مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۷ خرداد (جوزا) ۱۳۰۱ نشست ۱۰۶
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مجلس شورای ملی دوره چهارم تقنینیه
مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۷ خرداد (جوزا) ۱۳۰۱
نشست ۱۰۶
صورت مشروح مجلس عصر یوم شنبه بیست و هفتم برج جوزا ۱۳۰۱ مطابق بیستم ۱۳۴۰ مجلس نیم ساعت به غروب به ریاست آقای موتمن الملک تشکیل گردید.
رئیس- صورت مجلس صبح چون هنوز تهیه نشده با صورت مجلس عصر هر دو روز سه شنبه قرائت خواهد شد.
دستور این جلسه هم چون فراموش شده است قبلا اعلام شود اگر آقایان موافق باشند دو فقره مطلب که از کمیسیون رسیده و حاضر است جزو دستور امروز شود. یکی لایحه راجع به طواحین که مدتی است طبع و توزیع شده دیگر لایحه است که از کمیسیون مبتکرات رسیده و راجع به عدم قبول شغل ازطرف آقایان نمایندگان می باش سه فقره راپورت هم است شعبات یکی راجع به نماینده بلوچستان و دو فقره دیگر راجع به نمایندگان تبریز رسیده است قرائت می‌شود آقای آقا سید یعقوب احضار برای قرائت راپورت.
آقای آقا سید یعقوب راپورت کمیسیون تحقیق انتخابات راجع به نمایندگی آقای دکتر رفیع خان به مضمون ذیل قرائت نمودند کمیسیون انتخابات آذربایجان در تشکیل راپورتهای سابق خود راجع به نمایندگی آقای دکتر رفیع خان نماینده محترم تبریز و حوزه‌های تابعه چنین اظهار عقیده می‌نماید مطابق مراسله وزارت جلیله خارجه و تلگراف خود آقای دکتر رفیع خان که قبول نمایندگی را نموده‌اند چون در صلاحیت ایشان ایرادی نبود و جریان انتخابات آن جا به همان ترتیبی است که در راپورتهای سابق به عرض مجلس رسیده اعضا کمیسیون به اتفاق نمایندگی ایشان را تصدیق می‌نمایند.
رئیس- نسبت به این راپورت مخالفی هست یا خیر؟
(اظهاری نشد)
رای می‌گیریم به نمایندگ یآقای دگتر رفیع خان از تبریز آقایامنی که نمایندگی ایشان را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اغلب قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد.
راپورت راجع به نمایندگی آقای ناظم الدوله را نیز آقای آقا سید یعقوب به مضمن ذیل قرائت نمودند.
کمیسیون انتخابات آذربایجان دز تکمیل راپورت راپورتهای سابق خود راجع به صلاحیت نمایندگی آقای ناظم الدوله نماینده محترم تبریز و حوزه‌های تابعه چنین اظهار عقیده می‌نماید مطابق مراسله وزارت جلیله خراجه و تلگراف خود آقای ناظم الدوله که قوبل نمایندگی را نموده‌اند چون در صلاحیت ایشان ایرادی نبود لذا به اتفاق نظر به راپورتهای سابق نمایندگی ایشان را تصدیق می‌نماید و جریان انتخابات آنجا بههمان ترتیبی اس که در راپورتهای گذشته به عرض مجلس مقدس رسیده.
رئیس- آقای محم هاشم میرزا نسبت به این راپورت اعتراضی دارید.
محمد هاشم میرزا- خبر راجع به مسئله قبول سکار از طرف نمایندگان عرض داشتم.
رئیس- نسبت به نمایندگی ناظم الدوله مخالفتی نیست.
(اظهار مخالفتی نشد)
رای می‌گیریم آقایانی که نمایندگی آقای ناظم الدوله را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اغلب نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد-
آقای سهام السلطان (احضار برای قرائت راپورت)
آقای سهام السلطان راپورت شعبه اول راجع به نمایندگی میرزا سید حسن خان از بلوچستان را به طریق ذیل قرائت نمودند شعبه اول بدوسیه انتخابات نمایندگان بلوچستان رسیدگی نموده و در تاریخ دوم جمادی الثانی انجمن نظار در قزح با حضور نماینده ایالت کرمان تشکیل و اعلان انتخابات منتشر وئ از (۵۷۰) تعرفه دو تقسیم و اخذ آرا گردیده آقای آقا میرزا سید حسن خان (۵۷۰) رای انتخاب شدهاند شعبه اول صحبت انتخابات ایشان را به اتفاق آرا تصدیق و راپورت آن به عرض می‌رسد.
رئیس- نسبت به این راپورت مخالفی هستند.
گفته شد خیر
رئیس- رای می‌گیریم به نمایندگ یآقای آقا میرزا سید حسن خان از بلوچستان آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اغلب قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد طرح قانونی پیشنهاد جمعی از آقایان راجع به محرومیت نمایندگان از مشاغل دولتی که چندی قبل به کمیسیون مبتکرات رجوع شده بود حالیه راپورتی از طرف کمیسیون رسیده و آن طرح را قابل توجه دانسته است حالاب باید قابل توجه بودنش مذاکره بشود و اگر قابل توجه شد مراجعه شود به کمیسیونی که معین خواهد فرمود.
آقای منتصر المملک طرح مزبور را که عبارت است از دو ماده ذیل بود قرائت نمودند.
۱- هر کس به نمایندگی مجلس شورای ملی نانتخاب شود و قبوم نمایندگی در تمام مدت دوره تقنینیه و لواز نمایندگی استعفا دهد نمی‌تواند هیچ نیک از مشاغل موظف دولتی و عمومی را عهده دار شود.
۲- مفاد ماده فوق شامل نمایندگان دوره حاضر نیز می‌باشد.
رئیس آقای محمد هاشم میرزا (اجازه)
محمد هاشم میرزا - اگر چه بنده خیلی میل داشتم ادامه موافقین و پیشنهاد کنندگان را در این باب شنیده و بعد از ظهر مخالفت نماییم. ولی چون قبلا اجازه خواسته بودم و در نظامنامه هم خقید می‌کند که موافق و مخالف یکی بعد از دیگری باید حرف بزند. لهذا بنده عرض می‌کنم نمی دانم و کلا چه تقصیر کرده است که اگر وکالت ملت را قبول نمود باید از سایر کارها محروم باشد خصوصا این که قید شده است در صورتی که استفاء دهد نمی‌تواند کار دیگری قبول نماید. بنده این پیشنهاد را بر خلاف ساصول آزادی می دانم وزیرا اگر کسی وکیل شد به جهاتی نخواست تا آخر دوره وکیل باشد یا آنکه دیدار از عهده وظایف وکالت بر نمی‌آید یا اینکه حقوق وکالتی زندگانی او را تامین نکرد و استعفا داد در اینصورت چرا باید آزادی دو ساله اش از دستش برود مگر کسی که وکیل می‌شود خودش را فروخته است؟ مگر عبدو عبید است که اگر استعفا هم بکند نباید کار دیگری قبول کند در مملکت ما چون مشروطیت سابقه نداشته اشخاص مبرز زیادی را برای وکالت تهیه نرکده چنانچه ملاحظه می‌فرمایید در همین چهار دوره اشخاصی مانند آقای مشیر بالدوله طرف توجه ملت بودهاند وئ ملت با تقاضاهای شدید ایشان را به نمایندگی انتخاب کرده و بعد وجودشان برای ریاست وزرایی و وزارت لازم می‌شود و همانطور که با شدت احتیاج ایشان ترا به وکالت انتخاب کردهاند نظر به همان احتیاجات و احساسات وجود ایشان را برای وزارت وزرایی لازم می‌شمرند و به وزارت انتخاب می‌شوند و این لایحه بکلی این باب را مسدود می‌نماید و بعدها یا باید اشخاص لایق را زبه وکالت انتخاب نمود و یا در صورتی که انتخاب شوند درمدت دو سال از وجود آنها استفاده دیگری می‌کنیم به بعلاوه در هر یک از ادوار مجلس از ۱۳۶ نفر نمایندگان ده نفر بیشت ر آنهم در مواقع لازمه بکار گیری اشتغال نمی‌نمایند. انطور نیست که فی الفور هر کسی وکیل شد وزیر بشود و اینقدر عده وکلا هم کم می‌شود که مجلس در سر شش ماه از اکثریت بیفتد و در این چند دوره هر وقت احتیاج وادار کرد کمه چند نفر از مجلی خارج شوند ملاحظه شده است که مجلس از شاخاص برجسته نتخالی مانده و در یک اشکالاتی گه پیش می‌آید از آنها یادآوری می‌شود. بنابراین عقیده بنده اساس این پیشنهاد منطقی نیست و نبایستی وکالت را لکه فرض نمود که بدامان هر کس چسبید گفت کار دیگری نمی‌تواند قبول نماید شاید که تصور شود از هر دوره سه چهار نفر وکگالت را نردبان وزارت قرار دهند ولی برای حفظ مصالح کل مملکت قبول شر قلیل نسبت به نفع کثیر از اصول مسلمه دنیا است و برای خاط رپنج شش نفر نمی‌شود یک جماعت (۱۳۶)نفری را از یک حقی محروم نمود و این مفاسدی که به نظر آقایان می‌رسد نسبت به مصالحش خیلی جزئی است و در اغلب ممالک دینا که یمی از آنها انگلیسی باشد که از مشروطیت از ما خیلی اقدم است وکیل با حفظ صندلی و کالت به مقام وزارت می‌رسد و وقتی از وکالت معزول شد دو مرتبه باز ذر صندلی وکالت قرار می‌گیرد حالا قانون اساسی ما خیلی تند رفته است که می‌گوید هر وکیلی که وزیر شد خاز وکالت باید استعفا بدهد بنا برای این بنده برای موافقت با این پیشنهاد منطقی ندیدم و خوب است آقایان موافقین نظریات خود را برفرمایند تا بنده هم اجازه خواسته و جواب عرض نمایم.
رئیس- آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب- حضرت والا شاهزاده محمد هاشم میرزا در بیانات خود یک خطاباتی دارند که می‌خواهند آنها را به جای برهانیات بیان کنند ولی بنده گمان نمی‌کنم آن خطابات اینقدرها بتواند با برهان مقاومت نمایند بلی یک مفاهیم کلی بیان می‌فرمایند که اینها بر خلاف ترتیبات آزادی و حکومت ملی و غیره و غیرو می‌باشد. آنها وقتی مصداق خارجی پیدا کند صحیح است لیکن هیچ کدام مصداق خارجی ندارد و همان صورت وهیمه ساست ما باید منافع مملکت باشیم مگر در مجلس شورای ملی نیستیم و خبر نداریم که از طرف منتظر الوزراها چه عملیاتی نسبت به کابینه‌ها مس شود که هر روز دولت‌ها دچار زحمت می‌شوند بنده یک نفر وکیل سهستم هیچ وقت وزیر نخواهم نشد ودر این خیال هم نیستم زیرا لباس و عبای من هم به من اجازه نمی‌دهد لیکن اساسا عرض می‌کنم ما مباید امنیت مملکت و محفوظ بود من سعادت و راحتی مردم را بر هر چیز مقدم بداریم چنانکه در همین جا آن اشخاصی که از اشخاص برجسته مملکت بودند اظهار می‌کردند که در موقع حفظ مملکت و سعادت و ترقی ملت تمام قوانین باید زیر پا گذارده شود امروز این عملیاتی که از انتخابات می‌شود و حرص و طمع‌هایی که در راه وکالت می‌شود نه از برای وکالت و فحش شنیدن از روزنامه‌جات است بلکه برای نیل به مقام وزارت می‌باشد اگر ما این پیشنهاد را قبول کردیم از یک قسمت عمده از دسیسه‌هایی که در اطراف انتخابات می‌شود و بلای مبرمی شده است جلوگیری نموده‌ایم نظر بنده فقط حفظ منافع و مصالح مملکت است.
محمدهاشم میرزا - نظر همه همین است.
آقا سیدیعقوب - اثبات شیء ماعدا نمی‌کند امیدوارم همه شماها به مراتب بیشتر از بنده این منظور را داشته باشید دیگر از منافعی که قبول این پیشنهاد دارد همان استقرار دولت‌ها و جلوگیری از دسیسه‌هایی است که در سقوط آنها می‌شود زیرا همین که از دسیسه‌هایی که در امر انتخابات برای نیل به مقام وزارت می‌شود جلوگیری شده بالطبع اشخاصی که در مجلس هستند چون به خیال وزارت نیستند البته از این ترتیبات جلوگیری خواهد شد.
بنده چون خودم در مجلس هستم باید عیب خودمان را بگویم اگر عقاید آقایان با عقاید صادق بنده همراهی نمود و آقایان موافقت و همت نموده به قول آقای ملک‌الشعرا عالیجنابی فرموده عبارت شاهزاده محمدهاشم میرزا را به گوش نیاورده رأی دادند در این مسئله که هر روز ایرادات گوناگون برای کابینه تراشیده و وزرا را در تحت استیضاح و سؤال بکشند و امیال خود را به طرزهای مختلف جلوه داده و کابینه را مجبور به سقوط نمایند جلوگیری شده و به بحران‌های پی در پی خاتمه خواهند داد و بالطبع از نتیجه بحران که اغتشاشات ولایات و ناامنی طرق و شوارع باشد مانع خواهیم شد.
اگر این پیشنهاد را ما برای سعادت مملکت تصویب کنیم مقام وکالت عالی مرتبه می‌شود و هم کابینه‌های مملکت با دوام خواهد بود چه شده است که ما باید هر روز یک کابینه را مثل پیراهن عوض نماییم.
محمدهاشم میرزا - تقصیر مجلس نیست.
آقا سید یعقوب - تمام شد حضرت والا؟ بلی بنده نمی‌خواهم عرض کنم که حتماً منتظرالوزراها باعث سقوط کابینه‌ها هستند اما این مسئله را بنده از معدات میدانم وقتی معدات جمع شدند علت تأیید پیدا می‌شود.
تمام قوانین ارضی (غیر از قانون آسمانی) قابل تغییر است تمام قوانین برای سعادت ملت و جامعه بشر وضع می‌شود. هر کجا یک ماده قانون برخلاف منافع و سعادت جمعیت باشد ابداً او را نمی‌شود قانون تصور کرد و باید آن ماده پایمال شده از بین برود منافع بشر مقدم بر آن مرکبی است که روی کاغذ آورده‌اند به عقیده بنده با مشروطیت نزج نگرفته و از حیث آزادی برومند نشود ما باید این قانون را بگذرانیم ما دو سه دوره بگذرد و انتظار وزارت از دماغ وکلا بیرون برود تا متصل اسباب سقوط کابینه‌ها نشوند و البته بعد از این که قانون در مملکت بسط پیدا نمود و اجرای آن جزو طبیعت ثانوی و اخلاق ما باشد آن وقت ممکن است تمام وزرا بلکه تمام مأمورین دولت را از مجلس انتخاب نمایید این است نظریات بنده و لهذا با این پیشنهاد موافقم.
رئیس - آقای آقا سید یعقوب در عوض برهانیات متوسل به جدلیات شدند.
آقا میرزا سید حسن کاشانی (اجازه)
آقا میرزا سید حسن - عرض می‌کنم اگر این لایحه مخالف با اصل ۳۲ قانون اساسی نبود بنده هم با آن موافق بودم ولی چون مخالف با اصل ۳۲ است و ما هم به حفظ اصول قانون اساسی قسم خورده‌ایم به این جهت مخالفم.
رئیس - آقای حاج میرزا مرتضی (اجازه)
حاج میرزا مرتضی - بدیهی است وکالت یک نردبانی است برای نیل به مقام وزارت و اگر چنانچه این قانون انشاءالله از مجلس بگذرد دواعی برای وزارت خیلی کم می‌شود و این انتریکاتی که در اطراف مملکت برای تعیین وکیل می‌شود از بین می‌رود و بالطبع وکالت ما با یک طرز ساده انجام خواهد گرفت به علاوه به این ترتیب که هر روز آقایان برای وزارت یا شغل دیگری استعفا می‌کنند دولت یک مبالغ زیادی ضرر بایستی برای تجدید انتخاب متحمل شود اگر این قانون وضع شود به کلی از این کار جلوگیری می‌کند و اسباب ضرر فوقالعاده برای مملکت نمی‌شود همان طور که آقای آقا سید یعقوب فرمودند برای تعیین کابینه وزرا هم بعد از این دچار اشکالات نخواهیم شد و تعیین وزرا کاملاً با نظریات خود رئیس دولت خواهد بود و کابینه‌ها هم هر روز متزلزل نخواهد بود و اما این که فرمودند این پیشنهاد با اصل ۳۲ قانون اساسی مخالف است بنده عرض می‌کنم این طور نیست زیرا مقصود از اصل ۳۲ این است که اگر وکیلی به مقام وزارت رسید باید از شغل وکالت استعفا دهد و دیگر بعد از استعای از وزارت نمی‌تواند دوباره مقام وکالت را اشغال کند مگر به تجدید انتخاب از طرف ملت بنابراین اصل مخالفتی با این پیشنهاد ندارد و لهذا بنده موافقم.
رئیس - آقای اقبال‌السلطان (اجازه)
اقبال‌السلطان - متأسفانه موافقت و مخالفت آقایان از باب عمامه در این موضوع مورد سوءظن نیست در صورتی که مخالفت امثال بنده شاید اسباب سوءظن شود و لیکن مقدمتاً برای این که رفع سوءظن از آقایان بشود در همین مقام مقدس به شرافت و وجدان خودم قسم یاد می‌کنم که به این عقیده وکالت قبول نکرده‌ام که بیایم در مجلس وزارت یا شغل دیگری را قبول نمایم و تا آخرین ساعت که پارلمان مفتوح باشد اگر عمری داشتم خدمت آقایان خواهم بود با تمام این مقدمات پیشنهادی را که آقایان نموده‌اند مخالف با اصل ۳۲ قانون اساسی میدانم برای این که مفهوم اصل ۳۲ این است که اگر وکیلی از شغل وکالت استعفا بدهد می‌تواند خدمت دیگری را از قبیل وزارت و غیره قبول نماید بنابراین این پیشنهاد مخالف این اصل بوده و به علاوه با مرام دمکراسی هم مخالفت دارد و به همین جهت آقایانی که مسلکشان مسلک دموکراسی است مخالف این پیشنهاد خواهد بود آقای آقا سید یعقوب فرمایشاتی فرمودند که اگر بخواهم هر یک از آنها را جواب عرض کنم تمام اعتراضات به خود و کاندیدشان متوجه خواهد شد لهذا از آنها صرف‌نظر می‌نمایم دلیل کلی آقایان برای قبول این پیشنهاد این است که اشخاصی که می‌خواهند وکیل شوند فقط قصدشان نیل به مقام وزارت است بنده عرض می‌کنم بر فرض هم که چنین خیالی داشته باشند ضرر به جایی نمی‌رساند البته بعد از وکالت، وزارت هم می‌توان نمود چنانچه الحمدالله دو نفر از آقایان وکلا هم در این کابینه وزیر شدهاند در صورتی که بنده می‌بینم اشخاصی هم که مقام ریاست وزرایی را دارند یا وزارت دارند مایل هستند وکیل شوند پس معلوم می‌شود آقایانی که برای احراز مقام وکالت تحریکات می‌کنند مقصودشان داخل شدن در خدمت ملی است و مخصوصاً از خدمت دولت صرف‌نظر می‌کند برای این که به خدمات ملی اشتغال جویند چنانچه ما دیده‌ایم خیلی از آقایان که همه قسم اسباب وزارت و ریاست وزرا بر ایشان فراهم بوده پروپاگاندها کردهاند تا وکیل شوند فقط برای این که مدتی هم برای ملت خدماتی نمایند.
رئیس - آقای نصرتالدوله موافقید.
نصرتالدوله - بلی
رئیس - بفرمایید
نصرتالدوله - به عقیده بنده در اظهارات مخالفت یا موافقت با یک مطرح همیشه بایستی دو نظریه را دارا بود یکی قسمت اصولی آن امر دیگری قسمت عملی و مقتضیات فعلی و مملکتی اگر نقطه‌نظر قسمت اصولی تنها بود البته بنده هم با این قانون مخالف بودم زیرا اساساً حکومت شوروی در جاهایی که به تجربه رسیده و عمل کردهاند نه تنها این است که وکیل از وزارت محروم نیست بلکه وقتی هم که وزیر است باید مقام وکالت او محفوظ باشد در صورتی که وزارت مستعفی شد دو مرتبه در کرسی وکالت خود قرار می‌گیرد پس از نقطه‌نظر اصولی این رویه با اساس حکومت شوروی مناسب‌تر است ولی موافقت بنده با این لایحه برای این است کلیتاً قوانین که در یک مملکت وضع می‌شود باید برای اصلاحات آن مملکت باشد و وضع قانون اگر صرف از روی تقلید باشد باعث زحمت‌ها و دردسرهایی می‌شود البته در یک مملکتی که عمر مشروطیتشان و تجارتشان از ما بیشتر است تصور می‌کنم آن رویه اول بهتر است و همان طور که عرض کردم در اغلب ممالک و این که عرض می‌کنم اغلب برای این است که خیال می‌کنم شاید جایی باشد که بنده اطلاع نداشته باشم و بالاخره از آنجاهایی که بنده خبر دارم وکیل وقتی وزیر می‌شود در وکالت خود باقی می‌ماند و جمع بین وکالت و وزارت مانعی ندارد ولی در قانون اساسی ما این رویه را اتخاذ نکرده‌اند چرا؟ برای این که در وضع قانون اساسی قدمی به سمت مقتضیات مملکت و اصلاحات روزانه برداشته‌اند حالا پیشنهادکنندگان این لایحه بنا به تجربیاتی که در این چند دوره کردهاند می‌خواهند این قدم را تکمیل نمایند و خیال می‌کنند در صورتی که ممنوعیتی هم برای قبول وزارت وکیل اتخاذ کنند به یک ملاحظاتی بهتر خواهد بود بعضی آقایان موافقین در اطراف موافقت خودشان بعضی اظهاراتی نمودند من‌جمله یکی از مطالب که باید مورد توجه آقایان بشود دلیلی بود که آقای حاج میرزا مرتضی بیان نمودند و آن مخارج گزافی است که این ترتیب برای مملکت فراهم می‌کند و مدتی طول می‌کشد تا یک وکیل انتخاب شود و بالاخره زحمت برای مردم فراهم می‌شود.
خوب است توجه بفرمایید چند مرتبه باید مردم را جمع کرد و از کارشان بازداشت و از آنها خواست که در سلطنت مملکت شرکت نمایند؟
بلی این کار باید در هر دوره یک دفعه بشود تا هم اسباب زحمت برای آنها فراهم نشود و هم مخارجی تحمیل دولت نگردد به علاوه به واسطه نبودن وسایل مسافرت مدت‌های خیلی طولانی صرف این کار می‌شود چنانچه ملاحظه می‌فرمایید یک سال است مجلس مفتوح شده و با این حال جاهایی هستند که هنوز وکلایشان معین نشده و جاهایی هم هستند که هنوز به جای نماینده که از مجلس خارج شده است وکیل انتخاب نکرده‌اند.
و بایستی مدت‌ها صبر نمود تا حاضر شوند بنابراین به دلایلی که گفته شد اساساً مطابق مقتضیات فعلی مملکت بنده با این لایحه موافقت می‌نمایم و ابداً مخالفت هم با اصل سی و دوم قانون اساسی ندارد و چون مخالفین برای اظهار مخالفت خودشان اصل سی و دوم را نخواندند بنده که موافقم و نمی‌خواهم مسئله به سکوت بگذرد لهذا ماده را می‌خوانم.
اصل سی و دوم این است چنانچه یکی از وکلا در ادارات دولتی موظفاً مستخدم بشود از عضویت مجلس منفصل می‌شود و مجدداً عضویت او در مجلس موقوف به استعفای از شغل دولتی و انتخاب از طرف ملت خواهد بود.
بنابراین اصل سی و دوم برای این وضع شده که اگر وکیلی وزیر شد باید در کرسی وکالت باقی نماند قانونی هم قبل از قانون اساسی نداشته‌ایم که وکیل را از وزارت یا کار دیگر ممنوع کند تا بتوانیم بگوییم از آن رو این اصل نوشته شده و این ماده آن ممنوعیت را برطرف می‌کند و الزامی هم برای مقنین و لو مقنین عادی که مجلس شورای ملی است نیست که نتواند این قدم را تکمیل کند و اگر صلاح بداند می‌تواند یک ممنوعیت ایجاد نماید بالاخره بنده چون یکی از موافقین این پیشنهاد هستم مجبورم قبل از این که از این کرسی نطق پایین بیایم عرض کنم آن ملاحظاتی را که بعضی از آقایان موافقین ذکر کردند که ممکن است در صورت عدم تصویب این لایحه اسباب زحمت از طرف وکلا ایجاد شود بنده هم با آن اظهارات شریک هستم و با این قانون اظهار موافقت می‌نمایم.
رئیس - چون آقایان وزرا برای معرفی حاضر شدهاند اگر آقایان مقتضی میدانند بقیه مذاکرات را موکول به بعد از معرفی نماییم.
قوامالسلطنه رئیس‌الوزرا - هیأت دولت را به ترتیبی که تشکیل داده‌ام به مقام محترم مجلس شورای ملی معرفی می‌نماییم:
- -آقای سردار سپه وزیر جنگ
- - آقای حاج محتشم‌السلطنه وزیر علوم
- - آقای فهیمالملک وزیر مالیه
- - آقای وحیدالملک وزیر پست و تلگراف
- - آقای مستشارالسلطنه وزیر عدلیه
- - آقای عمیدالسلطنه وزیر فواید عامه.
- - وزیر داخله را هم بعد معرفی خواهم کرد و خود بنده فعلاً متصدی وزارت خارجه هستم (در این موقع در کرسی نطق حاضر شده و اعلامیه ذیل را قرائت نمودند)
در این موقع که برحسب تمایل مجلس شورای ملی و اعماد آقایان نمایندگان محترم از طرف اعلیحضرت همایون شاهنشاهی مأمور تشکیل دولت شده‌ام زاید نمیدانم خاطر آقایان نمایندگان محترم را متذکر نمایم که موفقیت در رفع مشکلات و اجرای اصلاحات فقط در صورتی مقدور است که موافقت کامل پیش مجلس و دولت موجود باشد خوشبختانه پس از اعتمادی که به این موافقت و معاضدت صمیمانه حاصل نموده‌ام بار دیگر برای قبول مسئولیت حاضر شده و امیدوارم به ابقاء این موافقت بتوانم به وظایف مسئولیت عمل نمایم.
آقایان نمایندگان محترم مستحضر هستند که پروگرامی را در کابینه سابق خود به مجلس مقدس پیشنهاد کرده بودم مورد تصویب و تصدیق مجلس واقع شد و کابینه سابق نیز با موافقت مجلس همان پروگرام را تعقیب نمود چون در دو کابینه سابق بحران‌های متوالی مانع از اجرای تمام مواد آن گردید و عملیاتی را که نسبت به بعضی از مواد آن شروع شده بود ناقص و ناتمام ماند لهذا دولت حاضره در نظر دارد همان پروگرام را که در دو نوبت به تصویب مجلس رسیده است تعقیب و تکمیل نماید و پیش از پیش ساعی خواهد بود که روابط حسنه را با کلیه دول متحایه محفوظ و برقرار دارد و قبل از هر اقدام به وسیله قوای نیرومند نظام که برای استقرار نظم و امنیت کاملاً قادر است آسایش عموم را در تمام مملکت به عون الله تأمین خواهد نمود و در اسرع اوقات برای اصلاح ادارات مخصوصاً وزارت مالیه متخصصینی را که اقدام در استخدام آنها نموده بودم و دولت سابق نیز اقدامات سابق را تعقیب کرده بود هر چه زودتر لایحه استخدام آن به مجلس شورای ملی پیشنهاد خواهد شد به علاوه چون اصلاح امور اقتصادی و حتی‌الامکان تعدیل موازنه صادرات و واردات مملکتی و همچنین تهیه وسایل کار برای اشخاص بی‌کار از اهم مقاصد است دولت حاضره در نظر دارد از بدو شروع به کار تهیه موجبات آن اقدام نماید و نیز تسویه کار نفت شمال که یکی از وسایل بهبودی اقتصادی است در اولین قدم با موافقت مجلس شورای ملی شروع خواهد شد ضمناً خاطر آقایان نمایندگان محترم را متذکر می‌سازم که چون عده‌ای از جراید متأسفانه از نبودن قانون هیأت منصفه سوء‌استفاده نموده و رویه اتخاذ کردهاند که بالنتیجه موجب هرج و مرج و تزلزل امنیت است لهذا از برای جلوگیری از تکرار این وضعیات انتظار دارم هر چه زودتر قانون هیأت منصفه به تصویب مجلس شورای ملی رسیده وسایل محاکمه مطبوعات مطابق قانون فراهم کرد و در خاتمه از خداوند مسئلت می‌کنم با معاونت مجلس شورای ملی و موافقت صمیمانه که از آقایان نمایندگان محترم احساس نموده‌ام به اجرای تمام مواد پروگرامی که از تصویب مجلس گذشته است موفقیت حاصل نمایم.
رئیس - آقای سردار مفخم (اجازه)
سردار مفخم - خدمات قابل تقدیر آقای سردار سپه وزیر جنگ در این مدت تصدی ایشان در مرکز و اطراف مملکت آشکار و اظهر من شمس است و شرح آن را لازم نمیدانم البته ملت نجیب ایران خدمات آقای وزیر جنگ را با قلم برجسته در صفحات تاریخ این مملکت ثبت خواهند نمود مخصوصاً در بحران اخیر جلوگیری ایشان از بعضی بی‌نظمی‌ها و اغتشاشات فراموش شدنی نیست من‌جمله یکی از مهم‌ترین اقداماتشان دستگیری و توقیف محمدحسن خان ظفر نظام است که زمامداران سابق این موضوع را به مسامحه قائل شده بودند و اگر اجازه فرمایند مختصری از رفتار ظالمانه ظفر نظام را عرض می‌کنم. ظفر نظام.
رئیس - از موضوع خارج است.
سردار مفخم - در آن موضوع داخل نمی‌شوم همین قدر عرض می‌کنم که کلیه اهالی و رعایا و زارعین بلوکات قزوین از آقای سردار سپه وزیر جنگ تمنی می‌کنند حالا که این اقدام را برای آسایش رعایا و زارعین قزوین فرموده‌اند به دوسیه اعمال او در وزارت داخله است و به عرایض عارضین رسیدگی نموده و بعضی انتریکات و دسیسه‌ها توجه بفرمایند و بعد از این که معلوم شد عارضین در اظهار شکایت محق هستند رعایای قزوین مجازات او را از آقای وزیر جنگ خواستار هستند.
رئیس - آقای تدین (اجازه)
تدین - آقای رئیس‌الوزرا با اشاره به پروگرام سابق خودشان فرمودند و اظهار داشتند که در این دوره زمامداری هم سعی خواهم کرد موادی که در آن پروگرام نوشته شده است به موقع اجرا گذارده شود و در خطابه جدید خودشان زاید بر مواد نه‌گانه که در آن پروگرام اولیه قید شده بود یک موضوعات اساسی دیگری بشود فقط یک قسمت نفت شمال بود و آن هم داخل همان ماده سوم پروگرام است که می‌گوید اصلاحات اقتصادی به وسیله دائر نمودن منابع ثروت مملکت و ایجاد و تکمیل وسایل ارتباطیه حالا بنده کار ندارم که این مواد در دوره زمامداری سابق ایشان چرا به موقع اجرا گذارده نشد و اشکالات راجع به آنچه بود ولی حالا مخالفت بنده با این پروگرام از حیث نقایص آن است و به عقیده بنده در آن یک مطالب اصولی و اساسی که امروز برای این مملکت فوقالعاده لازم است قید نشده در موقعی که این پروگرام چندین جلسه در مجلس مطرح بود بنده به طور اجمال اشاره به نقایص آن نمودم و آقای رئیس‌الوزرا هم شفاهاً وعده فرمودند که آن موضوعات تعقیب خواهد شد ولی در این پروگرام امروزی اشاره به آن موضوعات نشده است این است که بنده آن مواد اساسی را که برای مملکت لازم میدانم و شدت احتیاج مملکت را برای آنها قائل هستم به طوری که هر روز که اجرای آن به تعویق افتد مضارش فوقالعاده بیّن و آشکار خواهد بود به عرض آقایان می‌رسانم:
اول آن مواد تأسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی است اگر مملکت مشروطه است (البته که مشروطه است) پس چرا باید شبیه به شیر بی‌دم و بی‌سر بی‌اشکم باشد حکومت ملی و حکومت مشروطه لوازم دارد و اگر آن لوازم موجود نباشد مشروطیت و حکومت ملی ناقص است وسایل اولیه برای تعقیب حکومت ملی انجمن ایالتی و ولایتی و بلدی است از آنجا حکومت ملی شروع می‌شود مردم راجع به حقوق و وظایف و اوضاع محلی خودشان مطابق قانونی که از مجلس گذشته بحث نموده و رفع نقایص خودشان را بنمایند در نتیجه انجمنهای ایالتی و ولایتی و بلدی مجلس شورای ملی که مرکز ثقل افکار است ایجاد می‌شود اگر چنانچه این انجمن‌ها باشد البته تصدیق خواهند فرمود که دسایس در انتخابات نشده و اگر بشود خیلی جزیی خواهد بود و نخواهند توانست انواع و اقسام انتریک‌ها بکنند برای این که انتخاب شوند اختلافاتی که از حیث عادات و اخلاق و حالت روحیه در ملت ایران حکمفرما است و تصدیق هم می‌فرمایید که از حیث زبان و عادات چقدر اختلاف دارند طبیعی است که در اسرع اوقات لزوم تأسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی را ایجاب می‌کند. اگر انجمنهای ایالتی و ولایتی بود دیگر لازم نبود قانونی که در مجلس مطرح می‌شود این همه بحث شود برای این که اطلاعات محلی از طرف انجمنهای ایالتی و ولایتی داده می‌شد و قوانین سریعاً از مجلس می‌گذشت به علاوه این یک حق مشروعی است که قانون اساسی به ملت ایران داده است.
بنده می‌خواهم بدانم علت تأخیر اجرای آن چیست؟ چرا این حق به ملت نمی‌رسد؟ حالا بدون این که وارد علل و خصوصیات آن شوم و بدون این که بگوییم مقصود از تعویق تأسیس این مؤسسات ملی چیست عرض می‌کنم خوب بود این قسمت را آقای رئیس‌الوزرا در جزو پروگرام اساسی خود قید نموده و به علاوه به موقع عمل می‌گذاشتند از انجمنهای ایالتی و ولایتی که بگذریم انجمن بلدی است در کجای دنیا که دارای حکومت مشروطه و ملی است دیده شده است که برای مخارج بلدی از مردم مالیات بگیرند لیکن بلدیه آنها مطابق اصول قانون نباشد در تمام ایران یک بلدیه قانونی نیست.
محمد هاشم میرزا – غیر از مشهد.
تدین – بسیار خوب مشهد دارد ولی بنده طهران و سایر جاهای دیگر را عرض می‌کنم علت اینکه انجمن بلدی مطابق قانون تشکیل نمی‌شود چیست؟
ماده (۷) پرگرام سابق می‌گوید تجدید نظر در قانون بلدیه البته تجدید نظر در قانون بلدیه بایستی از طرف دولت وقت شده و لایحه آن تقدیم مجلس شود. بنده نظر ندارم که از طرف دولت وقت در این قسمت تجدید نظری شده باشد.
از طرف نمایندگان – الان مشغول تجدید نظر در آن هستند.
تدین – بنده هم میدانم، لیکن چون از طرف دولت اقدامی نشد به آقایان تذکر می‌دهم که در همین مجلس از طرف آقایان پیشنهاد شد تجدید نظر در قانون انجمن ایالتی و ولایتی بشود. آقای طباطبائی هم اضافه کردند که در قانون بلدی هم تجدید نظر بشود و آن پیشنهاد بکمیسیون داخله رجوع شد. حالا از کمیسیون چرا مراجعت نکرده، بنده نمیدانم. این طبیعی است که در این قضایا نظریات دولت شرط است. عقیده بنده در این موقع که تشنجات فکری در این مملکت موجود است یکی از بهترین وسایل برای اینکه مردم بوظایف قانونی خودشان رفتار کنند بعقیده بنده این است که انجمنهای ایالتی و ولایتی و بلدی تأسیس شود و این حق مشروع بآنها داده شود. دیگر از فقرات اساسی که می‌بایستی در پرگرام ذکر شده باشد قانون مجازات است.
بنده نمی‌توانم تصور و تصدیق کنم که مملکت که قانونی است قانون مجازات برای متخلفین آن قانون نداشته باشد. بنده علناً عرض می‌کنم اگر چنانچه دولت در نظر بگیرد قانون مجازات ولو قانون موجود جزای عرفی باشد بموقع اجرا گذارد گفته شد قانون جزای عرفی مخالف دیانت است.
تدین – بنده از نقطه نظر شریعت حرف نمی‌زنم. از نقطه نظر مصالح مملکت عرض می‌کنم و قانون جزای عرفی را هم موافقم.
آقا سید فاضل – ملت اسلام با این قانون مخالف است.
تدین – بنده عرض نکردم که حتماً قانون جزای عرفی را بیاورند شما یک قانون جزائی در مملکت ایجاد کنند بنده نخواستم مخالف شرع حرف بزنم که همه حمله کردید. بعقیده بنده در مملکت قانون مجازات لازم است. حالا اگر قانون را وضع کردیم اجرا خواهد شد یا خیر موضوع دیگری است. علیایحال از این موضوعات می‌گذریم و راجع بمعارف قدری صحبت می‌کنیم. بنده بر خلاف گفته یکی از رفقا که سابق می‌گفت بعضیها هستند که می‌خواهند نمکی بزخم معارف بپاشند، می‌خواهم اگر بتوانم مرحمی بزخم معارف بزنم. در ماده پنج پرگرام سابق می‌گوید توسعه و تکمیل معارف اساس ملیت و توسعه و بقای هر مؤسسه چند چیز است که عبارتند از علم و عمل و پول. در صورتی که این سه فقره در مؤسسه جمع شود آن مؤسسه توسعه پیدا کرده تکمیل خواهد شد. اگر چنانچه ما چندین هزار مدرسه در این مملکت تأسیس کنیم ولی حقوق متصدیان آن مدارس را تأمین نکنیم هیچ فایده و نتیجه از آنها متصور نخواهد بود. بعقیده بنده باین ماده پنج هم هیچ ترتیب اثری داده نشده، زیرا اگر اثری داشت چندین ماه حقوق معلمین مرکز و ولایات عقب نمی‌افتاد. عقیده بنده این است که مخارج معارف کلیه مملکت ایران را باید تأمین کرد. اختصاص بمرکز هم نمی‌دهم. یک دوازدهم مخارج سالیانه معارف در مملکت شاید پنجاه هزار تومان در هر ماه بالغ بشود و اگر دولت این مبلغ را از یک محلی تأمین نمود می‌توان بآتیه خوش همین معارف موجوده امیدوار بود و اگر چنانچه تأمین نکرد تصور می‌کنم همین مدارس موجوده هم بالطبعه مختل خواهد شد. در پرگرام می‌نویسد تخصیص عایدات بلدیه محل بمصارف همان محل. بنده نمیدانم علت اینکه عایدات بلدیه طهران که در ماه یک مقدار معتدویه هست چرا یک قسمت آن بمعارف تهران تخصیص داده نشده و هم چنین سایر مراکز و شهرها. بنده در اصول اساس دیگر وارد نمی‌شوم. فقط راجع بهمین اصولی که عرض کردم چون نه در پرگرام سابق و نه در پرگرام و خطابه که امروز انشاء کردند مندرج بود لهذا بنده لازم دانستم تصدیع خاطر آقایان را فراهم نمایم باین جهت با این پرگرام مخالفم.
رئیس – آقای زنجانی. (اجازه)
آقا شیخ ابراهیم زنجانی – بنده مطلبی می‌خواستم عرض کنم راجع به آقای وزیر جنگ و اقدام ایشان بود که یکی از اشرار را که سالها در خمسه مشغول شرارت بود دستگیر و بطهران جلب کردهاند. تقاضا می‌کنم طهران را مطهر قرار ندهند (زیرا رسم اینطور است که طهران از مطهرات واقع شده) و او را دوباره روانه زنجان نفرمایند.
- آقای آقا سید یعقوب. (اجازه)
آقا سید یعقوب – بنده چون کمال موافقت را با این پرگرام دارم
رئیسالوزراء – پرگرام نیست
آقا سید یعقوب – در هر صورت خاطر آقایان را متذکر می‌دارم که قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی در کمیسیون وزارت داخله مطرح مذاکره است و شاید عنقریب راپورتش بمجلس بیاید این که آقای زنجانی و آقای سردار مفخم تحسین از عملیات وزارت جنگ می‌کنند بنده عرض می‌کنم در امنیت مملکت هیئت دولت تمام شریک هستند، نه اینکه اختصاص به یک عضو دولت داشته باشد. آقای قوامالسلطنه باتفاق شصت و پنج رأی محل اعتماد مجلس شورای ملی واقع شدهاند و ایشان با کلیه وزراء مسئولیت مشترکه دارند و نباید شخص مخصوصی را طرف توجه و مسئول قرار دهیم و چون مسئولیت مشترکه دارند باید مسئولیت را از تمام آنها خواست.
رئیس – راجع باین علامیه که آقای رئیسالوزراء قرائت نمودند و پرگرامی که سابق پیشنهاد شده آیا مجلس می‌خواهد امروز مذاکره شده و رأی داده شود یا در جلسه دیگر؟
رئیسالوزراء – بنده باید توضیح بدهم این که امروز قرائت نمودم یک اعلامیه پرگرام دویت همان پرگرام سابق است که آقای مشیرالدوله هم تعقیب نموده و دو دفعه در مجلس تصویب شده و راجع بمطالبی هم که آقای تدین اظهار نمودند سایر آقایان جواب ایشان را خواهند داد.
(هیئت وزراء از مجلس خارج شدند.)
رئیس – آقای حاج میرزا عبدالوهاب (اجازه)
حاج میرزا عبدالوهاب – بنده اولاً عرضم راجع بوزیر معارف بود و می‌خواستم از ایشان یک استدعائی بکنم که یک مسجدی بود
رئیس – راجع بوزراء نیست راجع بقانون است.
حاج میرزا عبدالوهاب – بنده تصور کردم در آن باب مذاکره می‌شود، پس از این مسئله می‌گذریم این که شاهزاده محمدهاشم میرزا فرمودند تقصیر وکلا چیست که باید مورد اعتراض واقع شوند جواباً عرض می‌کنم که تقصیر بگردن آنها وارد نمی‌کند و این پپیشنهاد از دو نقطه نظر شده است، یکی آنکه هیئت دولت یک هیئت قائم و دائمی باشد و اقلا یک مدتی سر کار باشد و اگر این قانون از مجلس بگذرد از مجلس خیلی کاندید بیرون نیاید و اسباب تأخیر تشکیل کابینه شود و دیگر اینکه اسباب خرج برای دولت می‌شود و هر روز دولت مجبور است تجدید انتخاب نماید و در ولایات اسباب انقلاب می‌شود و اشخاصی که این پیشنهاد را دادهاند از این نقطه نظر است که انقلاب در ولایات کمتر شده و مخارج دولت هم کم می‌شود و بعلاوه بطوریکه مکرر هم گفته شد و بنده هم می‌خواستم در موقع مذاکره راجع به قانون انتخابات عرض کنم حالا چون موقع مناسب عرض می‌کنم که این مسئله برای جلوگیری از سوء انتخابات هم خیلی مفید است و وقتی این قانون از مجلس بگذرد عده کاندید کم می‌شود و عده کاندید که کم شد بطریق اولی دسیسه هم کم خواهد شد اما اینکه آقای آقامیرزا سید حسن فرمودند این پیشنهاد مخالف قانون اساسی است جواباً عرض می‌کنم همانطور که شاهزاده نصرتالدوله فرمود اصل سی و دوم می‌گوید وکیل اگر وزیر شد دیگر نمی‌تواند وکالت کند و اگر هم از وزارت استعفا بدهد نباید بیاید سر مسند وکالت مگر اینکه دو مرتبه از طرف ملت انتخاب شود و این مسئله ربطی باین پیشنهاد ندارد که در مدت وکالت وزیر شود یا نشود و در این موضوع قانون ساکت است و اما راجع بفرمایش آقای اقبال السلطان که فرمودند در دو جا مستخدم باشد عرض می‌کنم کسی چنین پیشنهادی نکرده است که دردو جا مستخدم باشد.
رئیس – آقای حاج شیخ اسدالله (اجازه)
حاج شیخ اسدالله – بنده موافق هستم.
رئیس – اگر آقایان موافقند چند دقیقه تنفس داده شود. در این موقع جلسه برای تنفس تعطیل و پس از نیم ساعت مجددا تشکیل گردید.
رئیس – حاج شیخ اسدالله (اجازه)
حاج شیخ اسدالله – بنده اگر چه این پیشنهاد را امضاء نکرده‌ام ولی اساساً با این پیشنهاد موافقم زیرا بعد از دقت زیاد در این کار پیشنهاد و ملاحظه اطراف کار بنظرم همچو آمد که اگر این پیشنهاد از مجلس بگذرد صلاح باشد اگر چه ممکن است اینکه ادوار گذشته بما اینطور نشان داده که در مجلس همیشه یک اشخاصی منورالفکر لایق و قابلی بوزارت انتخاب می‌شوند باز هم ضرورت همان اقتضار داشته باشد زیرا گاهی اتفاق افتاده است که ضرورت ما را اجبار میکرده یکنفر عضو مبرز خودمان را ملزم کنیم قبول وزارت کند و سیاست مملکت را عهده دار شود برای اینکه همه آقایان خوب میدانند در این مملکت رجال میرز باندازه کافی نیست. بعضی اوقات به حس مشاهده کردهایم زمامداری این مملکت منحصر به بنده است به یک نفر که آن هم در مجلس بوده است که باتفاق تصویب می‌کردیم زمامدار باشد و این مطلب است که نمایندگان را بعدم قبول این پیشنهاد ملزم می‌کند. ولی آن طرف دیگر وجود این اشخاص لایق در مجلس هم خیلی لازم است و گمان می‌کنم در مجلس از آنها بیشتر می‌شود استفاده کرد. بنده نظری که آقایان امضاء کنندگان فرمودند ندارم زیرا آن نظریات در موقع خودش قابل تنقید و رد است و بنده داخل آنها نمی‌شوم و نتیجه را موافقم ولی با مقدماتی که آقایان فرمودند مخالفم این است که عرض می‌کنم آقایانی که بسمیت نمایندگی انتخاب می‌شوند باید تصمیم کنند که دو سال در مجلس باقی باشند و در مجلس بمانند زیرا در این دو سال مطالبی که در مجلس در جریان می‌افتد و قوانینی که در کمیسیونها مطرح می‌شود البته اشخاصی که از ابتداء کار در مجلس بودهاند بهتر می‌توانند قوانین را تدوین کرده و دقت نظر کنند تا اینکه انتخابات تجدید شود و اشخاص دیگری بیایند. اگر چه تجدید انتخابات هم ممکن است ولی مشکل است و برای دولت پر خرج می‌شود. مثلاً یکسال است از دوره مجلس گذشته است هنوز دولت موفق نشده است انتخابات ولایات را خاتمه دهد. نه اینست که نخواستهاند بلکه وسایل فراهم نبوده و مشکلات و موانع بوده است اگر همه روزه آقایان بدین منوال از مجلس خارج شود این اشکالات فراهم می‌شود و بعلاوه انتفاعی را که ممکن است در مجلس از وجود آنها حاصل کنیم نمی‌توانیم و نتیجه از دست می‌رود. بنابراین معتقدم آقایانیکه لیاقت دارند در مجلس بهتر می‌توانند خدمت کنند و عقیده دارم اگر آقای مشیرالدوله در مجلس تشریف داشتند ما در مجلس بهتر می‌توانستیم از ایشان استفاده کنیم تا اینکه چهار روز در مجلس باشند و چهار روز در خارج این است که باید ما این مطالب را در نظر بگیریم و این قانون را از مجلس بگذرانیم برای اینکه هر چه در مجلس اشخاص با فکر و با علم باشد بهتر است و هر دولتی که باشد اموراتش را بجریان می‌اندازند و آنفع از آن است که هر روز انتخاب تجدید شود و اشخاص لایق گاهی در مجلس باشند گاهی در خارج. این است که بنده معتقدم این قانون از مجلس بگذرد و اشخاصی که انتخاب می‌شوند تصمیم بگیرند که دو سال در این مجلس بمانند و خدمت بمملکت بکنند.
رئیس – جمعی از آقایان تقاضا کردهاند این مسئله از دستور امشب خارج شود و بماند برای روز سه شنبه آقایان موافقند؟
محمد هاشم میرزا – بنده مخالفم. برای اینکه مطلب طرح شده و در آن مذاکره شده و فعلاً موقع نتیجه گرفتن و قابل توجه شدن یا رد شدن است و اگر بماند برای جلسه بعد مجدداً آقایان از نو شروع بمذاکره خواهند نمود.
رئیس – چون جمعی از آقایان اجازه خواستهاند و وقت هم گذشته است اگر مایل باشند بماند برای روز سه شنبه و اگر هم مایلید در این باب مذاکره شود، مذاکرات ادامه خواهم داد.
آقای آصف الملک (اجازه)
آصف الملک – چون این لایحه جزو دستور نبوده امشب بر حسب لزوم جزو دستور شد باین جهت سابقه ذهنی برای آقایان بشود که در این باب اظهار عقیده بکنند لهذا پیشنهاد کردیم جزو دستور جلسه آتیه بشود که از روی فکر و یک تعمقی صحبت شود.
(جمعی تصدیق کردند.)
رئیس – یک راپورتی هم از شعبه ششم رسیده است راجع بنمایندگی آقای مصباح دیوان از سیستان قرائت می‌شود.
اقای ملکالشعراء احضار و راپورت مزبور را بشرح ذیل قرائت نمودند
شعبه ششم در ساعت شش بعد از ظهر روز (۲۱) شوال بریاست شاهزاده سلیمان میرزا تشکیل و بدوسیه انتخاب سیستانی رسیدگی بعمل آورد.
انتخابات بار دوم سیستان که پس از هر دو وکیل سابق بامر دولت شروع شده بود از تاریخ ۱۲ دلو تا آخر دلو در جریان و کلیه ۱۹۳۴ تعرفه تقسیم ۱۹۲۶ رأی مأخوذ و از کلیه آراء مأخوذه آقای مصباح دیوان باکثریت ۱۸۳۰ رأی به وکالت مجلس شورای ملی انتخاب و در صورت مجلس و شکایات واصله نیز چیزی که بسوء جریان انتخابات مزبوره اشاره نماید موجود نبوده و شعبه شش انتخابات آقای مصباح دیوان را صحیح دانسته و باتفاق بصحبت وکالت ایشان رأی داد.
رئیس – نسبت باین راپورت مخالفی هست.
(اظهار مخالفتی نشد.)
رئیس – اعتراضی نیست رأی می‌گیریم بنمایندگی آقای مصباح دیوان از سیستانی آقایانی که نمایندگی ایشان را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اغلب قیام نمودند.)
رئیس – تصویب شد در جلسه آتیه کسری کمیسیونها را بهتر این است که انتخاب کند عرض می‌کنم یادداشت فرمائید.
ملکالشعراء – بنده اجازه خواستهام و عرض مختصری دارم.
رئیس – راجع به این مطلب است؟
ملکالشعراء – خیر عرض مختصری است، راجع به دستور نیست.
رئیس صورت کسری کمیسیونها قرائت بشود.
بعد بفرمائید.
کمیسیون خارجه (۳) نفر کمیسیون معارف یک نفر.
کمیسیون نظام یک نفر.
کمیسیون قوانین مالیه سه نفر – کمیسیون پست وتلگراف و فوائد عامه دو نفر – کمیسیون عدلیه دو نفر – کمیسیون داخله ۳ نفر – کمیسیون تجدید نظر در قانون انتخابات دو نفر –
آقای سهام‌السلطان اجازه
سهام السلطان – کمیسیون راجع بمطالعه قانون استخدام هم کسر اعضاء دارد.
رئیس – می‌خواستم عرض کنم شعبه پنج و شش هم باید تشکیل شود یک نفر بجای آقای فهیمالملک و یک نفر بجای آقای وحیدالملک انتخاب نمایند.
آقای ملکالشعراء (اجازه)
ملک الشعراء – در جلسه قبل از ظهر در ضمن مذاکرات راجع بقانون مالیات کتیرا از قول یکی از نمایندگان آقای ارباب کیخسرو فرموده بودند که نماینده در جلسات سابق در موضوع مذاکره قالی گفته بوده است که من به صنعت معتقدم ولی به تجارت اهمیت نمی‌دهم و بنده در آن موقع داخل در مجلس نبودم و گویا در اطراف این تغیر یک حرارتهائی هم شده بوده است. بعد از ختم جلسه بنده از خارج از مجلس خدمت ایشان رسیدم و گفتم شما در این باب نسبتی بیکی از نمایندگان دادهاید اایشان تصدیق فرمودند و گفتند بلی.
بعد پرسیدم آن نماینده که این اظهار را کرده بود که بود؟
جواب دادند شما اظهار کردید بنده هم ناچار شدم بطور مختصر خاطر آقای ارباب را مطلع کرده و از ایشان استدعا کنم بصورت جلسات مراجعه کنند اگر چه تمام جراید نطق مرا نوشته و منتشر شده است وقتی دیدند و مطمئن شدند که بنده اینطور اظهار کردهام خودشان در جلسات آتیه تکذیب بفرمایند.
اگر خاطر آقایان باشد بنده در موضوع قالی عرض کردم مسئله مربوط بتجارت نیست مربوط به صنعت است که باید از نقطه نظر صنعت اهمیت بدهم ولی تجارت حال یک آبی را دارد که هر چه او را محبوس کنند و در تحت فشار بگذارند راه خودش را باز می‌کند. ما باید صنعت را حمایت و حفظ کنیم، نه آن روز و نه روز دیگر عقیده من و هیچ یک از آقایان این نبوده و نیست که تجارت اهمیت ندارد. اگر بنده هم یک چنین کلمه که این مفهوم را می‌داشت می‌گفتم شما باید تعبیر با حسن بکنید، چون معنی ندارد که یک نفر بگوید به تجارت اهمیت نمی‌دهم و به صنعت اهمیت می‌دهم و این مسئله نه اساساً و نه علماً دارای یک معنای حقیقی است و نه اجماعاً دارای فلسفه حیاتی است. خوب بود دقت می‌فرمودند و بعد از روی اطمینان اظهار حرارت می‌کردند. بنده نمی‌گویم تهمت یا سوء تفاهم بوده، خیر بلکه سوء تسامع بوده و لازم بود در این مورد دقیق می‌شدند حالا هم بنده شما را یک نفر نماینده بی غرض میدانم و یقین دارم که تسبت به بر هیچ نماینده نظر بدی یا تعمدی نداشته و ندارید. از خود جنابعالی خواهش می‌کنم همین امشب یا فردا بصورت نطق بنده مراجعه بفرمائید و بعد اگر قانع شدید که بنده یک چنین مسئله بی معنی را نگفتهام خودتان در جلسه آتیه تکذیب بفرمایند. حالا هم عرض می‌کنم بنده بمسئله یک قالی از نقطه نظر صنعت اهمیت می‌دهم و از موضوع تجارت منفک میدانم و در موقع خودش عرض خواهم کرد و در عین حال تجارت را هم یکی از ارکان حیات ملی میدانم و هیچوقت حاضر نیستم نسبت اهمیت ندادن تجارت به بنده یا بدیگران داده شود.
رئیس – آقای ارباب کیخسرو (اجازه)
ارباب کیخسرو – بنده خیلی بیشتر ممنوع و خوشحال می‌شدم که بنده بد شنیده باشم تا اینکه یک چنین مسئله در اینجا اظهار شده یا شد. بنده اینطور تصور کردم که در این فضا یک همچو مطلبی گفته شده در خارج مجلس هم آقای ملکالشعراء فرمودند و بنده عرض کردم خودم مراجعه بصورت مجلس می‌کنم و اگر معین شد همچو چیزی گفته نشده معذرت می‌خواهم و بطوری که عرض کردم امیدوارم بنده بد شنیده باشم و در همچو فضائی چنین مطلبی گفته نشده باشد.
رئیس – جلسه آتیه روز سه شنبه چهار ساعت قبل از ظهر دستور بقیه طرح قانونی که امروز مطرح بود.
ثانیاً – لایحه راجع بطواحین
آقای آصفالممالک (اجازه)
آصف الممالک – آقای تدین در ضمن اظهاراتشان فرمودند قانون انجمنهای بلدی بکمیسیون داخله آمده و بواسطه تغییر کمیسیون و تغییر اعضاء و پیش آمدن ماه رمضان یکقدری بتأخیر افتاد، ولی شور دوم اوشده است و عنقریب بمجلس خواهد آمد. کمیسیون قصوری در این باب نکرده.
رئیس – آقای نصرت الدوله (اجازه)
نصرت الدوله – بنده می‌خواستم بدانم صحبتهائی را که آقای تدین راجع بپرگرام فرمودند قطع شده و دنباله ندارد با این که باید در جلسه آتیه تعقیب شود اگر نظر آقایان این طور باشد که در جلسه آتیه تعقیب و مذاکره شود البته هرکس نظریات خودش را اظهار می‌کند ولی اگر این نظریه را ندارند.
بنده گمان می‌کنم خوب باشد مذاکرات ایشان بدون جواب بماند، زیرا بنده تصور می‌کردم بعد از مدت بحران طولانی که کابینه برای معرفی بمجلس می‌آید در یک چنین موقع خطرناک وقتی اظهار می‌شود پرگرام همان پرگرامی است که دو مرتبه بمجلس آمده و بتمام مواد آن رأی داده شده و هر کس موافق یا مخالف بوده در آنموقع مطلب را مطرح کرده و جواب شنیده در همچو موقع نباید مذاکراتی که صرف اعتراض باشد بشود خصوصاً آنکه آن اعتراضات نسبت بقسمتهائی باشد که عجالتاً قبل از اینها می‌توان یک چیزهای دیگری را مقدم داشت و تصور می‌کنم مناسب نباشد. بنده گمان می‌کردم و انتظار داشتم در این موقعی که رئیس دولت باکثریت مجلس انتخاب شد و شاید کابینه خود را معرفی کند همه ما باتفاق چه مخالف چه موافق خطاب باو بکنیم و از او بخواهیم باین بدبختیها که سراسر مملکت را گرفته خاتمه دهد و باو وعده بدهیم که ما با تمام قوای خودمان کمک خواهیم کرد تا اینکه این نتیجه مطلوبه حاصل شود. حتی اکثریت نظریاتی هم باشد که اهمیت داشته باشد ممکن است برای موقع دیگری گذاشت و همه این کمک و مساعدت را برای خیر عموم بکنیم و بدولت اجازه بدهیم یک فکری برای اعاده امنیت بکند تلگرافاتی که در این مجلس و در مجالس خصوصی خوانده و مذاکره می‌شد و بصاحبان آنها وعده تشکیل کابینه داده می‌شد و حق هم همین بود ولی حالا که کابینه تشکیل شده وظیفه ما است و مقدم بر همه چیز این مطلب است که این اقدامات را همه از موافق و مخالف از دولت بخواهیم تا نتیجه حاصل شود و نسبت بقسمتهائی که مذاکره شد و اغلب آنها هم صحیح بود بنده موافقم و اگر قرار شد عقاید خودم را عرض خواهم کرد.
رئیس – آقای حاج شیخ اسدالله (اجازه)
حاج شیخ اسدالله – همان قسمی که حضرت والا فرمودند در این موقع که هیئت دولت برای معرفی بمجلس آمده است آقایان باید آنچه را که ملت آرزومند است از دولت بخواهند.
امروز ملت امنیت می‌خواهند، آسایش می‌خواهند، وسایل ارتزاق می‌خواهند، اینها هم یک چیزهائی بود که در پرگرام نوشته شده بود. البته انجمن ایالتی باید تأسیس شود و کسی منکر نیست ولی در صورتی که ملت امنیت داشته باشد. فرضاً در صفحه من بخواهند انجمن ولایتی تشکیل بدهند، امنیت که نیست کی باید تشکیل بدهد. با این ترتیبات که هست چطور اعضاء انجمن ایالتی و ولایتی را انتخاب کنند؟ لهذا با این وضعی که امروز هست بنده از آقایان تقاضا می‌کنم همانطور که حضرت والا شاهزاده سلیمان میرزا فرمودند منتظر عملیات باشند اگر کابینه خوب کار کرد تحسین و اگر بد کار کرد مخالفت بفرمایند ما هم که رأی اعتماد دادهایم منتظر عملیات هستیم و اولین قدمی که دولت باید بردارد قدمهای بزرگ برای امنیت، برای آسایش و رفاهیت مردم است که هر چه مقدمتر است اگر مملکت امنیت نداشته باشد مردم هیچ ندارند، تجارت ندارند، نان ندارند و فقر تمام مملکت را می‌گیرد. همه معایب از ناامنی بروز می‌کند. ولی اگر امنیت باشد در تحت لوای امنیت و آسایش تمام وسایل ترقی را ملت می‌تواند برای خودش فراهم کند پس بزرگترین قدم این است که آقایان از دولت این دو سه مطلب اساسی را بخواهند و امیدوارم آقایان مساعدت کنند و دولت هم موق شود این چند مطلب کلی را که امنیت و آسایش و وسایل ارتزاق باشد برای مردم تهیه کند که مردم وسیله کسب و رزق بر ایشان فراهم شود. بنده این دو کلمه را می‌خواستم عرض کنم و تصور می‌کنم آقای تدین هم نظر دیگری نداشته و مقصودشان تذکر بود.
تدین – بنده خودم توضیح خواهم داد.
حاج شیخ اسدالله – آقای تدین اگر نظر دیگری دارند مختارند ولی تذکر البته خوب است، اما تذکر هم بعد از آن مقدماتی است که بنده عرض کردم.
رئیس – آقای ملک الشعراء (اجازه)
ملک الشعراء – بنده هم تقریباً نظرم این بود که این مسئله بجلسه آتیه محول شود تا بهتر و کاملتر بشود در آن بحث کرد. اما چون حالا دو نفر ناطق محترم در اصل مطلب داخل شده صحبت کردند این است بنده با آنکه لازم میدانم در اطراف آن صحبت مفصل بشود الان هم بطور مختصر نظریات خودم را عرض می‌کنم و به آقایان مخالفین که رأی اعتماد بکابینه ندادهاند تذکر می‌دهم که مقصودشان این نباید باشد که از روز اول بین دولت هنوز داخل در عملیات نشده بخواهند یک مذاکراتی بکند که آن مذاکرات شاید در خارج باعث ایجاد نظریاتی بشود که بعد لازم بدانند از آن نظریاتی دفاع کنند. اگر چه بنده عقیده دارم که این نظر را آقایان مخالفین ندارند و یقین دارم آقای تدین هم که خودشان توضیح خواهند داد نظرشان در این قضیه این نیست البته ما هم که رأی اعتماد دادهایم و هم آقایانی در دادن رأی متوقف ماندهاند نظریاتمان است که دولت داخل یک سلسله عملیاتی بشود که اگر آن عملیات موافق با نظریات آقایان بود و خوب بود آن آقایان هم عملیات و اجرائیات کمک بکنند و اگر آن عملیات موافق با سلیقهشان نبود وانند در هر موقع مخالفت بنمایند. ولی امروزه وضع و موقع مملکت ما باندازه خطرناک و هولناک است که ما نمی‌توانیم مثل موارد عادی راجع به پرگرام و کابینه رفتار کنیم. البته توقع فوقالعاده مهم است آقای تدین درموارد پرگرام تقریباً طوری اشکال فرمودند مثل اینکه یک قضایا و نواقصی بوده که می‌بایستی نوشته شود نوشته نشده در صورتی که این پرگرام دو مرتبه در مجلس تصویب شده و بالاخره بنده و سایر آقایان شاید بعد از چهارده سال تجربه تصدیق کرده باشیم و یقین تصدیق کردهایم که حقیقت در نوشتن نیست در عمل است. ممکن است دولت یک نکاتی را که بنده و ایشان در نظر داریم برای اینکه از پیرامون الفاظ و از اطراف نوشتجات تجاوز کند ننویسد ولی در موقع عمل بجا بیاورد و بالاخره نظارت در اجرای آن عملیات و پیش آمدن یک افکار جدید و پیشنهاد کردن آنها وظیفه مجلس هم است و بهمان اندازه که دولت در پرگرام خود آورده است باید از او ممنون باشیم و اگر یک عملیات دیگری هم در نظر داریم پیشنهاد بدولت بکنیم و دولت را باجرای آن وادار کنیم خاصه
رئیس – دولتی مثل آقای قوامالسلطنه که بشهادت تمام رفقای پارلمانی بنده ایشان تقریباً تمام ساعات کارشان را در مجلس میگذراندند و یک رئیسالوزراء پارلمانی بودند با این حال می‌شود مطمئن بود که اگر بعضی مسائلی در اطراف الفاظ یا نوشتجات نیامده است از نقطه نظر سهو نبوده است و از این نقطه نظر بوده است که تا آن حدی که نوشته شده انجام نمایند و این قدمهای کافی است که باید برداشته شود. ایشان نیز شرحی در اصلاحات داخلی و تأسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی فرمودند البته اینها اساسی است و در جزو پیشنهاد عده نمایندگان هم بوده است و در این مجلس هم مذاکره شد و حتی قانون انجمن بلدی هم از طرف آقای مشیرالدوله بمجلس آمده و الان در کمیسیون داخله هست. البته تجدید نظر در قوانین انجمنهای ایالتی و ولایتی هم باید به کمک خود آقای تدین و سایر رفقای اکثریت و اقلیت و بیطرف طرح شود و از دولت خواهش کنند تهیه کند و بکمیسیون داخله بفرستند ولی با همه اینها و تصدیق باین که این قضایا را دولت در نظر دارد و خواهد داشت همانطور که آقایان فرمودند باید بوضعیات خطیرتر اهمیت اگر چنانچه یکسال معارف تعویق بیفتد شاید بالاخره موفق شدن بیک نتیجه مشمشع عملی بعد از ده سال یکسال بتأخیر نیفتد و پس از یازده سال نتیجه گرفته شود ولی باید تصدیق بفرمائید که اگر ما بخواهیم در این قضایا دولت را در قدم اول قرار بدهم آنوقت باید مسئله آذربایجان و سایر مسائل دیگر که مربوط می‌شود بمسائل قشونی و امنیت و دفاع از اشرار آن را کنار بگذاریم در صورتی که امروز باید در قدم اول دولت را تشویق کنیم که اولین عایدات را بسرباز و قشونی دهد و ایجاد ثروت نماید که در حال حاضر وطن ما را نجات بدهند و برادران و خواهران ارومیه و ساوجبلاغی و سایر برادرانی که در تحت مهلکه و دسایس واقع شدهاند نجات بدهد و در دومین مرحله البته صرف معارف و سایر قضایای حیاتی خواهد شد مقصود این است که ما از دولت عمل می‌خواهیم و نباید تصور کرد که اگر رای اعتماد نداده‌ایم ملزم باشیم هنوز دولت قدم اول را بر نداشته او را در تحت فشار و اعتراضات قرار بدهیم بلکه بر عکس باید همه با هم متفق و متحد شویم و یک دولت جوان عملی را که فعلاً بمجلس آمده و معرفی شده کمک نمائیم تا بنجات مملکت و رفع دسایس سیاسی که در اطراف مملکت بدبختانه عرض وجود کرده موفق بشود بعد از آنکه مملکت موفق شد آنوقت ممکن است از نظریات آقای تدین که عین نظریات بنده و تمام رفقا است موافقت کرد و دولت را بسایر قصایا تشویق کرد.
ولی بعقیده بنده اول چیزی که باید بخواهیم ایجاد یک فعالیت و روح قوی در مملکت است که دولت و مجلس که تنها مرکز مسئول مملکت هستند قوی بشوند و خودشان را جلوی خارجه محافظت کنند و بالاخره شعاع و هاله او تمام مملکت بگیرد و رفع این هرج و مرج جراید و اجتماعات را که بهمه چیز جز به تشکیلات اصول آزادی شبیه هستند بنمایند و از آزادی در سایه عظمت و قدرت دولت حسن استفاده بکنم این عقیده بنده است و گمان می‌کنم سایر آقایان چه موافق چه متوقف و چه مخالف در این قضایا شبهه نداشته باشند.
امروز نه عظمتی برای دولت و نه برای مجلس خواهد بود. اگر ما به عمل و قدرت معتقد نباشیم آرزو را حقیقتاً می‌شود نوشت و در هر پیشنهاد می‌شود بهتر برجسته تر مرامها را جا داد.
ولی وقتی صمیمیت متعاقب او نباشد مثل خیلی از مرامهای پاکیزه و روشن در خانه‌ها در جزو کتابها می‌ماند و مقصود می‌شود. پس ما از دولت نمی‌خواهیم جز صمیمت و فعالیت و تولید یک عظمت و قدرت مرکزی که از طرفی می‌تواند بدسایسی که مار را احاطه کرده است خاتمه بدهد و از طرفی بتواند هرج و مرجی که می‌رود خدای نکرده باعث اختلال در مملکت ما بشود جلوگیری کند و آزادی حقیقی. آزادی ادبی و اجتماعات نافعه را در مملکت ایجاد کند. البته در عین این احوال ما هم هستیم، دولت هم هست این افکار هست و راجع بانجمنهای ایالتی و ولایتی و راجع بتوسعه معارف هم البته بدولت پیشنهاد می‌کنم و امیدوارم باتفاق تمام آقایان این قضایا قدم بقدم اصلاح شود و این یک سالی که از عمر مجلس باقی مانده بقدر دو سال سه سال چهار سال کار کنیم که از روزی که ما می‌رویم و نماینده‌های دیگر می‌نشینند یک سابقه روشن برای آنها تهیه کرده باشیم و یک جادههائی کوبیده شده باشد تا بعد بتوانیم بعمر دو سال خودمان افتخار کنیم.
رئیس – آقای تدین (اجازه)
تدین – بنده نمی‌خواستم بطور تفصیل در موارد پرگرام دولت وارد شوم و عجالتاً هم وارد نمی‌شوم و اگر مجلس رأی داد تفصیل مطرح شود وارد خواهم شد. ولی از مذاکراتی که آقایان کردند عرایض بنده را طوری جلوه دادند که بنده موافق با بحران و مخالف با امنیت و چه و چه هستم. بنده جواباً عرض می‌کنم بهیچ وجه منالوجوه موافق بحران نبوده و نیستم وجود بحران در مملکت ولو بقدر ده دقیقه باشد برای امنیت و آسایش ملت و سایر قضایای اساسی مضر است. بنده از خود آقایان تصدیق می‌طلبم همه میدانند این مدتی که بنده در خدمت آقایان بودم هیچ وقت راجع ببحران نه حرف زدهام و نه قدمی برداشتهام و نه در این زمینهها موافق بودهام. بنابراین اینکه آقای نصرتالدوله می‌گویند بعد از چندی طول بحران تازه یک دولتی تشکیل شده و بنده عقایدی را که دارم نباید عرض کنم برای اینکه ممکن است تولید بحران شود تصور می‌کنم این طور نباشد و اینکه از امنیت مذاکره می‌فرمایند مگر بنده مخالف امنیت هستم. بنده منتهای آرزویم این است که کمال امنیت جانی و ملی و شرفی و عرض و ناموسی برای کلیه سکنه مملکت ایران حاصل شود و تنها من معتقد نیستم که دولت فقط جلوگیری از چهار نفر دزد و غارتگر بکند، بلکه معتقد هستم در عین اینکه دولت تأمین جانی می‌دهد تأمین مالی و تأمین حقوقی هم بدهد.
بعضی از نمایندگان – همه اینطور هستند.
تدین – نباشند، اثبات شئی نفی ماعدا نمی‌کند آقای نصرتالدوله اظهار کردند که در این موقع عرایض من غیر متناسب بود. من نسبت باین کلمه اعتراض می‌کنم بنده نسبت بخودم بمصالح مملکت علاقهمند هستم و مسئولیت تعیین کابینه را قبول نکردم و اکثریت مجلس مسئولیت تعیین هیئت دولت را قبول کرده است و نقطه اتکاء و پشتیبانی هیئت دولت حاضره است اینکه شما میفرمائید عرایض بنده غیر مناسب است معنی آن این است که بنده آزادی عقیده نداشته باشم و حرف خودم را نزنم. بنده عرایض خود را با کمال آزادی عرض می‌کنم شما هم با منطق جواب دهید نه اینکه بفرمائید غیر مناسب است بنده غیر مناسب را نفهمیدم یعنی چه؟ بنده عرض کردم پرگرام نقایصی دارد ولی نگفتم فلان مواد را مقدم بداریم که گفته می‌شود امروز باید قشون کشی کنیم امنیت بر قرار کنیم و چه و چه بکنیم. بنده اعتراضم این است که چرا موضوع باین مهمی اصلاً مطمح نظر نشده است و عرض کردم در پروگرام می‌بایست دستور عملی اصول مهمه که لازم است قید شود در باب تقدم بعضی بر بعضی البته بسته بنظر دولت است نه اینکه بهیچوجه مسائل مهمه در پرگرام محل توجه قرار داده نشده است و اینکه آقایان می‌فرمایند آنچه ملت می‌خواهد آن را باید تأمین کرد بنده هم همین عقیده را دارم و از فردا ببعد حکمیت این قضیه با افکار عمومی خواهد بود. اگر مردم علاوه بر امنیت انجمن بلدی و ولایتی را نخواستند حق با شماست بعلاوه این جرو قانون اساسی است و باید حتماً انجمنهای ایالتی و ولایتی و بلدی در مملکت باشد و بنابراین افکار عمومی در این مسئله حکمیت خواهد کرد اما فرمودید امروز نمی‌شود در محلات کمره گلپایگان انجمن تشکیل داد این مطلب صحیح است بنده عرض کردم در زمان سابق چرا تشکیل ندادند؟ آنوقت که قتل و غارت و غیر ذلک در آن نقاط نبود بالخره در خود تهران چرا تشکیل نمی‌شود در تهران که قتل و غارت نیست پس حالا که دولت تشکیل شده و الحمدالله بحران خاتمه یافته بنده هم در عقاید خود آزادم و رأی اکثریت مجلس را قاطع و نافذ میدانم و نظر سوئی به آقایان اکثریت و اقلیت ندارم و اگر عرایضی داشنه باشم بدون هیچ کنایه و اشاره عرض می‌کنم بنابراین خواهش می‌کنم نسبت غیر متناسب به عرایض بنده داده نشود.
رئیس – آقای محمدهاشم میرزا (اجازه)
محمدهاشم میرزا – عرایض بنده گفته شد.
رئیس – آقای سلطان العلماء (اجازه)
سلطان العلماء – یک اندازه از عرایض بنده در بیاناتی که آقای ملکالشعراء و سایر آقایان فرمودند گفته شد، ولی لازم است مختصراً عرض کنم البته خاطر مبارک آقایان مستحضر است در دوره اول کابینه آقای قوامالسلطنه در اطراف این قضایا صحبت شد در مسئله معارف و غیره هم بقدر کفایت مذاکره شد و باندازه که باید چه در ابتدای کار و چه در کابینه آقای مشیرالدوله و چه در وقت مذاکره بودجههای اعتباری آقایان صحبت کردند و بنده هم اگر دانشمند نیستم دانشمند زاده هستم بنده هم میل به ترقی و تعالی مملکت دارم.
خانه از پای بست ویران است – خواجه در بند نقش ایوان است.
البه تلگرافات ولایات خصوصاً راپورتهای این دو روز بسمع آقایان رسیده. ولایتها مغشوش، طرق و شوارع مسدود مدرس این طور نیست.
سلطان العلماء – بعضی از ولایات مغشوش است بعد از مدتی که امروز کابینه برای معرفی آمده است و ما امیدواریم که خاتمه باوضاع گذشته بدهد تمام ما باید متعهد بشویم قیام کنیم و برای مملکت خدمت کنیم. من هیچ نظر سوئی نسبت به رفقای اقلیت و اکثریت خود ندارم، بلکه در یک مملکتی هم که اقلیت نیست موافق و مخالف باید ایجاد شود که مطالب تنفیذ و حال و تصفیه بشود. بنابراین همه ما باید اهتمام داشته باشیم و ساعی و جاهد باشیم از این که این پرگرام دولت بموقع اجرا گذاشته شود و الا بنده مرامها و پرگرامهای مشعشع با الفاظ خوب در دو دوره که در مجلس وکیل بودهام دیدهام ولی کمتر عمل دیدهام و امیدوارم حالا یکقدمی از مرحله حرف به مرحله عمل گذاشته شود و قسمتی که آقای تدین فرمودند البته میدانند از دولتی که تازه روی کار آمده توقع عمل از او نباید کرد یک مهلتی و یک زمانی لازم دارد آنوقت اگر بآرزو و آمال هیئت متحده یا منفرد یا اقلیت رفتار نکرد باید آن دولت مورد حمله و تنقید واقع شود و الا امروز اول روزی است که هیئت محترم دولت آمده است و بعلاوه این پرگرام در دفعه اول کابینه آقای قوامالسلطنه بمجلس آمده و آقای مشیرالدوله هم همین پرگرام را قبول کرده و دو مرتبه در مجلس رأی داده شده و تصویب شد. این است عرایض بنده و دیگر عرضی ندارم.
رئیس – آقای مدرس (اجازه)
مدرس – بنده عرضم این است که اگر صلاح میدانند باین مذاکرات خاتمه دهند.
(مجلس دو ساعت و نیم از شب گذشته ختم شد)
(مؤتمن الملک)