانسته‌اند باید تشکیل شود گرسنه می‌مانند یعنی قشون چرا گرسنه می‌ماند آنها آقای ما هستند و ابداً گرسنه نخواهند ماند واینکه تا به حال قشون گرسنه مانده است جهتش این بود که دولت نمی‌توانست قدرت خود را نشان بدهد و وقتی که قشون مرتب پیدا کرد و توانست هیبت و قدرت خود را نشان بدهد قشون داشته باشد وقتی که قشون داشت پول می‌تواند پیدا کند پس ایجاد ادله متوقف است به اصلاحاتی که تا آن اصلاحات نشود ممکن نیست کاری از پیش برود هر کاری یک مقدماتی دارد و ما منتظریم که بدون تحصیلات مقدمات نتیجه بگیریم این ممکن نیست ما همین دلتنگی را دارمی که چرا بیست روز است که این پروگرام پیشنهاد شده از مجس نگذشته است تمام کارها بسته به پول است پول را هم باید پیدا کرد و خرج کرد این موادی که پیشنهاد شده است برای پیدا کردن پول هم البته یک طریقی را پیشنهاد خواهند کرد محلس هم به جزئیاتش مسبوق خواهد شد حلا اگر بخواهیم ببینیم که راه پیدا کردن آن چیست بفرما پیدا کردن آن از عایدات مملکت است که هیئت وزراء مجلس پیدا کرده به مجلس پیشنهاد کنند که به تصویب مجلس ایجاد عایدات بشود و گمان می‌کنم که خود آقایان وزراء در این باب بیشتر از ما جد دارند و بنده تصور می‌کنم این پروگرام پیشنهاد شده بهترین پروگرامی است که نوشته شده است و این قدر از اصلاحات را که پیشنهاد کرده‌اند بنده برای این دوره تقنینیه کافی میدانم و استدعا می‌کنم که زودتر این را بگذرانید و به کابینه خودتان کمک کنید تا زودتر به اجرای آن بپردازند.

فاتح الملک ـ در اینجا مذاکره شد که بودجه تا به مجلس نیامده نمی‌توانیم اقدام در کاری بکنیم بنده نمیدانم این بودجه کدام است اگر مالیات است که مشغول گرفتن هستند و می‌گیرند و مخارج هم که می‌شود مثلاً امنیه عجالتاً حقوقی برای آن معین کرده‌اند که تا به حال گرفته شده و می‌شود و لیکن ابداً طرق و شوارع امن نیست و اگر مراد از بودجه این است که یک بودجه مملکتی وارد مجلس بشود و آن را مقابله کنیم با مخارجی که داریم یک ترتیبی برای آن قرار بدهیم تا آن وقت من نمیدانم بر این بیچاره مردم چه خواهد گذشت امروز هیچ قافله نمی‌تواند از هیچ نقطه عبور کند و خود را سالماً به جائی برساند می گوئیم امنیه داریم و حقوق می‌دهیم به عقیده بنده باید جداً بخواهیم که یک ترتیبی برای این کارها بدهند باید صبر کرد که بودجه به مجلس بیاید بنده این را صحیح نمی دانم به جهت اینکه بر مردم خیلی سخت شده است پس خوب است همانطوری که گفتند باید نظم و امنیت را در مملکت برقرار کرد بعد به تهیه سایر کارها پرداخت بودجه آمدن به مجلس به هیچ وجه مانع برقرار کردن نظم وامنیت د رمملکت نیست در مسئله نظام بنده می‌بینم عجالتاً یک مقداری گرفته می‌شود و به مصرف می‌رسد ولی سرباز نداریم و اگر آقای وزیر چنگ توضیح بخواهد حاضرم توضیح بدهم آنچه که در سابق گرفته می‌شد حال هم گرفته می‌شود از حقوق و پول لباس و جیره در ولایات همچنین گرفته می‌شود سرباز دیده نمی‌شود ولی پول لباس گرفته می‌شود این پول کجا می‌رود نمی دانیم شما اگر بخواهید منتظر شوید که از روی ترتیب کار کنید کلی اشکالات تولید خواهد شد یک مسئله دیگر که می‌خواستم عرض کنم در فقره دیوان محاسبات و هیئت تفتیش است که زودتر است آن را تشکیل کنید زیرا که ما هنوز عایدات مملکتی خودمان را نمی دانیم چیست در روزنامه‌ها پولهائی که گرفه می‌شود نوشته شده و خوانده ولی نمی دانم در کدام مصرف خرج شده است خوب است زودتر دیوان محاسبات و دایره تفتیش را تأسیس نمایند که این مطالب هم معلوم شود و ما هم بدانیم عایدات ما چقدر است و هم اینکه این پولهائی که گرفته شده در چه مصرف خرج شده است .

وزیر داخله ـ در خصوص امنیه و نظمیه که آقای حاج فاتح الملک فرمودند من هم تصدیق دارم نه این است که بگویم امروز ما امنیه و نظمیه منظم وصحیح داریم خیر هنوز ما امنیه و نظمیه ما صحیح نیست ولی ما امروز ۱۵ روز است که داخل کار شده‌ایم و در این ۱۵ روز بعضی اقدامات کرده‌ایم که بلکه بتوانیم ترتیبی را که لازم است در راهها و چیزهای دیگر به توسط یفرم خان و سردار بهادر بدهیم و صبح ایشان را خواستم و مذاکره کردم بالاخره بنا شده است این دو روزه پروگرام خودشان را به هیئت وزراء گذشت به مجلس پیشنهاد شود و چنانچه مجلس هم پذیرفت موافق آن پروگرام می‌توانیم اطمینان بدهیم که ادارات امنیه و انظمیه را مرتب کنیم و تإمین کلی در طرق و شوارع حاصل شود و اینکه می گویند پولی گرفته شده ما منکر نیستیم پول گرفته‌اند ولی نه به آن طوری که می‌فرمایند بسیاری از ادارات امنیه ما هنوز حقوق خود را نگرفته‌اند چنانچه الآن به سوار عراق پول نرسیده است و رئیس آنها برای همین مسئله به طهران آمده است و همچنین سوار شیراز که رئیس آنها به واسطه نرسیدن پول آمده است به طهران و شکایت می‌کند از نرسیدن پول شاهد هستند از بعضی نقاط مثل اصفهان که برای آنها یک ترتیبی داده شده است و پولی به آنها رسیده است ولی یک موضوعی را من باید در اینجا عرض کنم که امروز این مسئله را مجس شورای ملی باید بداند که امروز بخواهیم ترتیبی برای ادارات امنیه خودمان بدهیم این میزانی که تا به حال به آنها داده می‌شد سه برابر این هم کفایت نمی‌کند باید یک ترتیب صحیحی هم درباره حقوق آنها را تأخیر انداخت به جهت اینکه اگر یک نفر سرکشی نماید نمی‌شود به اوگفت که امنیه ما هنوز ترتیب صحیحی ندارد و حوقو آنها نرسیده است او یاغی است و هر وقت ممکنش باشد هر قسم اقدامی را خواهد کرد پس نمی‌شود گفت که حقوق اینها را نباید داد تا اینکه ترتیب صحیحی برای آن داد و تا در مسئله حقوق چنانچه در هیئت وزراء هم الان در این خصوص مذاکره است یک ترتیبی داده نشود نه امنیه مان مرتب خواهد بود نه نظمیه و نه سرباز.

وزیر پست ـ بنده در تکیل فرمایشات حضرت والّا عرض می‌کنم که آقای حاج فاتح الملک واقعاً از فرمایشات خودشان بر خلاف مسلک خودشان خیلی مبالغه کردند و بنده از مثل شخص ایشان هیج منتظر نبودم این طریق مبالغه را ببینم می‌فرمایند امنیت چرا امنیت نیست کدام جا از اینجا امنیت دارد طرف شمال راه میدانید که تا چه اندازه امنیت حاصل است و امنیت بهتر از این نمی‌شود که در مملکتی که سه برابر خاک فرانسه خاک دارد دولت با این بی استعدادی جداً مشغول انتظام اواست و می‌بینید که تا اندازه از عهده بر آمده است اگر می‌خواهید بفرمائید که چرا مستحفظ نگذاشته‌اند بنده عرض می‌کنم اگر دولت بخواهد در هر نقطه مستحفظ بگذارد و چقدرها قشون لازم است که الان هیچ موجود نیست فقط در بعضی از نقاط جنوب دو فقره دزدی شده است که دولت جداً در صدد جلوگیری هست و عنقریب رفع خواهد شد و بنده این فرمایش ایشان را برخلاف انصاف میدانم به جهت اینکه دولت شروع کرده است در تحصیل امنیت یعنی در تکمیل تحصیل امنیت و الا امنیت که حاصل بود و در طهران چنانچه ملاحظه کردید یک جماعتی به اسم مجاهدین بعضی حرکات می‌کردند و به مردم صدمه می‌زدند اقداماتی شد و اسلحه از آنها خلع شد تا اینکه قلوب اهالی اطمینان حاصل نماید و اقدامات جدی هم دارند که تأمین حاصل شود به قسمی که دیگر هیچ صحبت عدم امنیت در مملکت گفته نشود و اینکه حضرت والّا تصدیق کردند نه این بود که تصدیق کرده باشند که امنیت در مملکت نیست تصدیق این بود که هنوز قشون و نظمیه آن ترتیبی را که باید داشته باشد ندارد و اما اینکه فرمودند امنیه مواجب می‌گیرند متوقع هستند خدمت بکنند و مواجب بگیرند البته پول را می‌گیرند و به مصرف هم میرسانند بودجه را هم خواهند پیشنهاد کرد من نمی‌فهمم مقصود آقای حاجی فاتح الملک این است که پول نگیرند تا بودجه از مجلس بگذرد اینکه نمیشودادارات حقوق می خواهنند که خدمت کنند نمی‌شود به آنها گفت شما گرسنه بمانید تا بودجه از مجلس بگذرد.

حاجی فاتح الملک ـ اینکه بنده عرض کردم پول را از مردم می‌گیرند راجع به فرمایش آقای معاضد الملک بود که فرمودند تا بودجه به مجلس نیاید گذشت بنده عرض کردم اگر مقصود آمدن بودجه این استکه پول گرفته شود الان مشغولند می‌گیرند والّا بنده هم تصدیق می‌کنم که امنیه مان کافی نیست به جهت اینکه خودم عبور می‌کردم در یک جائی دیدم چهار نفر گذاشته‌اند در حالتی که معلوم است که چهار نفر نمی‌تواند حفظ امنیت را بنماید اقلا باید بیست نفر باشند که بتوانند کاری بنمایند عرض بنده راجع به نظام به این نبود و در خصوص گرفتن مالیات بود که عرض کردم مشغولند می‌گیرند یا اینکه بیجا مصرف می‌شود.

وزیر جنگ ـ آقای حاجی فاتح الملک در ضمن فرمایشات خودشان راجع به نظام یک فرمایشی فرمودند که اگر بنده ساکت بنشینیم به بنده بر می‌خورد فرمودند که پول گرفته می‌شود سرباز و سرباز دیده نمی‌شود و فرمودند اگر توضیح بخواهند حاضرم که توضیح بدهم بنده خواهش می‌کنم که توضیح بدهند تا بنده هم اگر جوابی دارم عرض کنم و از اول دلیل ثابت کنم که خلاف است.

حاجی فاتح الملک ـ اینکه عرض کردم پول گرفته می‌شود بنده چون از آنجا میامدم دیدم که عرضی کردم و عرض نکردم که وزارت جنگ در اینجا می‌گیرد و سرباز دیده نمی‌شود خارج را عرض کردم مثل اینکه خود بنده اطلاع دارم که ۱۷ هزار تومان خانواری یک فوج را گرفته‌اند مقداری از بابت لباس گرفته‌اند مقداری هم برای جیره گرفته‌اند حال به چه مصرف صرف شده است نمیدانم در گرفتن ۱۷ هزار تومان برای خانواری و یک مقداری برای لباس و جیره حرفی نیست و بنده هم اطلاع دارم.

وزیر جنگ ـ آقای حاجی فاتح الملک پول را در نظر دارند ولی مخارج را در نظر نمیاورند معلوم است یک جائی که خوانواری گرفته می‌شود البته پول هم لازم است لباس هم لازم است جیره هم لازم است اینکه می‌فرمایند از یک جائی گرفته شده بنده هم میدانم کجا را می‌فرمایند ولی عرض می‌کنم در گرفتن پول نباید مذاکره کرد این سرباز مامور است باید تحقیق کرد که مأموریت خودش رفته است یا خیر این علت این نمی‌شود که پول گرفته شده است و نمیدانم به چه مصرفی رسیده است.

اسدالله خان ـ بنده می‌خواهم عرض بکنم که پروگرام وزراء سابق را ما شش روز در آن اطاق کلمه به کلمه گذراندیم و این طور عجله نکردیم اینکه مرامنامه را به مجلس پیشنهاد کنند از برای جلب اکثریت مجلس است این پروگرام هم یک پروگرامی است که هیچ کدام از وکلا نمی‌توانند یک پروگرامی است که هیچ کدام از وکلا نمی‌توانند یک ماده آن را منکر شوند مثلاً اقدام فوری در جلب مستخدمین خارجه این یک چیزی نیست که در آن مذاکره کنیم البته باید مستخدمین از خارجه جلب شود و این مسئله محل گفتگو نیست همین طور سایر مواد آن ولی هیئت وزراء در جای دیگر عوض اینکه در کارهای خودشان دیپلومات شوند در مقابل ما دیپلومات می‌شوند یعنی کلمات را از ما مخفی میداند ما خودمان تصدیق می‌کنیم که خوب بود امروز یک چنین اقدام و مذاکره بکنیم ولی دو روز بعد دیدیم که چیزی به مجلس آمده و یک جماعتی اظهار نمودند که باید دانست به چه جور مستخدمین خارجه را میاورند صورت آن را بدهند قبل از آن که مجلس آن را بپذیرد ملاحظات کرده داخل در مذاکرات آن بشود و ببینند که از برای اینکه مملکت را داخل یک رفورم جدیدی کرده از کدام مملکت می‌خواهند یک هیئتی را مستخدم بیاورند که مجلس را در یک خطر بزرگی نیندازند ولی بنده عرض می‌کنم اگر بخواهیم با این کابینه فعال مثل آن کابینه انفصال رفتار کرده و به همان قسم قناعت کنیم گمان می‌کنم هیچ کار پیشرفت نخواهد کرد یکی از فقرات این پروگرام اصلاح امور مالیه مملکت است اصلاح مالیه هم یک چیزی است که در مقام شروع به آن دوچار اشکالات خواهیم شد ولی گمان نمیکینم فعلا طوری باشد که نتوانیم هیچ فایده از او بگیریم البته اصلاح لازم است ولی نه آنطور که وقتی که یک نفر وکیل می‌شود و فرمایشاتی می‌کند که تمام اختلافات مالیه را شامل است و آن وقت دست و پای ما سست شود و بگوئیم نمی‌توان هیچ کاری کرد در اینجا می‌نویسد تدارک و حمل برای مخارج ضروریه کسر بودجه و اجرا اصلاحاتی که در تکثیر عایدات و تقلیل مخارج ضرورت قطعی دارد در اینجا عرض کردم باید کابینه رأی خودش را به مجلس بگوید که این کابینه که آمده است و می‌خواهد برای مملکت کار بکند چطور برای اصلاحات می‌خواهد محل تعیین کند بر مالیات می‌افزایند یا استقراض می‌نمایند تقلیل مخارج می‌کنند یا تکثیر عایدات استقراض هم اگر می‌خواهند بکنند استقراض خارجی است یا داخلی که به محض اینکه پروگرام تصویب شد من از این هیئت وزراء سئوال کنم که شما در پروگرام خودتان نوشتید کسر بودجه ما را بپوشانید می‌خواهیم بدانیم چه اقدامی کرده‌اید آن وقت در جواب خواهید گفت صبر کنید تکثیر عایدات کنیم فرض می‌کنیم یک راهی فکر کرده‌اید و به ما پیشنهاد می‌کنید که قرض از خارجه می‌کنیم و رفتند دیدند که شرایط آن بزرگ است و یک چیزی نیست که ممکن باشد اقدام کرد آن وقت نمی دانیم از چه راهی می‌خواهید تدارک کنید و خواهیم دید که یک پروژه یک نقشه برای آتیه ما پیشنهاد کرده‌اید که نمی‌توانید از عهده آن برآئید مثل اینکههمین طوری که در اینجا از حال خودشان وعده می‌دهند تا دوسال دیگر بودجه به مجلس نخواهد آمد در صورتی که مسلماً می دانیم بودجه امساله کسر دارد و با اینکه عاقبت نمیدانم چه می‌بایست کرد و ما را در یک سنگلاخ خواهند انداخت که دچار خیلی ضرورات شویم پس استدعا می‌کنم که یک قدری ساده و صاف حرفهای خودمان را بزنیم مثلاً هیئت وزراء به ما میگویند که شش ماه دیگر بودجه به مجلس می اید تا اینکه ما بدانیم بعد از شش ماه بودجه به مجلس خواهد آمد و آن وقت ملتفت شویم که وزیر مالیه چه کرده است و چه داده است و دیگر بودجه سابق وزارت جنگ است و این جا اسم برده می‌شود از اردوی سی هزار نفری آن طوری که بنده شنیده‌ام نه کرور تقریباً پول به قشون داده می‌شود در صورتی که با همین پول ممکن است سی هزار قشون منظم به طرز جدید مرتب نمود می‌خواهم وزراء به طور وضوح به ما بگویند که این نظام مرکب خواهد بود.

از همین شش هزار امنیه دیگر نظامی نداریم وان بودجه قدیم به کلی لغو خواهد بود آیا به نظر گرفته‌اند که همان بودجه قشونی مصارف خودش خرج شده یا یک بودجه جدیدی خواهند نوشت چیزی که به نظر بنده می‌رسد این است که هیئت وزراء در مقابل مجلس دیپلوماسی به خرج ندهند بدانند که هیئت وکلا از آنها چه خواهند خواست وزیر خارجه کمال دیپلوماسی را به خرج می‌دهند که اخراج قشون روس از مسلمات است اگر از مسلمات است چرا پس در اخراج آنها مسامحه میشودعلت آن را به ما بگوئید که ما بدانیم دیگر در جراید ننویسند و به ما بگویند که شما رفته‌اید خوابیده‌اید نمی‌توانید کار بکنید والّا اگر می‌توانید پس کی این قشون خواهند رفت و مدت او چقدر است این را بنده می‌خواهم که توضیح بدهند تا تکلیف ما هم معلوم شود دیگر اصلاح امور مالیه است یک چیزی است که دولت می‌تواند بودجه مملکت را مقابل کنند با فرانسه ولی باید یک سنگی را بردارند که علامت نزدن نباشد علامت زدن باشد و ما بدانیم که وزرای ما این را اقدام خواهند کرد مثلاً در اینجا گفته می‌شود تفتیش راست است که در اصلاح امور مالیه تفتیش لازم است و یکی از کارهای مهم است و مسلم است که دوایر امروزه ما باید از نو ساخته شود ولی می‌خواهم بدانم به چه طریق خواهند ساخت در اینجا بگویند که فلان کار را در فلان جا می‌خواهیم بکنیم که ما هم به دنبال این کار را بگیریم و بنده می‌بینم یک کار موهومی را که هیچ کس تصویب نمی‌کند طوری القا می‌کند که هرگز اصلاح نخواهد شد و پوشانیدن کسر بودجه را که د رنظر اکثر مختلف می‌شود باید از راه تحصیل او برامد نه اینکه یک مرتبه به ما بگویند که هفده کرور کسر بودجه است و فرض کنید که می‌خواهیم فلان کار را به انجام برسانیم من این را می‌گویم که امروز باید عاقبت کار را ملاحظه کرد که آخر کار پشیمانی سودی ندارد و خیلی حرفها است که از ما پنهان می‌کنند واگر به این ترتیبی که پیش گرفته‌ایم یقین می دانم که هرگز به هیچ جائی نخواهیم رسید.

وزیر پست و تلگراف ـ آنچه بنده از فرمایشات آقای میرزا اسدالله خان حس کرده‌ام به جزء از اعتراض چیز دیگری نیست و هیچ دلیل دیگر ندارد برای اینکه فرمودند هیئت وزراء برای اینکه از کار طفره بزنند دیپلماسی به خرج می‌دهند عرض می‌کنم به همنی دلیل فرمایشاتشان اعتراضی است که می‌خواهند طرفشان هم اعتراض نماید طور دیگر جواب بدهد امروز هیئت وکلا تقویت از وزراء نمایند و فرمایشات حضرتعالی هم اگر در مقابل تقویت است این طور نمی شو تقویت کرد حالا شروع می‌کنم اعتراضات جنابعالی را جواب بدهم در باب مستشارها اول ماده پروگرام در باب مستخدمین خارجه است وزرای شما کارهائی را که بعد از این باید اقدام نمایند تا اصول آن را در یک لایحه که پروگرام یا مسلک هیئت مجریه است تقدیم مجلس نموده‌اند مجلس یا قبول می‌کند یا نمی‌کند اگر قبول کرد که لایحه آن تقدیم می‌شود واگر رد کرد پروگرام دیگر پیشنهاد خواهد شد روز اول هم خاطر وکلا مسبوق است عرض کردم وزراء می‌خواهند یک ترتیبی را در پیش بگیرند که از روی آن رفتار کنند در این پروگرام نمی دانم چه ملاحظاتی هست در اینکه این کابینه باید برای مملکت مستخدم از خارجه بیاورد حرفی است هیچ تصور نکنند که فشار است اگر نمایندگان تصور می‌کنند که فشار است اگر نمایندگان تصور می‌کنند که فشار است لازم است عرض کنم دولت در کمال آزادی این لایحه را پیشنهاد کرده است و دلیل و براهیم او هم واضح است دیگر در مسئله اصلاحات مالیه شرحی بیان کردند اصلاحات یک چیزی معلومی نیست که در جزو پروگرام نوشته شود و اینکه اظهار می‌دارند ما می‌ترسیم که باز یک ترتیب دیگری را پیشنهاد کنند اصلاح مالیه یک مسئله اساسی است که همه تصدیق خواهند کرد ولی اینکه در ضمن پروگرام نوشته شود این از جمله محالات است و می رمایند که از روی چه ترتیبی اتخاذ می‌کند این از وظیفه خودشان است در آن باب اقدام خواهند کرد و به مجلس ارائه خواهند داد یا استقراض است یا نوع دیگر البته بسته به رأی مجلس است اگر تصویب کردند اقدام می‌شود والّا فعلا از فرمایشات آقای میرزا اسدالله خان این طور فهمیده می‌شود که وزراء هر طور میلشان است رفتار می‌کنند مسلما این طور نیست هیئت وزراء هر اقدامی که بخواهند بکنند یکی یکی را به مجلس آورده ارائه می‌دهند و بعد از تصویب مجلس اقدام می‌شود مفاد و عبارت پروگرام مختاریت وزراء را نشان نمی‌دهند که به هر ترتیبی می‌خواهند استقراضی نمایند در مسئله نظام بعضی فرمایشات کردند آن با خود وزیر جنگ است که جواب بگویند و به نظر بنده آنچه توضیحاتی که آقای میرزا اسدالله خان می‌خواستند داده شد و باقی را هم همان طور که عرض کردم وزیر جنگ جواب خواهند داد باز عرض می‌کنم امروز یک موقعی است که ما با هم کمک نمائیم اگر جناب عالی چیزی به نظرتان می‌آید به هیئت کابینه تشریف بیاورید نظریات خودتان می‌آید به هیئت کابینه تشریف بیاورید نظریات خودتان را بفرمائید با کمال امتنان رأی شما را می‌پذیریم و اعتراضات شما صحیح نیست برای این که از روزی که ما وارد در کابینه شده‌ایم شب و روز مشغول کار هستیم.

میرزا اسدالله خان ـ بنده هم میدانند که مقصودم بر خلاف اعتراض بوده است مقصودم این بود که طوری نشود که از فردا سئوال و استیضاح نمائیم تمام مقصود بنده این بوده است و یک دلیل بزرگی فرمودند که ما نمی‌توانیم تمام جزئیات کار خودمان را بیاوریم پیشنهاد کنیم بنده عرض نکردم جزئیات کار را به مجلس بیاورند عرض کردم وزراء همین قدر نظریات خودشان را بگویند که به چه ترتیب می‌خواهند اقدام بکنند خیلی خیلی تعجب می‌کنم از یک وزیری که عرایض بنده را اعراضی مقایسه می‌کند.

وزیر پست و تلگراف ـ باز هم بدبختانه عرض می‌کنم مقصود آقای آقا میرزا اسدالله خان اعتراضی است پروگرامی که از طرف هیئت وزراء پیشنهاد مجلس می‌شود رؤس مسائل است و بعد از تصویب شدن جزئیات آن را پیشنهاد می‌کنند.

وزیر جنگ ـ آن چه راجع به وزارت جنگ فرمودید عرض می‌کنم اعتراضی است و یک اشتباه بزرگی بر ایشان حاصل شده است اینکه فرمودند بودجه قدیم است یا بودجه جدید برای نظام خواهند نوشت فعلا در همان بودجه قدیم اصلاحات خواهد شد می‌فرمایند که در نظام جدید خواهد بود یا قدیم عرض کردم که از همان محلی که قدیم گرفته می‌شد از همان محل نظام جدید گرفته می‌شود.

رئیس ـ مباحثه پروگرام تمام شده و خیلی اشخاصی هم هستند که اجازه خواسته‌اند و از این طرف هم وقت گذشته است و وزراء هم جلسه خصوصی تقاضا کرده‌اند حالا اگر می‌خواهید دوباره مذاکره نمائید ممکن است همین ورقه که در دست بنده است ضبط شود که در جلسه آتیه به ترتیب اجازه داده شود خواهش می‌کنم از نمایندگان باقی مطلب را بگذارند برای جلسه دیگر و مجلس را خصوصی نمایند.

رئیس ـ دستور جلسه آتیه شور در بقیه قانون اداری معارف - بقیه مذاکرات در مرامنامه وزراء - از این ساعت مجلس خصوصی است.

(مقارن ظهر مجلس خصوصی گردید.)