مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۳ آذر (قوس) ۱۳۰۰ نشست ۴۸
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مجلس شورای ملی دوره چهارم تقنینیه
مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۳ آذر (قوس) ۱۳۰۰ نشست ۴۸
جلسه ۴۸
صورت مشروح مجلس یوم پنج شنبه (۲۳) قوس مطابق (۱۵) ریبع الثانی ۱۳۴۰
مجلس تقریباً یک ساعت و نیم قبل از فروب در تحت ریاست آقای موتمن الملک تشکیل گردید.
(صورت مجلس یوم سه شنبه چهاردهم قوس را آقای تدین قرائت نمودند.)
رئیس ـ نسبت به صورت مجلس اعتراضی است (گفتند خیر)
رئیس ـ صورت مجلس تصویب شد دستور امروز شور دوم از عهدنامه دولتین ایران و روس است ولی قبلاً بعضی مطالب هست که باید به عرض آقایان نمایندگان برسد پنج شش فقره تلگرافات از ولایات رسیده است دایر بر تشکر از اعطای امتیاز معادن نفت و گمان می‌کنم خواندن تمام تلگرافات در مجلس لزومی نداشته باشد (گفتند صحیح است) در طاق تنفس می‌گذارند که به اطلاع آقایان برسد. آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب ـ بنده می‌خواستم عرض کنم چون این مسئله کلیت حاکی از علاقمندی عموم ملت ایران نسبته به این اقدامی است که دولت و مجلس شورای ملی کرده‌اند اگر مجلس اجازه بدهد اسم ایالات و ولایات و طبقاتی که تلگراف کرده‌اند خوانده شود به جهت تثبیت محبوبیت دربارة آنها عیبی نداشته باشد کمیسیون عراض هم اینطور صلاح دانسته است.
رئیس ـ نوشته می‌شود و در جلسه آتیه به عرض آقایان خواهد رسید آقای سردار معظم خراسانی (اجازه)
سردار معظم- در تکمیل پیشنهاد آقای آقا سید یعقوب عرض می‌کنم خوب است جواب مقتضی هم از طرف مجلس شورای میل به صاحبان تلگراف داده شود.
رئیس ـ آقایان موافق هستند که جواب تلگرافات داده شود. (گفتند بلی)
رئیس ـ جواب داده خواهد شد اسامی ولایات هم به عرض آقایان خواهد رسید. چند فقره پیشنهاد از طرف دولت رسیده که طبع و توزیع شده یک فقره راجع به تقاضای سیزده هزار تومان و کسری است برای تعمیر عمارات دولتی فقره دیگر راجع به پنجاه هزار تومان اعتبار برای مخارج فوری فقره دیگر راجع به بر قرارای مستمری است در حق ورثه مرحوم بنان السلطان به کمیسیون بودجه فرستاده می‌شود. پیشنهاد دیگری از طرف مباشرت شده راجع به ایجاد روزنامه در مجلس طبع و توزیع شده و به کمیسیون محاسبات فرستاده می‌شود. یک پیشنهاد دیگری در چند روز قبل راجع به انتخاب یک کمیسیون ۹ نفری برای جرح و تعدیل قانون انجمن‌های ایالت و ولایتی و بلدی شده بود که طبع و توزیع شده امروز باید رای گرفته شود.
آقای آقا سید بعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب ـ بنده راجع باه اینکه از مجلس شورای ملی کمیسیون برای مراجعه به قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی و بلدی تعیین شود اظهار مخالفت کردم و دلیلش هم این بود که مجلس شورای ملی یک قانونی برای وزارت داخله بدون اینکه دولت پیشنهاد کند نوشت و اکنون شانزده سال است که این قانون مثل کتابچه در صندوقچه‌ها گذاشته شده است و غیر از این استفاده دیگری از این قانون نشده و یک ماده او مواد آن عمل نشده است بنده عرض می‌کنم انجمن‌های ایالتی و ولایتی یک چیزی است که باید نظر دولت را در آن بابت مدخلیت بده مخالف نیستم همانطور که آقای سردارمعظم و نصرت الدوله در سابق پیشنهاد کردند که راجع به بودجه مملکتی مجلس شورای ملی به کمیسیون بودجه خود اجازه بدهد که با دولت معاضدت و کمک کند در این باب هم همینطور بنده پیشنهاد می‌کنم اگر انشاء الله مجلس بپذیرد کمیسیون داخله با دولت راجع به قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی معاضدت کند نه اینکه مداخله در کار دولت بنماید که نشود انتظام داد کمیسیون داخله هم هنوز داخل کاری نشده است با دولت معاضدت کند و نظامنامه ترتیب دهد و تقدیم مجلس نماید و به این طریق کار را انجام دهد و تمام شود.
رئیس ـ پس جناب عالی مخالف نبودید بدواً می‌خواهم ببینم که این قانون باید جر و تعدیل بشود یا نه؟ اول در اینکه جرح و تعدیل بشود رای می‌گیریم بعد در کیفیتش که به کدام مراجعه بشود آقایانی که تصویب می‌کنند این قانون جرح و تعدیل شود قیام نمایند
(عده کثیری قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب شد رای می‌گیریم که به کمیسیون خاصی مراجعه شود یا به کمیسیون داخله مراجعه شود آقایانی که تصویب می‌کنند به مکمیسیون خاصی رجوع شود قیام نمایند.
محمد هاشم میرزا ـ هنوز مذاکره نشده است (عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب نشد شور دوم در عهدنامه ایران و روس
سردارمعظم ـ خوب است راپورت کمیسیون قرائت شود.
رئیس ـ طبع و توزیع شده است و دیگر محتاج به خواندن نیست. فصل اول مطرح است. آقای آقا سید فاضل اعتراض خود را مسترد نمودید یا خیر؟
آقا سید فاضل ـ بلی.
رییس- آقای فهیم الملک چطور؟
فهیم الملک- بنده هم مسترد نمودم.
رئیس ـ آقای ملک الشعراء هم اعتراض داشتند (گفتند غائب هستند)
رئیس ـ آقای امیر ناصر چطور؟
امیرناصر ـ بنده تا در موضوع ماده اول عرضی نداشتم.
رئیس ـ آقای سدید الملک هم اعتراض داشتند (غائب بودند)
رئیس ـ آقای ارباب کیخسرو بعد از شور اول و پیشنهادی کرده‌اند اگر کمیسیون قبول کند به کمیسیون مراجعه می‌شود والا باید در قابل توجه بودنش رای گرفت طبع و توزیع شده است اگر توضیحی دارید بفرمائید.
ارباب کیخسرو ـ بنده قبل از اینکه در این باب عرض بکنم کلیتاً می‌خواهم ببینم در موضع راپورت آخرین که کمیسیون خارجه داده چه وقت مذاکره می‌شود گمان می‌کنم این طور بهتر باشد که اول در راپورت کمیسیون مذاکره بشود بعد داخل شور مواد بشویم شاید بنده در ضمن مذاکرات و توضیحاتی که نسبت به راپورت کمیسیون داده می‌شود قانع شوم دیگر لازم نباشد در موضوع مواد چیزی عرض کنم این قسمت را اگر تعیین می‌فرمودند ممکن بود زودتر مسئله حل بشود.
رئیس ـ موافق نظامنام حالا در کلیات نمی‌شود مذاکره کرد بعد از اختتام شور ثانی در کلیات مذاکره می‌شود.
ارباب کیخسرو ـ حالا در مواد باید مذاکره کرد.
رئیس ـ بلی فصل اول مطرح است راجع به پیشنهاد مطابق اگر توضیحی دارید بفرمائید.
ارباب کیخسرو ـ بنده در فصل اول یک اصلاح عبارتی را لازم می دانم و نمی دانم این اصلاحات را که بنده در نظر گرفته‌ام در موقع ترجمه اشتباه شده است و ممکن است آن را اصلاح نمایند یا باید متن قرارداد اصلاح شود.
اولاً در فصل اول نوشته شده است نظر به آنچه که گفته شد و به اشتیاق به اینکه ملت ایران مستقل و سعادتمند شده الی آخر بنده در این موضوع یک اصلاح عبارتی پیشنهاد موده‌ام که اینطور نوشته شود نظر به اینکه باید استقلال و سعادت مسلمی ایران و دائماً پاینده بماند مقصود بنده این بوده است که کسی تازه استقلال به ایران نمی شدهد که اشتیاق داشته باشد مملکت ایران همیشه مستقل بوده و باید باشد (گفتند صحیح است) این یک اصلاح عبارتی بود که به نظر بنده باید اینطور نوشته شود و تصور می‌کنم در ترجمه اشتباه شده باشد.
تقاضای دیگر بنده در تعقیب همین فصل این بود که در قسمت دیگر نوشته شده بتواند آزادانه در دارائی خود تصرفات لازمه را بنماید بنده تصور می‌کنم هر چیز در تصرف ایران بوده و بنابراین اینطور پیشنهاد کرده‌ام که نوشته شود و دستهای متعدیانه از دارائی و متصرفات ملت ایران مقطوع باشد این دو عبارت بود که بنده پیشنهاد کردم اگر ممکن باشد ماده اول اینطور اصلاح بشود.
رئیس ـ عقیده کمیسون چیست.
نصرت الدوله مخبر کمیسیون خارجه ـ کمیسیون پیشنهاد آقای ارباب را نمی‌تواند بپذیرد و تصور می‌کنم خودشان هم نظریه کمیسیون را تصدیق خواهند فرمود پیشنهاد خود را استرداد می‌فرمایند زیرا در اصل مطلب همانطور که فرمودند موافق هستند در فصل اول عهدنامه اصلاحاتی که به نظر ایشان رسیده بدیهی است به هیچ وجه قابل سوء تفاهم نیست و هیچ تردیدی در این مسئله نیست که دولت روسیه نخواسته است استقلال ایران در مورد تردید واقع شود و به علاوه این اعتراض ایشان به عبارت عهدنامه هم وارد نیست به این جهت کمیسیون قبول نمی‌کند.
ارباب کیخسرو ـ با آن توضیحی که آقای مخبر محترم دارند بنده نمی دانم عیب در کجا است اگر کمیسیون موافق است مطلب را طوری بنویسد که واضح و روشن باشد و رفع شهبه از بنده و خیلی‌ها بشود.
رئیس ـ در صورتی که کمیسیون قبول نمی‌کند باید رای بگیریم آقایانی که این اصلاح عبارتی آقای ارباب کیخسرو را قابل توجه می دانند قیام نمایند (عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس ـ قابل توجه نشد در فصل اول دیگر اعتراضی نیست در فصل دوم اعتراض از طرف اقا سید فاضل شده است که کمیسیون رد نمود مسترد می‌فرمایند یا رای بگیریم؟
آقا سید فاضل ـ بلی همانطور که اعتراض خود را در فصل اول مسترد داشتم در این فصل هم مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ اعتراض دیگری است در فصل دوم که در مدت بین الشورین شده از طرف آقای سدیدالملک ولی غایب هستند و پیشنهاد دیگری از طرف آقای ارباب کیخسرو شده است اگر توضیحی دارید بفرمائید.
ارباب کیخسرو ـ در آخر فصل دوم نوشته شده است و قرارداهائی که دولت سابق روسیه با ممالک ثالثی به ضرر ایران راجع به آن منعقد نموده است چون در ضمن این معاهده مقصود این بوده است که تمام معاهداتی که ممکن است ضرر به ایران برساند منتفی باشد چون تشخیص اینکه کدام قسمت ممکن است مفید باشد و کدام قسمت مضر معلوم نیست به علاوه بطور کلی تصور می‌کنم مقصود منفی بودن تمام قرار داد ما باشد بنابر این پیشنهاد کردم عنوان خود را بردارند و بنویسند (با ممالک ثالثی در باب ایران منعقد نموده است) حالا اگر آقای مخبر در این باب توضیحی بدهند و بنده را قانع کنند خوب است.
مخبر ـ کمیسیون این اصلاح را هم نمی‌تواند بپذیرد.
رئیس ـ رای می‌گیریم آقایانیکه این اعتراض را قابل توجه می دانند قیام نمایند. (عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس ـ قابل توجه نشد فصل سوم مطرح است اعتراضی سابقاً از طرف آقای سردارمعظم خراسانی شده بود کمیسیون هم ارجاع به کمیسیون قبول کرده بود ولی فعلاً رد کرده است توضیحی دارید بفرمائید؟
سردارمعظم ـ اعتراض بنده این بود که اشتباهاً عوض معاهده (۱۸۸۱) که ما بین زینویف وزیر مختار روس و مرحوم میرزا سعید خان وزیر امور خارجه ایران منعقد شده است کمیسیون نوشته شده و سرحد ایران و روسیه مطابق تعیین آن به کمیسیون شناخته شده است در صورتی که بعد از مراجعه به اسناد معلوم شد که اصلاً در سنه (۱۸۸۱) کمیسیون نبوده است که حدی معین کند و مقصود طرفین معاهدتین همان عهد نامه (۱۸۸۱) بوده است زیرا تحدید حدود بین دو مملکت بواسطه عهد نامه می‌شود و قطعاً هم باید بتوسط عهد نامه باشد و بعد هم اگر به کمیسیون معین شود عملیاتش بر طبع معاهده سندیت دارد این بود که بنده اصلاح عبارتی پیشنهاد کردم که در عوض کمیسیون (۱۸۸۱) معاهده (۱۸۸۱) نوشته شود ولی به همان دلایلی که در راپورت کمیسیون خارجه ذکر شده چون اصلاح عهدنامه باید منوط به رضایت طرفین باشد و برای اینکه این اصلاحات به عمل آید شاید محتاج به مراجعه به مسکو و اخذ دستورالعمل بشود و در راپورت کمیسیون هم نوشته شده است تاخیر شاید سبب فوت وقت شود و مقتضی نیست برای چنین اصلاح عبارتی تصویب عهدنامه به تاخیر افتد و از طرفی در مراسله نماینده مختار رئسیه هم که طبع و توزیع شده وضعیت تامی در تصویب عهدنامه دارد وعده داده شده است با رویه مذاکره شود و این اصلاحات به عمل آید چون بنده از طرف نماینده محترم روسیه اطمینان حاصل کردم دیگر اشکال اولیه خودم را تعقیب نمی‌کنم و نظر به اینکه این کلمه اصلاح خواهد شد و کلمه کمیسیون مبدل به عهدنامه خواهد شد از پیشنهاد خود صرف نظر می‌کنم.
رئیس ـ آقای امیرناصر (اجازه)
امیرناصر ـ نظریات بنده راجع به دو قسمت از سرحدات ایران بود یکی قسمت استرآباد و رود اترک که همین معاهده (۱۸۸۱) معترضین است که از خلیج حسینقلی شروع می‌شود دهنه ذولفقار قسمت دیگر راجع به حدود آذربایجان بود که با اینکه فصل اول این عهدنامه تمام معاهدات سابق را الغاء کرده چگونه می‌توان دوباره یک عضو مسلم و تاریخی ایران را از ایران مجزی دانست که یک قسمت آن حدود طوالش و شاهسون مغان به یک قسمت عمده دیگر حدود استر آباد است که همیشه محل اشکال و مناقشه در حمایت مامورین دولت بوده البته دولت روسیه هم که با ما موافقت دارد و تمام معاهدات سابق خود را الغاء می‌کند باید با مصالح ایران موافقت نماید این نظریه بنده بود ولی بدبختانه یا خوش بختانه کمیسیون خارجه با نظریات مسترد شور بنده در اظهار اعتراضات خودم را ذیحق می دانم ولی چون موقع گذشته است و کمیسیون قبول نمی‌کند از روی اجبار سکوت می کنمیم.
رئیس ـ در فصل سوم اعتراض دیگری از طرف آقای ارباب کیخسرو است.
ارباب کیخسرو ـ همانطور که آقای امیر ناصر اظهار کردند می دانم هر اظهاری می‌کنم آقای مخبر می‌فرمایند کمیسیون نمی‌پذیرد ولی ما گفتنی را می گوئیم که اگر ممکن باشد مخبر محترم توضیح بدهند چون در باب کمیسیون مرکب از نمایندگان ایران و روسیه معین خواهد شد بر بنده مجهول بود که آیا عده اعضای آن کمیسیون از طیرفین مساوی خواهد بود یا کم و زیادی خواهد داشت و این فصل تشریح نشده خواستم تسریح بشود نوشته شود اعضاء کمیسیون از طرفین بعده مساوی خواهد بود حالا بسته به نظر مخبر محترم است.
مخبر ـ یک فرمایشی آقای امیر ناصر فرمودند و آقای ارباب کیخسرو هم به همان فرمایش ایشان تکیه کردند لهذا مجبورم از طرف کمیسیون توضیحی در این باب بدهم البته آقایان نمایندگان این مسئله را باید مسلم بدانند کمیسیونی که از طرف مجلس انتخاب می‌شود و مامور رسیدگی و مجبور به اظهار عقیده است هیچوقت قصد ندارد یک مسائلی را بالزام و اجبار بر نمایندگان تحمیل کند بنده بر حسب وظیفه و تکلیف نمیندگی و ماموریتی که دارم در یک پیشنهادی غورسی می‌کنم و عقیده کمیسیون را اظهار می‌کنم حالا اگر نمایندگان با کمیسیون خارجه موافقت نمی‌کنند و اعتراضاتی را که کمیسیون قبول نمی‌کند مسترد نمی‌کند تقصیری بر کمیسیون و مخبر نیست مثلاً ملاحظه فرمائید فصل سوم آقای ارباب کیخسرو نسبت به اینکه عده اعضاء کمیسیون از طرفین مساوی است یا نه اعتراضی فرموده‌اند اولاً آقایان معترضین کلیه باید چه در این مورد و چه در سایر موارد خوب در نظر بگیرند که اصلاح و تغییر مواد عهدنامه که امضاء شده و به مجلس شورای ملی می‌آید از مسائل عادی و سهل نیست معاهده دو طرف دارد باید از هر دو طرف اظهار عقیده بشود و نسبت به تاخیر و تقدیم یک کلمه ولو اینکه کلمه به هیچ وجه نمی‌خواهم تغییر ندهد باید یک مذاکرات طولانی بشود آن دفعه هم عرض کردم که خیلی باید دقیق شد و در یک مسائل حیائی که اگر صلاح نشود ارزش داشته باشد عهدنامه به تاخیر افتد و یا رد شود مذاکره نمود مثلاً می‌فرمایند چرا این کلمه اضافه نشده در صورتیکه اگر بخواهیم بیفزائیم محتاج به یک مذاکراتی نیست و به علاوه لازم نیست اگر مراجعه به سابقه بفرمائید خواهید دید که وقتی طرفین کمیسیونی تعیین نمایند و باید در یک مسئله مختلف فیه قضاوت نمایند البته برای کمیسیون باید قاطع باشد حکم عقل و منطق هم این است که اعضای کمیسیون از طرفین مساوی باشد علاوه بر این فرض بفرمائید و همچو سابقه نباشد در صورتی که هست هیچ محتاج نیست حالا داخل مذاکره بشویم ممکن است در آن موقع که باید کمیسیون معین شود مذاکره کنند.
ارباب کیخسرو ـ اولاً بنده اعتراضی به کمیسیون و مخبر محترم نداشتم مقصودم این بود که لابد با آن تصمیمی که گرفته‌اند و در راپورت نوشته‌اند عرایض بنده مورد قبول واقع نخواهد شد ولی با این شرحی که آقای مخبر فرمودند که رعایت این مقصود شده و می‌شود بنده قانع شدم.
رئیس ـ پس اعتراض خود را مسترد میفرمائید
رئیس ـ شور در فصل سوم ختم شد یک اصلاحی هم در فصل دوم لازم بوده که فراموش کردم آقایان عرض کنم لفظ استهلاک غلط طبع شده باید استملاک نوشته شود در فصل چهارم اعتراض می‌شود فصل پنجم مطرح است اقای شیخ الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ الاسلام ـ بنده پیشنهادی که تقدیم نموده بودم مسترد نمودم دیگر پیشنهادی نکرده‌ام.
رئیس ـ آقای فهیم الملک (اجازه)
فهیم الملک ـ در فصل پنجم و ششم ایراداتی که بنده داشتم بعد از مراجعه به مراسله که از طرف نماینده محترم مساوات روسیه رسیده توضیحی داده‌اند دیگر جای اشتباهی برای بنده باق نمی‌ماند چون توضیح داده‌اند که این حملات باید از طرف دستجات مسلح باشد تصوراتی که شده است هیچ کدام در این مورد منظور نیست بنابراین رفع اشتباه بنده شده و اعتراض خود رامسترد می‌نمایم.
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل چطور؟
آقا سید فاضل ـ بلی بعد از آن مراسله که از طرف وزیر مختار محترم روسیه در جواب مراسله وزارت امور خارجه رسیده است اعتراض بنده را در فصل پنجم و ششم مرتفع نماید لهذا مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل هم مسترد داشتند آقای ملک الشعراء هم که غایب هستند اعتراض جدیدی هم از طرف آقای ارباب کیخسرو رسیده است.
ارباب کیخسرو ـ آقای سردارمعظم قبل از بنده بودند.
رئیس ـ آقای سردارمعظم خراسانی اجازه
سردارمعظم ـ بنده هم جزو معترضین فصل پنجم بودم و مراسله رفع اشکالات بنده را هم کرده است ولی چون بطور کلی آن مراسله ذی دخل در تصویب عهدنامه است لهذا استدعاء می‌کنم عین مراسله در مجلس قرائت شود.
رئیس ـ طبع و توزیع شده است معهذا قرائت می‌شود.
(آقای تدین به مضمون ذیل قرائت نمودند.)
- آقای وزیر امور خارجه در جواب مراسله محترمه مورخه ۲۰ برج قوس هذا السنه جناب مستطا بعالی
- با کمال احترام توضیحاً زحمت افزا است که مقصود از مواد پنجم و ششم قرارداد ما فقط در صورتی که شروع به عملیات و مبارزه مسلحانه بر ضد روسیه و جمهوریهای شوروی متحده با او از طرف طرفداران رژیم واژگو شده یا به یاران نها در عین دول دول خارجه آنهائی که به غیر او کمک نمودن به دشمنان جمهوریهای کارگران و دهاتین می‌توانند به بهانه یا هم چنین جبراً قسمتی از خاک ایران را تصرف نموده و در آنجا محلی برای حملات مستقیمه خود یا بوسیله قوای کنتررولویوسهانها به جمهوریهای شوروی و یا به خود روسیه حمله نمایند تشکیل داده شود که به هیچ وجه مبارزه شفاهی و ادبی با رژیم شوروی از طرف دستجات ایرانی و دستجات فراریان روسیه تا حدیکه معمولاً در بین دو دولت دوست اجازه داده می‌شود در مواد مزبوره در نظر گرفته نشده است ولی در خصوص مواد سیزده و بیست و همچنین ماده سیم آنجائیکه بقول دولت متبوعه جناب مستطاب عالی در تعیین قرارداد ۱۸۸۱ مختصر اشتباهی رخ داده است دوستدار بدون تزلزل بطوری که بدواً هم اظهار می‌نمود دولت دوستدار با نهایت احساسات صادقانه نسبت به ملت ایران هیچوقت سد غیر لازمی را در طریق ترقی و تعالی ایران در نظر نداشت و خود دوستدار بر طبق این احساسات با کمال میل شروط به محفوظ ماندن مناسبات دوستانه کامله بین دولتین حاضر است در مذاکرات راجع به تغییر مواد فوق الذکر و قسمتهای علیحده در مواد به میل دولت علیه ایران و بر طبق منافع روسیه مساعدت لازمه را به عمل آورد پس از اظهار دوستدار منتظر است که دولت متبوعه جناب مستطابعالی و مجلس شورای ملی در نزدیک ترین اوقات قرار داد را بطوریکه در مراسله محترم مستطابعالی وعده داده شده به تصویب برسانند در این موقع احترامات نماینده مختار دولت روس شده در ایران در تسین
رئیس ـ در خطاب به آقای سردارمعظم پس از اعتراض خودتان را مسترد فرمودید.
سردارمعظم ـ بلی پس از توضیحی که در این مسئله داده شده مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ آقای ارباب کیخسرو چطور؟
ارباب کیخسرو ـ بنده هم پس از توضیحات این مراسله مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ در فصل پنجم دیگر اعتراض نیست فصل ششم مطرح است آقای آصل الممالک (اجازه)
(گفتند غایب هستند)
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل ـ بنده در فصل پنجم و ششم اعتراض داده بودم ولی بعد از توضیحات مراسله که آلان قرائت شد اعتراض بنده رفع شد.
رئیس ـ آقای ملک الشعراء غایب هستند آقای آشتیانی هم اعتراض داشتند.
آقا میرزا هاشم آشتیانی ـ بنده هم مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ آقای آقا سید یعقوب راجع به چند مطلب است؟
آقاسید یعقوب ـ با این شرحی که خوانده شد بنده نسبت به فصل پنجم و ششم با اتکای به این مراسله رای می‌دهم.
رئیس ـ راپورت را مگر به ملاحظه نفرمودند نوشته شده است با ستثناد به این مراسله فصل هفتم مطرح است در فصل هفتم سه نفر معترض بودند یکی آقای ملک الشعراء که غایب هستند دیگری آقای آقا سید فاضل.
آقا سید فاضل ـ در فصل هفتم بنده در شور اول اعتراض خود را مسترد داشتم.
رئیس ـ آقای فهیم الملک
فهیم الملک ـ بنده هم مسترد داشتم.
رئیس ـ دیگر مخالفی نیست؟ (اظهاری نشد) فصل هشتم مطرح است آقای آقا سید فاضل اشکالی دارید؟
آقا سید فاضل ـ خیر
رئیس ـ در فصل هشتم مخالفی نیست. فصل نهم مطرح است آقای سردارمعظم اعتراض دارید؟
سردارمعظم ـ خیر در فصل نهم یک کلمه از قلم افتاده است باید یاد آوری شود.
رئیس ـ بلی در اواخر فصل نهم بعد از لفظ مجاناً باید (برای استفاده) اضافه شود فصل دهم مطرح است آقای ارباب کیخسرو (اجازه)
ارباب کیخسرو ـ بنده در فصل دهم اعتراض داشتم زیرا گمان می‌کنم آن کلمه که در ترجمه اول نوشته شده بود بهتر از ترجمه ثانی باشد در ترجمه اول نوشته بود (اسکله) در ترجمه اخیر (بندر انزلی) نوشته شده است. در صورتیکه انزلی قبلاً متعلق به ایران بوده است فقط اسکله است که به ایران واگذار می‌شود بنابراین بنده تصور می‌کنم اگر اسکله نوشته شود بهتر است.
رئیس ـ باید به قابل توجه بودن اعتراض رای بگیریم.
سردارمعظم ـ در آن معاهده پرت نوشته شده است و ترجمه آن بندر است ترجمه دیگری ندارد.
ارباب کیخسرو ـ بنده عرض می‌کنم دولت روس بندر انزلی را به ایران نمی‌دهد بندر انزلی ملک ایران است ما چطور می‌توانیم اینطور رای بدهیم فقط آن چیزی را که آنجا ساخته‌اند بما می‌دهند. این اصلاح اساسی است و به آسانی نمی‌توانیم رای بدهیم.
فهیم الملک ـ در این بندر یک پل ساخته‌اند که معروف است به پرت انزلی خوب است بنویسند پرت انزلی اینطور که نوشته شده شامل کلیه انزلی می‌شود و در صورتیکه مقصود همان بار انداز است که ساخته‌اند خوب است همان لفظی که معمول بوده است نوشته شود.
مخبر ـ بنده تصور می‌کنم بندر اصطلاح شده است برای همان قسمت ساختمان که آقای ارباب فرمودند و مقصود بندر به اصطلاح جغرافیائی نیست حالا اگر آقایان اصرار داشته باشند پرت نوشته شود کمیسیون مخالفتی ندارد و ممکن است در بین الهلالین بعد از لفظ بندر (پرت) هم نوشته شود.
رئیس ـ دیگر اعتراضی نیست؟ در فصل یازدهم اعتراض نشده است فصل دوازدهم مطرح است آقای فهیم الملک (اجازه)
فهیم الملک ـ بنده در شور اول ایرادم را پس گرفته بودم.
رئیس ـ آقای ملک الشعراء هم که غیب هستند دیگر معترض نیست فصل سیزدهم مطرح است آقای مشیر الدوله (اجازه)
مشیر الدوله ـ بنده یک پیشنهادی کرده بودم خواهش می‌کنم قرائت شود.
به مضمون ذیل قرائت شد.
این بنده پیشنهاد می‌کنم که مجلس شورای ملی بقطع نامه ذیل رای دهد.
- چون امتیاز خوشتار یا به جهت اینکه مراحل قانوی را طی نکرده کان لم یکن است لهذا واضح است که فصل سیزدهم عهدنامه ما بین ایران و روسیه شامل آن نمی‌باشد.
رئیس ـ بایستی در مورد مذاکره شود بعد نسبته به این پیشنهاد رای گرفته خواهد شد.
مخبر ـ در اینجا لازم است بنده نظریه کمیسیون را عرض کرده باشم در همان موقعی که کمیسیون راپورت خود را مینوت و تصویب می‌کرد قبل از آنکه به فصل سیزدهم عهدنامه رای داده شود این مطلب را مسلم می‌دانست برای اینکه این امیتاز مراحل قانونی خود را طی نکرده و مجلس شورای ملی او را موجود فرض نمی‌کند
رئیس ـ آقای سردار معظم (اجازه)
سردارمعظم ـ بنده هم می‌خواستم همین را عرض کنم که با وجود مطرح بودن مطلب دیگر محتاج به شرح نیست تمام امتیازاتی که به تصویب مجلس شورای ملی نرسیده است اعتباری ندارد با وجود این بنده تصور می‌کنم بعد از تصویب عهدنامه در باب پیشنهادی مشیرالدوله باید رای خاصی گرفته شود.
رییس- آقای فهیم الملک اجازه
فهیم الملک- در فصل سیزدهم بطوریکه سابق مذاکره شد آنطوریکه نوشته شده به حال ما صرفه ندارد و نمی‌توانیم استفاده کنیم ولی با وعده صریحی که نماینده مختار روسیه داده‌اند که بعد از بصویب این معاهده داخل در مذاکره بشوند امیدواریم به مقصود اصلی نائل شویم دیگر در این باب اعتراض نداشته باشیم.
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل ـ بنده هم با آن وعده که در این مراسله داده شده است اعتراض خود را استرداد می‌کنم
رئیس ـ آقای آقا شیخ ابراهیم زنجانی (اجازه)
آقا شیخ ابراهیم زنجانی ـ بنده هم یک امتحانی کردم و می دانم دولت حاضره روسیه به عهده خود وفا می‌نماید سابقاً یک نماینده از ایشان به تهران آمده بود که واروین نام داشت و نطق مفصلی کرد جمعی گفتند براوین بود نه واروین.
آقا شیخ ابراهیم زنجانی ـ بلی بریون نطقی کرد و احساسات دولت حاضر روسیه را که می‌خواهند ایران را از همه جهت کاملاً آزاد نمایند و تمام امتیازات و مداخلات دولت تزاری را ابطال کنند بیان کرد و بنده هم انگشت بنا کردم و تشکر نمودم زمانی گذشت این معاهدات و مذاکرات پیش آمد حالا می‌بینم که آن حرفها حقیقت داشته است نه مخثل بعضی می‌گویند آزادی در آخر آزاد می‌شود یا این که استقلال در آخر استهلاک می‌شود از این جهت به این وعده بنده هم اطمینان کامل دارم انشاءالله بطوری که دلخواه است انجام داده خواهد شد به این جهت بنده هم تقاضای خود را مسترد می‌دارم.
رئیس ـ آقای ملک الشعراء در این فصل هم اعتراضی داشتند که غائب هستند آقای سردارمعظم خراسانی (اجازه)
سردارمعظم ـ بنده با اطمینان به این که در آتیه این ماده اصلاح خواهد شد فعلاً از مخالفت خودم صرف نظر می‌کنم.
رئیس ـ نسبته به فصل سیزدهم دیگر مخالفی نیست فصل چهاردهم مطرح است آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل ـ نظر به راپورت کمیسیون خارجه و اعتمادی که به آن مراسله دارم اعتراض خود را مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ آقای فهیم الملک (اجازه)
فهیم الملک ـ بنده هم دیگر عرضی ندارم.
رئیس ـ در فصل پانزدهم ایرادی نشده است فصل شانزدهم مطرح است آقای سردارمعظم کردستانی.
سردارمعظم ـ چون در شور اول آقای مخبر اعتراض بنده را خودشان تصدیق کردند و وعده فرمودند که با هیئت محترم دولت در این باب مراجعه نمایند و پیشنهاد بنده را در نظر خواهند گرفت لذا بنده هم قانع شدم.
رئیس ـ در فصول هفدهم و هیجدهم و نوزدهم اعتراض نشده است فصل بیستم مطرح است آقای فهیم الملک (اجازه)
فهیم الملک ـ این فصل هم یکی از فصولی است که برای ما از حیث عبور مال التجاره دول ثالث از خاک روسیه بطور ترانزیت خیلی اهمیت دارد. ولی مدلول مراسله سفارت دولت مساوات که وعده اصلاح این امر را در آتیه نزدیکی داده‌اند اعتراض خودم را مسترد می‌نمایم.
رئیس ـ آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل ـ در این فصل بیستم اگر چه بالصراحه نفی ترانزیت واردات را نکرده بود لیکن با مراسله که اخیراً از طرف وزیر مختار محترم رسیده است امیدوارم هرچه زودتر این امر تصفیه شود و همانطور که کمیسر خارجه روسیه چیچرین وعده داده است از ورود امتعه به هر جا و هر چیز آزاد باشیم در این صورت دیگر بنده عرضی ندارم.
رئیس ـ آقای سید حسن کاشانی (اجازه)
آقا سیدحسن کاشانی ـ بنده هم با این مراسله که خوانده شد اعتراض خود را به این شرط پس می‌گیرم و الا خیر.
رئیس ـ آقای سردارمعظم خراسانی (اجازه)
سردارمعظم ـ بنده چون یقین دارم که در عهدنامه اصول مسائل گفته می‌شود. و یقین دارم که معاهده تجارتی بین ایران و روسیه بسته می‌شود و این مطلب محل احتیاج هر دو دولت است و انشاءالله این مسائل آنجا اصلاح خواهد شد و اگر در عهدنامه ذکر نشده بواسطه ضیق وقت نبوده است و درعهدنامه تجارتی این نظر محفوظ خواهد شد. فعلاً اعتراض خود را مسترد می‌دارم.
رئیس ـ حاج شیخ اسدالله (اجازه)
حاج شیخ اسدالله ـ بنده موافقم و بعد از یک مخالف عرایض خود را عرض می‌کنم.
رئیس ـ ارباب کیخسرو (اجازه)
ملک الشعراء ـ بنده خیلی متاسفم که دیر امدم و نتوانستم اعتراضات خود را عرض کنم و این مواعیدی که از این مراسله داده شده است یک سندیتی ندارد که ما قانع شویم و به این فصل رای بدهیم و بنده ایر اعتراضات خودم را هم باقی می دانم مخصوصاً به این فصل از نقطه نظر تجارت و آزادی تجارت اعتراض خود را وارد می دانم و آن مواعید بنده را قانع نکرده و پیش از این مذاکره را لازم نمی دانم.
رئیس ـ بنده لازم میدانم گفته شود اینطور که آقای ملک الشعراء فرمودند نیست بلکه مراسله که نماینده دولت روسیه نوشته شده است دولت کاملاً امید بخش می داند و امیدوار است در ضمن مذاکرات با موافقت طرفین این مسائل بطوری که ترضیه خاطر آقایان نمایندگان است حاصل شود اصلاح گردد.
مخبر ـ کمیسیون خارجه نسبت به مراسله نماینده مختار محترم روسیه نهایت اهمیت را داد همانطوری که آقای ملک الشعراء کردند کمیسیون مخالف است.
رئیس ـ در فصل بیستم دیگر مخالفی نیست؟
در فصل بیست و یکم هم اعتراضی نشده. فصل بیست و دوم مطرح است. آقای ملک الشعراء (اجازه)
ملک الشعراء ـ بنده چنان که در آن فصل عرض کردم به اعتراضات خودم باقی هستم و این مسئله تشریفات را بهتر می‌دانستم هیئت دولت با موافقت دولت مساوات روسیه نسبت به قسمت تشریفات که در مملکت ما جریان دارد و در سایر ممالک سابقه و جریان ندارد اقدامی بنمایند و آنها را از بین ببرید و اعتراض بندن یسبت به این قسمت اساسی وجدی نبود چون کمیسیون خارجه آن را قبول نکرده این است که بنده بیش از این مذاکرات را لازم نمی دانم.
رئیس ـ آقای فهیم الملک موافقید یا مخالف؟
فهیم الملک ـ ایراد آقای ملک الشعراء مورد ندارد و نیز این مسئله که فرمودند مربوط به معاهده بین دولتین ایران و روس نیست راجع به اساس تشریفات است که دولت ایران نسبت به عموم نمایندگان دولت خارجه معمول می‌دارد. البته هر بشریفاتی که دولت ایران در پایتخت نسبت به عموم سفراء قرار داده است باتید با نماینده مساوات هم همان ترتیب معمول شود و دولت مساوات هم هر ترتیباتی را که برای نمایندگان خارجه قرار می‌دهد برای نماینده دولت یران هم باید قرار بدهد و این اشکالی که ایشان می‌کنند وارد نیست.
رئیس ـ آقای ملک الشعراء (اجازه)
ملک الشعراء ـ اعتراض بنده مستقیماً راجع به این فصل نبود اعتراض بنده راجع به تشریفاتی است که نسبت به نمایندگان خارجه رفتار می‌شود و میل داشتم که دولت به اصلاح اینطور بشریفات موفق می‌شد و اینکه یا یک شهر دوشهر برای نمایندگان خارجه کالسکه و مستقبل می‌فرستد و پذیرائی‌های فوق العاده که در هیچ جای دنیا معمول نیست می ند و سبت به نمایندگان ما هم در هیچ جانی دنیا به عمل نمی‌آید وشاید به آن تشریفات دنیا هم می خندد. از بین ببرند به این جهت بنده هم می‌خواستم موقعی پیدا کنم که این مطالب را عرض کنم و حالا هم اصراری ندارم که حتماً قبول شود.
منتهی بنده عقیده خودم را راجع به لغو نبودند این قبیل تشریفات می‌خواستم عرض کنم.
معاون وزارت خارجه ـ بنده در شور اول عرض کردم که این تشریفات اساسش عهد نامه ترکمان چای بوده وقتی عهد نامه ترکمان چای ملغی گردید طبعاً آن تشریفات هم از بین می‌رود و وزارت خارجه مشغول تهیه تشریفات جدیدی است که موافق اصول و عادات بین المللی باشد و آن تشریفات جدید را به تمام سفارت خانه‌ها ابتلاغ خواهد کرد.
رئیس ـ در فصل بیست و سیم دیگر معترضی نیست؟ فصل بیست و چهارم مطرح است آقای ملک الشعراء (اجازه)
ملک الشعراء ـ بنده عرضی ندارم و قانع شدم.
رئیس ـ آقای سردار معظم خراسانی مخالفید؟
سردارمعظم ـ بنده نسبت به اساس این فصل نظری ندارم و با اینکه سه ماه یا چهار ماه بعد از امضاء باید عهدنامه تبه تصویب مجلس برسد. در هر حال امروز روزی است که عهدنامه به تصویب مجلس برسد ولی بنده لازم می دانم که دولت یک دستور العمل کلی به مامورین خود بدهد که قواینین مملکت خودشان را بهتر بشناسند و محترم بشمارند زیرا اعتبار عهدنامه فقط منوط به تصویب مجلس شورای ملی است و این اصل در قانون اساسی محرز است و امضای آقای مشاور الممالک قادر نیست قانون اساسی را نقض کند من خواستم دولت را متذکر کنم که این عدم مراعات قانون را گوش زد نمایم و از مامورین خودش باز خواست کند.
رئیس ـ در فصل بیست و پنجم و بیست و ششم معترض نیست. شور در فصول تمام شد. مذاکرات در کلیات است آقای سردارمعظم (اجازه)
سردارمعظم ـ بنده موافقم
رئیس ـنسبت به کلیات مخالفی نیست؟ آقای ملک الشعراء (اجازه)
ملک الشعراء ـ با نهایت تاسف مجبورم مخالفت خودم را نسب به کلیات عرض کنم بنده با اصل معاهده موافق بوده و هستم و در موقع شور اول در کلیات عرض کردم.
ولی اعتراضاتی که بنده در بعضی از مواد داشتم مراسله وزیر مختار محترم بنده را قانع ننموده لذا در موقعی که در کلیات مذاکرده می‌شود بنده عرض می‌کنم که این معاهده موادی دارد که برای ما فوق العاده مضر است. خیلی خوشوقت بودم اگر می‌توانسم مجلس شورای ملی و نمایندگان را موافق کنم و با موافقت دولت حاضر نماینده دولت سیادت را حاضر کنند که این معاهده بماند تا نماینده ما با دولت سیادت مذاکرات کند و بعد به آن رای داده شود. لیکن از قراریکه شنیده‌ام دولت نتوانسته است این فرصت را تحصیل کند و بنابراین لازم است عرض کنم که بنده با این معاهده و مواد آن موافق نیست و نمی‌توانم رای بدهم.
رئیس ـ آقای سردارمعظم خراسانی (اجازه)
سردارمعظم ـ آقای ملک الشعراء در ضمن اظهار مخالفت نسبت به عهد نامه یک دلایل واضح و روشنی اقامه نفرمودند که بنده بتوانم در مقابل اظهار عقیده بکنم با وجود این علت موافقت خود را با عهد نامه بطور مختصر بیان می‌کنم.
عهدنامه چه چیز است؟ عهدنامه سندی است که اساس روابط دو ملت را نسبت به همدیگر منظم می‌کند بنابراین اگر داخل حل این قضیه بشویم باید تصدیق کنیم دول ایران و روس هر دو محتاج به همدیگر هستند و با ملحوظ بودن این نظر باید روابط دوستانه بین طرفبین تامین شود. روسیه محتاج به بازار تجارتی است چنانچه ما هم محتاج به خرید اجناسی از روسیه هستیم. ما دو ملت همسایه هستیم که با یکدیگر روابط کامله داشته‌ایم بعدها هم باید داشته باشیم.
پس اولین قراری که ما بین ملت ایران و روس بسته می‌شود فقط باید از نقطه نظر محفوظ ماندن روابط مودت آمیز باشد و از این نقطه نظر بنده بدون تردید با این معاهده موافقم و گمان می‌کنم موافقت بنده با این معاهده موافقم و گمان می‌کنم موافقت بنده از موافقت اتفاق نمایندگان نه تنها اتفاق نمایندگان بلکه از احساسات عموم ملت ایران حکایت کند. زیرا ملت ایران که همیشه آرزومن بوده است با کلیه ملل عالم دارای روابط دوستانه باشد البته با همسایه خودش هم آرزومند است روابط صمیمانه و دوستانه داشته باشد و این معاهده از آن نق طه نظر است که در آتیه احتیاجات و روابط دوستانه را بین طرفین تامین می‌کند من خودم جزو معترض به چند فصل از این عهدنامه بودم و لام بود در ضمن این عهدنامه نظریات خود را بگویم و اظهار آرزومندی کنم که احتیاجات ملی ما بیشتر تامین شود و دولت ما هم حقاً اقداماتی که لازم بودم کرد و در ضمن شور اول و دوم در بعضی مسائل که ممکن بود در آتیه تولید سوئ تفاهم کند و یا روابط دوستانه دولتین را مکدر کند مذاکره شد و با اطمینان و امیدواری که فما بین دو ملت موجود است البته روابط دوستنه بین طرفین برقرار خواهد شد و البته مذاکرات طرفین بی فرضانه خواهد بود و طرفین مساعدت خواهند کرد که احتیاجات یکدیگر را در نظر بگیرند و طرق بهتری و وسائل نیکوتری اتخاذ نمایند بنابراین هیچ چیز مانع نمی‌شود که ما امروز با این عهدنامه به همان ترتیب که هست موافقت کرده و بعد با مامور محترم دولت همسایه شمالی داخل مذاکره شد و با مساعدت او واقصی را که به نظرما ن می‌رسد مرتفع کنیم زیرا مانعه الجمع نیست یعنی تصویب عهدنام مستلزم مسدود شدن راه مذاکرات ما نخواهد بود و به محض اینکه یک روح دوستی و یگانگی طرفین را بطرق رضابت بخشی سوق می‌دهد که در نتیجه می‌تواننند احتیاجات خود را رفع و منافع مشترکة خود را حفظ کنند از این نقطه نظر است که بنده با تصویب این عهدنامه موافقم و اعتراضاتی را که در نظر داریم اگر در کفة ترازوئی نهاده و در کفه دیگر ترازو مواد عهدنامه را قرار دهیم پس از دقت کامل خواهیم دید که کفه که شامل اشکالات و اعتراضات است آنقدر قوی و نیرومند و به عبارت اخری شددی نیست که موازنه را در هم شکسته و بر کفة دیگر ترازو رجحان و تفوق داشته باشد.
رئیس ـ آقای آقا سید یعقوب موافقید؟
آقا سید یعقوب ـ یک توضیحی دارم.
رئیس ـ در کلیات موافقید یا مخالف؟
آقا سید یعقوب ـ با یک شرطی موافقم
رئیس ـ یا باید موافق باشید یا مخالف
آقا سید یعقوب ـ پس موافقم
رئیس ـ آقای حاج شیخ اسدالله موافقید
حاج شیخ اسدالله ـ بلی موافقم.
رئیس ـ آقای سدید الملک چطور؟
سدید الملک ـ بلی بنده هم موافقم.
رئیس ـ آقای ارباب کیخسرو چطور؟
ارباب کیخسرو ـ عجالتاً اگر اجازه بفرمائید توضیحی از آقای مخبر محترم می‌خواهم بعد مخالف یا موافق بودنم معلوم خواهد شد.
رئیس ـ بفرمائید.
ارباب کیخسرو ـ هیچ جای شبهه نیست که در اساس این عهدنامه هیچ کسی مخالف نیست و ما کاملاً می دانیم که بین دولت ایران و دولت رویه حسن روابطی موجود است و اگر بعضی از تمایندگان بعضی نظریات دارند برای همیناست که در این حسن روابط اختلالی پیدا نشود و سوء تعبیری در بعضی کلمات معاهده نشود. بدیهی است موافق آن پیشنهادی که کمیسیون خارجه کرده وقتی به عهدنامه رای گرفته می‌شود با استناد به مراسله نمایند مختار خواهد بود. آقای مخبر محترم یک اشکالی نکردند و فرمودند که در اصل معاهده اگر بنا می‌شد اصلاحاتی بشود محض طول مدت خیلی آسان نبوده لیکن می‌خواهم از مخبر محترم سؤال بکنم. چون در این مراسله که نوشته شده و با استناده به آن باید به این معاهده رای بدهیم چند کلمه کش دار هست و هیچ اشکال نداشت در صورتی که نویسنده مراسله در اینجا بود ممکن بود از طرف دولت از ایشان تقاضا شود و آن کلمات کش دار اصلاحشو. اگر آن کلمات کش دار اصلاح شود بنده نمی‌توانم قانع شوم.
مخبر ـ آن کلمات را بفرمائید.
ارباب کیخسرو ـ اولاً اینجا نوشته شده است نسبت به ملت ایران هیچ وقت سد غیر لازمی را در طریق تقی و تعالی ایران در نظر نداشتند و بنده متاسفانه نمی‌توانم بفهمم یعنی آن قسمتی که بنده می‌فهمم معنی خوبی ندارد خوب است آقای مخبر محترم توضیح بدهند تا خوب بفهمم. و همچنین در جائی دیگر ذکر می‌کند (به میل دولت ایران و بر طبق منافع روسیه) در صورتیکه ممکن است منافع روسیه به جائی برخورد که اصل مقصود را از بین ببرد.
دیگر اینکه در قسمت اخیر که نماینده مختار محترم روسیه و غیره وعده داده‌اند بعضی مواد عهدنامه را اصلاح فرمایند ما هم قانع می‌شویم و رای می‌دهیم اگر انشاءالله فردا موافقتی بین دولتین درباره این اصلاحات حاصل شد آن وقت آن اصلاات چطور ضمیمه این معاهده خواهد شد؟ که این اعتبار این معاهده را بطوریکه امروز مجلس رای می‌دهد باقی بدارد.
مخبر ـ نسبت به کلیات این عهدنامه آنچه باید مذاکره شود آقای سردارمعظم خراسانی با یک بیانات روشن و خیلی واضحی بیان نموده و تقریباً با ذکر نظریه خودشان نظریه کمیسیون را هم ذکر کردند و به این ملاحظه زحمت بنده کمتر است ولیکن یک توضیحاتی از طرف آقای ارباب کیخسرو خواسته شده لازم است خدمتشان جواب عر ضکنم و در ضمن باز یک دو مسئله کلی را راجع به این معاهده تکرار می‌کنم که شاید در ضمن همین بیانات کلی که عرض می‌کنم جواب یک قسمت از فرمایشات و اعتراضات آقای ارباب کیخسرو هم داده شود.
آقایان همیشه باید در نظر داشته باشند که یک معاهده همیشه بین دو طرف بسته می‌شود و طرفین متعاهدتین امضاء کنندگان معاهده پیوسته نظرشان به حفظ منافع و مصالح خودشان است البته اگر یک کسی منتفی را منظور نداشته باشد هیچ وقت برای مذاکره در یک قرارداد یا یک عهندنامه داخل نمی‌شود. اصلاً چیزی که عهدنامه‌ها و قراردادها را ایجاد می‌کند منافعی است که یا فیما بین طرفین مشترک است و مستلزم مدون شدن عهدنامه می‌شود ویا بواسطه این است که منافع طرفین در یک مواردی با ما اصطکاک پیدا می‌کند و محتاج به آن هستند که رفع آن اشکالات را به موجب عهدنامه نمایند. از آن طرف هم نباید فراموش کرد در مواقعی که ممکن است یک منافعی بطور کلی با هم کاملاً موافقت نکند و نتیجه که به اصلاح معمول اروپائیها (نه گوش آتی آن) به مشیت و مذاکرات سیاسی گفته شد می‌شود حاصل نشود طرفین در بعضی قسمتهای غیر اساسی یک گذشته هائی می‌کند تا وقتی که به آن حد مشترک و فاعمل برسد پس در این صورت اشکالاتی را که آقای ارباب کیخسرو و نسبت به عبارت مراسله نماینده محترم مختار روسیه بفرمایند (که بر طبع منافع روسیه) بنده تصور نمی‌کنم وارد باشد زیرا نماینده مختار محترم روسیه وقتی با ما داخل مذاکره می‌شود وبه ما وعده و نوید می‌دهد که در یک تقاضا هائی با ما مساعدت کند هیچوقت نمی‌تواند منافع دولت خودش را از نظر محو وکان لم یکن تصور کند پس اگر ایشان منافع دولت متبوعه خود را از نظر دور نکنند مسلماً ایرادی بر ایشان متوجه و وارد نیست و البته ما هم اشکالاتی در اینجا نخواهیم داشت. زیرا مقصودمان این است که منافع دولت روس را مراعات کنیم چنانچه حاضر نیستیم بگذریم به منافع مشروع خودمان تعدی شود.
اما راجع به اسنادی که در کمیسیون خارجه بمراسله نماینده مختار کرده بنده این عبارت را تکرار می‌کنم که آقایان درست متوجه بشوند کمیسیون خارجه با ملاحظه به نکات معروضه پس از مذاکره با مقالات لازمه با موافقت هیئت دولت دارای این عقیده شده است که با استناد به مراسله نماینده مختار دولت روسیه که در جواب مراسله وازرت امور خارجه نوشته شه و عین آن به این راپورت ضمیمه می‌شود و مجلس شورای ملی به اطمینان و وعده مندرجه در این مراسله عهدنامه منعقده بین دولت ایران و دولت روسیه را تصویب کند و مذاکراتی که در اطراف این قضیه در کمیسیون شد مطلب را کاملاً مشکوف نمود که در واقع این مراسله یک جزو لایتجزای این عهدنامه است زیرا در این مراسله قسمت مهمی مربوط به مواد پنجم و ششم است و ماده پنج و شش به موجب این مراسله توضیح شده و اشکلات آقایان نمیندگن و اشکالاتی را که خود کمیسیون خارجه در شور اول قابل توجه دانست بواسطه این توضیح رفع می‌شود و تصور می‌کنم همینطور که در نظر گرفته شده مواد دیگر نیز با موافقت طرفین اصلاح شود و دیگر اینکه آقای ارتباب کیخسرو نسبت به بعضی از عبارات دیگر این مراسله یک اعتراضاتی فرمودند آن اعتراضات را هم کمیسیون به هیچ نوع و وارد نمی داند زیرا اولاً تصدیق خواهید فرمود در هر زمانی برای اداء خیال ممکن است یک جمله گفته شود که اگر عین آن را بخواهند تحت الفاظی ترجمه بکنند شاید دور از مقصود شود و اینکه فرمودند نویسنده مراسله حاضر بود و کمیسیون هم حاضر بود و ممکن بود که عبارات را اصلاح کند عرض می‌کنم کمیسیون نسبت ب این عبارت و این تغییری که آقای ارباب کیخسرو قائل هستند اگرقابل بوده خود کمیسیون قبل از قبول کردن مراسله و به مجلس فرستادن آن توضیحاتی می‌خواستند و یقین دارم وزیر مختار محترم روسیه هم بدون هیچ مقصودی منظر معترض را به عمل می‌آوردند. زیرا ایشان هیچ وقت نخواسته‌اند یک سدی در مقابل استقلال ایران قائل شوند لزوم و عدم به اصلاحات بعد که ذکر فرمودن چه صورت پیدا خواهد کرد البته این مسئله برای رای دادن به این عهدنامه هیچ اشکالی نخواهد بود برای اینکه نماینده‌های دولتین پس از آنکه توافق نظر در تغییر و اصلاح چند ماده حاصل کنند یا یک فصول جدیدی به عنوان فصول الحاقیه هم رای داده می‌شود و یا اینکه جداگانه یک قراردادی منعقد می‌کند و به مجلس شورای ملی می‌فرستند و تصویب می‌شود این هم هیچ نوع اشکالی ندارد. در خاتمه قبل از آنکه به جای خودموافقت کنم خاطر محترم آقایان نمایندگان را گذشته از لزوم حفظ روابط حسنه و احتیاجات متقابله که در بین دو ملت همجوار حکم فرما است و آقایان دیگر بطور کافی مذاکره فرمودند می‌خواهم قدری خاطر آقایان را متذکر کنم و توصیه کنم که باید در موقع گرفتن یک تصمیم عخده مهم که در آتیه یک مملکت و ملت کاملاً می‌تواند مؤثر باشد باید خیلی دقیق شد و نبایستی هیچ وقت احساسات را مدرک این قبیل امور مهم قرارداد و بایستی حقایق را بردارید هیچ وقت ملاحظه وحشت از اینکه پرده‌های استتار را از مقابل آن حقیق برداشت و وضعیت را چه از نقطه نظر مقتضیات موجوده از نظر خود تشریح کرد و تصمیم لازم گرفت در این موقع که ما اینجا به این عهدنامه رای می‌دهیم یکی از مواقع مهم زنگانی مملکتی است و باید گذشته و آینده را در نر اورده دقیق شویم و با نظر درو اندیشی اطراف را ملاحظه کرده و با یک عزم راسخی رای دهیم والا همانطور که آقای سردارمعظم فرمودند تصور نمی‌کنم هیچ چیز ممکن باشد که بهتر از آن نشود برای ا در دنیا فر کرد بنابراین ممکن است یک چیزهائی را که اصلاح آن هم ممکن است برای رد کردن و قبول نکردن یک چیزهای مشکل تر و بدتری قبول کرده و رای داد.
رئیس ـ آقای ملک الشعراء (اجازه نطق)
ملک الشعراء ـ متاسفانه چون بنده خودم را در اقیت می دانم لازم نمی دانم دلائل و براهین خودم را خیلی زیاد و با یک بسط و اطنابی عرض کنم البته آقایان که به اعتراض بنده سایر رفقائی که اقناع شده‌اند مراجعه کرده‌اند می دانند که مخالفت بنده با این مواد چیست ولی حضرت داور مخبر محترم کمیسیون یک مذاکراتی فیرمودند که جواب چند کلمه از آنها را مجبورم عرض کنم. فرمودند که منافع باید مشترک باشد. البته تصدیق می‌کنم که بین دو دولتی که معاهده بسته می‌شود باید منافع مشترک باشد و زیانی برای طرفین متصور نباشد نه این که در بعضی از مواد ما و در برخی دیگر طرف متنقع شود و در بعضی از مواد یک حقی از ما ساقط شود و در بعضی دیگر یک گذشتی به ما بشود. البته اگر اجازه دهند زیادتر عرض می‌کنم. بایستی عقیده و نظر بنده را راجع به اساس مخالفت استنباط بفرمایند اگر بخواهیم اساس دوستی را پا برجا و مستقر بکنیم و اگر بخواهیم در آینده چنان چه در گذشته نزدیک با هم دوست بوده‌ایم دوست باشیم و با احساسات فوق العاده گرم و به جبهه گشاده و با شادمانی نام حکومت مساوات را ببریم و مامورین آن دو لت را پذیرائی کنیم و این احساسات دوستانه کماکان استوار و پایدار بماند بهتر این است که حالا که این معاهده دو سه ماه به تعویق افتاده و دو سه ماه دیگر هم بما مهلت بدهند و با ما موافقت کند که این اندک سوء ظن و سوء تفسیری که حتی خود نماینده محترم مختار بعضی از آن را تصدیق دارند و مخبر محترم هم اعتراض کردند بکلی رفع شود تا این که یک معاهده خوب و عزیزی بدون هیچ شائبه از مجلس بگذرد.
بنده برای بقای آن صمیمیت مقتضی می دانم که این معاهده چندی به تاخیر افتد تا فرماشات آقای مخبر صورت خارجی پیدا کند و منافع مشترک در تمام فصول عهدنامه جریان پیدا کند. ولی بنده حالا متاسفانه آن منافع مشترک را در فصول جاری نمی‌بینم در بعضی از فصول و مواد دیگر بعضی ازحقوق ما از ما سلب شده و بنده تصور نمی‌کنم موکلین من به من اجازه داده باشند که با دیدن این اشکالات و با مواجهت به قضایائی که یک قسمت از آن را هم خود آقای مخبر ذکر فرمودند به این معاهده رای بدهم آیا اینکه فرمودند با احصاصات نمی‌شود کار کرد و این موقع یکی از موتقع مهم زندگانی سیاسی ایران است تصور می‌کنم اول کسی که فریاد زد و گفت احساسات را نباید پیشرو عملیات قرارداد بنده بودم و تمام آقایانی که به افکار من آشنا بودند می دانند که من می‌گفتم همیشه احساسات باید تابع فکر و عقل باشد نه این که عقل و فکر شخص تابع احساسات باشد اگر فرضاً بنده یک احساساتی را ابراز می‌کنم البته آن احساسات من لطیف و پاک است و تنها فکر من است که ما به مخالفت با این عهدنامه وادار می‌کند و مرا محرک می‌شود و به من می‌گوید که اگر تمام ناملایمات را هم ببینم مع ذلک خودم را حاضر می‌کنم برای رای دادن به یک فصولی که آن را برای آتیه مملکت نافع نمی‌بینم پس آن فکر بنده است نه احساسات بنده پس میل دارم آقای مخبر این اظهارات را پیش خود می‌کردند و اینجا نمی‌فرمودند که من تابع احساسات هستم.
مخبر ـ نظرم به جنابعالی نبود.
ملک الشعراء ـ اما اینکه فرمودند یک از مواقع مهم زندگانی است البته تمام مواقع و تمام ساعات مهم است و چون این موقع مهم است خواستم عرض کنم که من حالا می‌توانم به این عبارت و مواد رای بدهم و بهتر می دانم که مجلس شورای ملی حاضر شود و نماینده محترم حکومت سیادت را اقناع کند تا اینکه نماینده ما برود در مسکو و این مواد معترضه را مطرح کند و مواعیدی که در مراسله قیده شده قبل از رای داده به معاهده صورت خارجی پیدا کند و حل شود و این سوء ظن‌ها بکلی مرتفع شود که آنوقع ما با یک هلهله و شادی و با یک طوری که منافع طرفین در آن متضمن باشد به اطمینان کامل به این معاهده رای بدهیم اما اینکه یکی از آقایان فرمودند در تصویب این عهدنامه اتفاق قطعی است بنده گمان نمی‌کنم اتفاق قطعی است بنده گمان نمی‌کنم اتفاق قطعی باشد اگر هم یک قسمت از مخالفین اعتراضات خودشان را پس گرفته شاید در تحت وضعیات و منطقهائی بوده که آن منطقها نتوانسته است بنده را اقناع کند.
رئیس ـ آقای سلیمان میرزا (اجازه)
سلیمان میرزا ـ بنده موافقم.
سردارمعظم ـ بنده یک کلمه توضیح دارم.
رئیس ـ نسبت به چه
سردارمظم ـ عباراتی را که آقای ملک الشعراء فرمودند عبارت بنده را که عرض کردم در عهدنامه اتفاق حاصل است نقض کردند. بنده عرض کردم و حالا هم با جزئیات عرض می‌کنم که در تصدیق اساس عهدنامه عموم نمایندگان موافقند بلکه عموم ملت ایران هم همین عقیده را دارند.
رئیس ـ آقای سلیمان میرزا (اجازه نطق)
سلیمان میرزا ـ هرچند قبل از بنده آقایان دیگر مخصوصاً مخبر کمیسیون نظریات کمیسون را کاملاً بیان فرمودند و برای بنده دیگر موقعی باقی نمی‌گذارد ولی مع ذالک کلیه چون آقای ملک الشعراء یک اشکالاتی فرمودند و در مجلس هم باید موافق ومخالف نیکی از دیگری صحبت کنند بنده هم که جزو موافقین هستم چند کلمه در جواب آقای ملک الشعراء اساس موافقت خودم بیان می‌کنم اولاً اگرمعاهده را بطور کلی در نظر بگیریم و فصل و و مواد آن را بسنجیم گمان می‌کنم اتفاق باکثریت رفقای مجلس بنده نسبت به آن موافق باشند بعد از آنکه در شور کلی رای گرفته شد معلوم خواهد شد که حدس بنده صحیح است یا خیر؟ زیرا همه می دانند این عهدنامه به خیر و صلاح ملت و دولت ایران است و یک قدمی است برای پیشرفت و ترقی و اساس روابط دوستانه و صمیمانه برای دو ملت هم جوار زیرا شاید با ترتیبات سابق حکومت روسیه هیچ وقت ملت ایران موافق نبوده و با اینکه با ملت روسیه اگر چه در مسئله ظلمو تعدیات حکومت تزاری موافق بودند معهذا چون می‌بایستی با دولت روسیه معاهده نماید در آنوقت ملت ایران حاضر نبود ولی امروزه امیداوری بلکه یقین کامل حاصل است که در آتیه اشخاصی که اساس عقیده شان به اندازه‌ای آزاد است که قطه نامه هائی مثل نوشتچات چیچرین و تروتسکی در دنیا منتشر می‌کنند و حقوق مسلمه تمام ملل دنیا را تصدیق می‌کنند هیچ مقصودی غیر از این کار کردند وراحت عمومی ندارند و اساس زندگانی را بر روی کار و آزادی قرار دادند محققاً در آتیه هم اسباب مزاحمت و صدمه وارد آوردن نخواهند بود و آن استفاده هائی را که از سابق مشهود می‌شد نسبت به همسایه آزادی خواه خودشان مجری نخواهند داشت چنانکه در شور اول عرض کردم اگر یک سوء تفاهماتی یا یک عباراتهائی باشد که به فرمایش آقای ارباب کیخسرو کش دار باشد آن را ممکن است در آتیه اصلاح کنند و با ما موافقت بکنند زیرا که اساس مملکت روسیه بر آزادی تام و مطلق است و حاضر نیست که به همسایه خودش احجافات کرده و یا یک ترتیبای که بر خلاف اصول مسلمه امروزی دنیا است رفتار نماید شاید در شور اول در مجلس در ماده پنج و شش خیلی تصورات می‌شد و آن ماده بسط و تفسیر زیادی پیدا می‌نمود د کمیسیون هم اشاره به همان اظهارات شد و لیکن بعد که هیئت دولت به نماینده محترم روسیه مراجعه کرد ملاحظه فرمودند که توضیحاتی که راجع به ماده پنج و شش داده شده است کاملاً آن سوء تفاهمات و ابهامات مرتفع گردید و همچنین در سایر مواد که گفتگو می‌شود وعده سریح داده‌اند که در آتیه داخل یک مذاکراتی شوند و بالاخره آن را مطابق آرزوی دولت ایران و منافع روسیه تصفیه نمایند و به قول یک نفر شخص رسمی دولت همسایه و با آن اساسی که حکومت آزادی خواه روسیه دارد می‌توان گفت که در ظرف یک مدت قلیلی پیشنهاداتی مطابق میل و آرزوی همه ماها از طرف دولت خواهد آمد و رفع سوء تفاهم خواهد شد ولی انصافاً ملاحظه فرمائید آقای ملک الشعراء پیشنهاد فرمودند یک کمیسیونی از طرف دولت تعیین شده و به مسکو برود و داخل مذاکرات بشود در حالیکه یک معاهده که اساس روابط دو دولت است ده ماه است گذشته و در خود معاهده ذکر شده که بعد از سه ماه رسمیت پیدا کند.
راست است در این موضع قصور شده ولی با آن ترتیب که همه مسبوقید افتتاح مجلس را به تعویق انداختند بعد از افتتاح هم بواسطه اشغالات داخلی مجلس و اعتبارنامه‌ها مجلس فرصت نداشته است داخل مذاکره شود حالا بعد از دو ماه تعویق امروز که ما داخل در مذاکره هستیم مسلماً با این ترتیبات مسافرت و مخابرات اگر بخواهیم یک هیئتی را به مسکو بفرستیم تا در آنجا مذاکره کند و مراجعت نماید شاید دو سه ماه دیگر وقت لازم داشته باشد در این صورت باز به تأخیر خواهد افتاد پس گمان می‌کنم مهمتر باشد این مسئله را امشب خاتمه بدهیم و در ضمن بواسطه مکتوبی که رسیده مسفارت به ما وعده دانده که اقدامت مطلوبی بنماید آنوقت همانطور که آقای ملک الشعراء فرمودند اگر دولت بتواند یک هیئتی رابفرستد و دستور العملهای تازه به آن هیئت می‌دهند در آنجا مذاکره می‌نمایند و به همان آرزوئی که آقای ملکت الشعراء دارند و همه ما هم با ایشان موافق هستی مموافق خواهیم شد و مسئله خاتمه خواهد پذیرفت و بنده به عقیده شخص خودم منفعت آن را برای خودمان بیشتر از آن احتمالاتی که سایرین تصور می‌کنند می دانم و کاملاً موافقم و اولین قدمی میدانم که برای اساس روابط دو دولت برداشته شده و امیدوارم که سایر قدمهای دیگر هم که در این معاهده ذکر شده و موقوف به قراردادهای دیگری است برداشته شد و همینطور بعضی مواد که مورد اعتراض واقع شده در مدت قلیلی اصلاح شود و رفع اتهامات و سوء تفاهمات بشود و ضمایم آنکه اینجا مطرح خواهد شد حتی اشخاصی که باآن مواد اظهار مخالفت می‌کنند و می‌فرمایند با اساس معاهده کاملاً موافق هستم باتفاق کلمه تدیق بفرمایند.
رئیس ـ مذاکرات در کلیات کافی است؟ (جمعی گفتند کافی است)
رئیس ـ باید نسبت به پیشنهاد دولت رای بگیریم ولی قبل از رای گرفتن پیشنهادی از طرف آقای حائری زاده رسیده قرائت می‌شود و رای می‌گیریم.
آقای تدین پیشنهاد مزبور را به مضمون ذیل قرائت نمودند.
- چون بعضی مواد عهدنامه اصولاً مخالف مرام ملت ایران است و علاوه با مسلک حکومت کارگران روسیه کاملاً منافی است و بنده معتقدم که حکومت فعلی روسیه حاضر است عهدنامه را موافق مسلک خود و مرام ملت ایران اصلاح نماید علی هذا بنده پیشنهاد می‌کنم که آقایان نمایندگان بعد از مراجعه به مسکو و ختم مذکرات عقیده خود را اظهار دارند و رای داده شود.
- حائری زاده
رئیس ـ در واقع پیشنهاد تعویق است توضیحی دارید بفرمائید.
حائری زاده ـ مقصود همان است که مذاکره شود و آن مواد اصلاح شود.
رئیس ـ رای کمیسیون در باب این پیشنهاد چیست؟
مخبر ـ کمیسیون خارجه این پیشنهاد را رد می‌کند.
رئیس ـ باید رای بگیریم به قابل توجه بودند این پیشنهاد آقایانی که این پیشنهاد را قابل توجه می دانند قیام بفرمایند.
عده قلیلی قیام نمودند.
رئیس ـ رد شد کمیسیون خارجه از بنده تقاضا می‌کند قبل از اینکه رای داده شود چند دقیقه تنفس شود.
در این موقع آقایان نمایندگان برای تنفس از مجلس خارج و پس از نیم ساعت مجدداً تشکیل گردید.
رئیس ـ باید نسبت به عهدنامه رای بگیریم پیشنهادی از طرف دولت و پیشنهاد دیگری از طرف آقای سردارمعظم رسیده است هر دو قرائت می‌شود قبلاً پیشنهاد هیئت دولت قرائت می‌شود.
آقای تدین پیشنهاد مزبور را به مضمون ذیل قرائت نمودند.
- نظر به لزوم انعقاد عهدنامه دولتی بین دولت علیه دولت جمهوری روسیه وزارت امور خارجه ماده قانونی ذیل را پیشنهاد می‌نماید.
رئیس ـ پیشنهاد آقای سردار معظم قرائت می‌شود.
(به مضمون ذیل قرائت شد.)
بنده پیشنهاد می‌کنم که ماده واحده اینطور نوشته شود.
- مجلس شورای ملی باستناد مراسله ۱۶۰۰ مورخه ۲۰ قوس ۱۳۰۰ شمسی که از طرف نماینده مختار دولت شوروی روسیه به وزیر امور خارجه ایران نوشته است اجازه می‌دهد که عهدنامه دوستی منعقد بین نمایندگان دولت علیه ایران و دولت جمهوری شوروی روسیه را که شامل بیست و شش فصل و ضمیمه به این ماده می‌باشد مبادله نماید سردار معظم.
رئیس ـ آقای مستشارالسلطنه (اجازه)
مستشارالسلطنه ـ بنده می‌خواستم تذکر بدهم بو ببینم شرحی که آقای مشیر الدوله فرمومدند
رئیس ـ عرض کردم بعد از تصویب عهدنامه رای گرفته می‌شود.
مستشارالسلطنه ـ ممکن است در ضمن پیشنهاد آقای سردار معظم اسمی هم از آن برده شود.
رئیس ـ خیر. اقای حاج شیخ اسدالله (اجازه)
حاج شیخ اسدالله ـ نظر بنده این بود که به این پیشنهاد مراسله که از طرف نماینده محترم دولت روسیه نوشته شده است ضمیمه بشود که با در نظر گرفتن آن مراسله توضیحی که نسبت به بفصل پیج و شش داده شده است مجلس معاهده را تصویب می‌کند ولی آقای سردارمعظم پیشنهاد فرمودند و بنده موافقم.
رئیس ـ آقای سردارمعظم خراسانی (اجازه)
سردارمعظم ـ پیشنهاد بنده چدان محتاج به توضیح نیست که مفصلاً عرض کنم معلوم است مجلس شورای ملی و عده‌ای از نمایندگان در پاره‌ای از مواد نظریاتی داشته ولی در ضمن مذاکرات از طرف نماینده مختار روسیه توضیحاتی داده شد و نسبت به اصلاح پارة مواد وعده هائی دادندو مجلس شورای ملی مسلماً با در نظر گرفتن آن مراسله این عهدنامه را تصویب می‌کند بنابراین لازم است در ماده واحده که دولت پیشنهاد کرده اشاره و تصریح شود که مجلس شورای ملی با استناد به آن مراسله رای می‌دهد نکته دیگری که می‌خواهم عرض کنم این است که در آن مراسله کلماتی بود که توجع آقایان را جلب می‌کرد و البته آقای رئیس الوزراء توضیحات خواهند داد آن اشکال هم مرتفع شد و به علاوه اختلافی که فرمول بنده با فرمول دولت دارد این است که در پیشنهاد نوشته شود:
مجلس شورای ملی به دولت اجازه می‌دهد که عهدنامه را مبادله کند حالا نمی دانم آیا دولت و آقای وزیر امور خارجه با این نظر موافقند یا خیر؟ اگر موافق باشند دیگر پیشنهاد بنده محتاج به رای خاص نخواهد بود اگر دولت قبول کند آن ماده اصلاح می‌شود و به آن رای می‌دهیم.
رئیس الوزراء ـ چون وقتی دولت این ماده را پیشنهاد کرده بود این مراسله نرسیده بود حالا که مراسله آقای نماینده مختار روسیه رسیده دولت هم پیشنهاد آقای سردارمعظم را قبول می‌کند نکته دیگری که می‌خواهم متذکر شوم این است که آقای ارباب کیخسرو فرمودند در مراسله نماینده مختار روسیه یک لفظی است که خوب است طور دیگر نوشته شود من نظر به حسن نیتی که از نماینده مختار روسیه سراغ داشتم ومی دانستم که از روی کمال حسن نیت و احساسات خیرخواهانه این مراسله را نوشته‌اند می‌خواستم با ایشان مذاکره کنم که این کلمه سد غیر لازم را بردارند و خوشبختانه قبلاً آقای سردارمعظم مذاکراتی فرمومده ند و نماینده مختار قبول کرده‌اند لفظ سد غیر لازم را بردارند لهذا لازم دانستم به عرض آقایان نمایندگان برسانم که به هیچ وجه سوء تفاهمی پیش نخواهد آمد و از روی کمال حسن نیت آقای وزیر مختار به ما وعده داده‌اند.
رئیس ـ حذف این عبارت یادداشت می‌شود و بعد از آنکه به عهدنامه رای داده شد صحیح است آقای آقا شیخ ابراهیم زنجانی.
شیخ ابراهیم زنجانی ـ به عقیده من لفظ در نظر گرفتن را مبدل به استناد نمایند بهتر است.
رئیس ـ گویا چندان تفاوتی ندارد پیشنهاد مجدداً قرائت می‌شود و را ی می‌گیریم.
(مجدداً به مضمون فوق قرائت شد)
رئیس ـ چون لفظ در نظر گرفتن چندان سلیس نیست لفظ به استناد نوشته شود بهتر است.
سردار معظم ـ فرقی نمی‌کند.
رئیس ـ رای می‌گیریم به ماده واحده با همان ترتیبی که قرائت شد به تبدیل لفظ در نظر گرفتن باستناد آقایانی که تصویبمی کنند قیام فرمایند (اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب شد حالا موقع اخذ رای به پیشنهاد آقای مشیر الدوله است آقای تدین به مضمون ذیل قرائت نمودند.
- این بنده پیشنهاد می‌کنم که مجلس شورای ملی به قطع نامه ذیل رای دهد چون امتیاز خوشتاریا به جهت این که مراحل قانونی را طی نکرده کان لم یکن است لهذا واضح است که فصل سیزدهم عهدنامه بین ایران و روسیه شامل آن نمی‌باشد - مشیر الدوله
رئیس الوزراء ـ لازم است عرض کنم که دولت هم پیشنهاد آقای مشیرالدوله را کاملاً تصدیق می‌کند و قبل از اینکه در مجلس شورای ملی مذاکره شود دولت این مطلب را اعلام کرد و در چندی قبل هم بطلان امتیاز خوشتاریا را در مجلس عرض کردم.
رئیس ـ رای می‌گیریم به این قطع نامه آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(عموم نمایندگان قیام نمودند)
رئیس ـ تصویب شد آقای سلیمان میرزا از آقای وزیر معارف راجع به حقوق معلمین سئوالی دارند (خطاب به آقای وزیر معارف) برای جواب حاضر هستید؟
وزیر معارف ـ برای جلسه آینده جواب عرض می‌شود.
رئیس ـ آقای منتصرالملک از آقای وزیر امور خارجه راجع به قونسولگری بغداد سؤال دارند.
وزیر امور خارجه ـ بفرمائید.
منتصر الملک ـ بقرار اطلاعاتی که رسیده است از چند ماه قبل فیما بین مامور تذکره بغداد و قونسول ژنرال آنجا اختلاقاتی پیدا شده است و شاید بدرجه همان اختلافات سفارت اسلامبول باشد که ذکر آن بی مناسبت است و گمان می‌کنم آقای وزیر امور خارجه بی اطلاع نباشند و این مسئله مسلم است که عراق عرب و مخصوصاً قونسول ژنرال انجا خیلی اهمبت دارد همیشه دولت در نظر داشته است مامور آنجا با اهمیت و حیثیت باشد و از قراریکه شنیده شده است مامور تذره آنجا یک رفتاری کرده که به حیثیت قونسول ژنرال بر خورده نمی دانم آقای وزیر امور خارجه در این موضوع چه اقدامی کرده‌اند آیا خیال دارند به این اوضاع خاتمه دهند یا خیر.
وزیر امور خارجه ـ سابقاً یک راپورتهائی به وزارت خارجه در این باب رسیده بود و مخصوصاً کارگذار کرمانشاهان را کاملاً تحقیق کرد و راپورت ایشان رسیده است تا اندازه‌ای رفتار مامور تذکره معلوم گردیده و البته وزارت امور خارجه در تصفیه امور آنجا اقدام فوری خواهد کرد.
رئیس ـ آقای دسدیدالملک از آقای وزیر پست و تلگراف سؤال کنم که این شهرهائی که برای تاریخ پست پاکت می‌زنند و یکی در موقع ورود بدبختانه نه کسانی که اینجا پاکت را می‌گیرند می فهمند چه تاریخی است و نه موقع دادن.
زیر تاریخ این پاکتها موافق تاریخ مملکت ما نیست وقتی فهمیدند باید مدتی معطل بمانند و با تاریخ خودمان مقایسه کنند خواستم عرض کنم در مملکتی که خودش تاریخ دارد و علت ینکه تاریخ شمسی را معمول نمی‌دارند چیست؟
وزیر پست و تلگراف ـ جواب در جلسه آیه عرض خواهم کرد.
رئیس ـ آقای فهیم الملک راجع به انتخابات آذربایجان سؤالی دارند.
فهیم الملک ـ در این موضوع سابقاً بنده از آقای رئیس الوزراء سوال کردم لیکن حالا پس از اطلاعاتی که رسیده است لازم میدانم باز راجع به آن سوال کنم. یک سال قبل از اینکه مجلس افتتاح شود مذاکره در انتخابات آذربایجان بود و همیشه در صدد رفع اشکالات بودند و حالا شش هفت ما هم هست که مجلس مفتوح شده و از روز اول نظر مجلس این بود که زودتر نمایندگان آذربایجان در مجلس حاضر شوند و نمایندگان حاضره در هر موقع علاقة فوق العاده خودشان را به این مطلب اظهار می نموده‌اند و از قرار معلوم دوسیه انتخابات آذربایجان رسیده ولی متاسفانه هنوز معلوم نیست ترتیب انتخابات آذربایجان به کجا رسیده و چه وقت ما موفق خواهیم شد این رفقای خودمان را در مجلس ببینیم و گمان می‌کنم بیش از شش ماه تعویق مقتضی نباشد و هنوز هم معلوم نیست کی حاضر می‌شوند.
از رؤساء و اعضاء کمیسیونها خواهش می‌کنیم که یکی ددو سه روز تمام وقتشان را صرف این کار کنند که زودتر نمایندگان آذربایجان به مرکز برسند.
رئیس ـ دولت به هیچ وجه از تاکید در سرعت جریان انتخابات آذربایجان کوتاهی نکرده منتهی وضعیات آذر بایجان کوتاهی نکرده منتهی وضعیات آذربایجان طوری بوده که موجب تاخیر شده.
علیهذا باز تاکید می‌شود که به زودی امر انتخابات آذربایجان خاتمه پیدا کند همین قدر که وضعیات رو به بهبودی گذارد دیگر مانع و عایقی در بین نخواهد بود.
رئیس ـ چون بک قسمت از ایراد آقای فهیم الملک راجع به دوسیه‌ها بود. دوسیه‌ها سه روز بیشتر نیست رسیده و پری روز به کمیسیون فرستاده شده ممکن است چند روز تامل فرمایند اگر ملاحظه فرمودید تاخیر می‌شود آنوقت می‌توانید مجدداً سوال فرمائید و اعضاء کمیسیون را خبر کرده‌اند که در ظرف فردا و پس فردا جلسه نموده و رسیدگی نمایند.
آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
رئیس ـ آقای سلیمان میرزا (اجازه)
سلیمان میرزا ـ انشاءالله روز دوشنبه کمیسیون تشکیل خواهد شد و به دوسیه هائی که تازه رسیده مراجعه شده نتیجه به عرض مجلس خواهد رسید. اما خود بنده می‌خواهم مسئله دیگری را یاد آوری کنم و راجع به تمام اعتبارنامه‌ها که در مجلس شورای ملی باقی مانده که دو سه فقره راپورت رسیده و چند فقرة دیگر در شعبات مانده.
یک روزی بنده به یکی از آقایان عرض کردم که ما حق رد یا قبول یک اعتبار نامه را داریم حق توقیف کردن حقوق موکلین را نداریم مثلاُ دو اعتبار نامه راجع به دو نفر از نمایندگان تهران مانده و حقوق اهالی تهران نسبت به دو نفر از وکلای آنها توقیف شده مجلس باید آن دو نماینده را یا قبول یا رد کند. اگر رد کند باید اهالی تهران وکیل دیگری انتخاب نمایند و اگر قبول کند آنوقت آن دو نفر وکیل در روی صندلی خود جلوس کرده و به حقوق موکلین خود رسیدگی می‌کنند. برای مثال انتخابات تهران را عرض کردم و همین طور نسبت به سایر جاها شاید بعضی اعتبارنامه‌ها در شعبات مانده و خیلی طول کشیده بنده تقاضا می‌کنم رفقای مجلس ما زودتر راپورتهای خودشان را به مجلس بدهند که نه تنها تکلیف وکیل بلکه حقوق موکلین نیز محفوظ شود.
رئیس ـ راپورتی که حاضر باشد و به هیئت رئیسه آمده باشد فقط یکی راجع به آقای مخبرالسلطنه است و دیگری راجع به اعتبارنامه آقای آقا سید ضیاءالدین است که ابتداء فرستادند و بعد پس گرفتند.
سردارمعظم ـ سید ضیاء الدین این وکیل نیست
رئیس ـ فقط راپورتی که رسیده راجع به مخبرالسلطنه است و به ملاحظاتی که خودتان بهتر میدانید از بنده تقاضا کردند قرائت نشود به این جهت قرائت نشد ولی اگر مجلس مایل باشد در جلسه آتیه جزو دستور خواهد شد.
سلیمان میرزا ـ بنده مقصودم راجع به اعتبارنامه آقای مخبر السلطنه نبود شاید در این موضوع بعضی نظریاتی باشد و از نقطه نظر حفظ منافع مملکتی مقتضی باشد راپورت راجع به ایشان برای این است که یک نقطه مهم مملکت یک قدری عقب نیفتد بنده یک مسئله طور کلی راجع به عموم اعتبارنامه‌ها عرض کردم از جمله یک اعتبارنامه دیگری راجع به یکی از نمایندگان تهران است که هنوز به مجلس نیامده سایر اعتبارنامه‌ها هم همین طور بنده عقیده‌ام این است که مجلس نمی‌تواند و به علاوه شاید همان طور که آقای فهیم الملک اظهار کردند مناسب هم نبشد اعتبار نامه یک وکیل را خیلی طول دهند و موافق نظام تا یک ماه بعد از افتتاح مجلس باید رسیدگی بشود: بنابراین تقاضا می‌کنم اعتبار نامه هائی که تا حالا در شعبات مانده تکلیف آنها را نفیاً یا اثباتاً معلوم کند که تکلیف موکلین معلوم شود اگرآن شخص وکیل انتخابش درست نبوده و رد شود یک نفر دیگر را انتخاب نمایند و اگر هم قبول نشود در هر حال موکلین تکلیف خودشان را بفهمند.
رئیس ـ راجع به راپورتهائی که در شعبات باقی مانده آقایان رؤسای شعب جواب می‌دهند راجع ب هیئت رئیسه نیست اما اینکه فرمودند دو سه فقره راپورت حاضر است بطوریکه عرض کردم راپورت دیگری نرسیده است و هر وقت رسید قرائت می‌شود و امیداوریم همانطور که تقاضا شد شعبات زودتر تشکیل شود و راپورتهای معموقه را به مجلس تقدیم نمایند آقای اقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب ـ چون هیئت دولت هم تشریف دارند بنده می‌خواهم از مجلس تقاضا کنم چند روز قبل کمیسون عرایض راپورتی به مجلس داده و قرائت شد اگر مصلحت است آن راپورت را به هیئت دولت بدهند که تکلیفی معین شود و جواب صاحبان آن عرایض داده شود و هر طور ممکن ا ست تکلیف کمیسیون عرایض معین شود.
رئیس ـ این در صورتی است که تقاضا شود جزو دستور باشد همچو تقاضائی نشده است جلسه آینده روز سه شنبه بیست و هشتم قوس دستور آن شور اول در قرارداد مجمع اتفاق ملل خواهد بود و اگر از لوایحی هم که به کمیسیون ارجاع شده است حاضر شود جزو دستور همان روز خواهد بود مخالفی نیست
(اظهاری نشد)
مجلس تقریباً دو ساعت از شب گذشته ختم شد.