مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۱ فروردین (حمل) ۱۳۰۲ نشست ۲۵۶
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۱ فروردین (حمل) ۱۳۰۲ نشست ۲۵۶
جلسه ۲۵۶
صورت مشروح مجلس یوم چهارشنبه ۲۱ حمل مطابق بیست و چهارم شعبان ۱۳۴۱
(مجلس یک ساعت و نیم از شب گذشته به ریاست آقای مؤتمن‌الملک تشکیل گردید)
صورت مجلس یوم سه شنبه بیستم حمل را آقای امیر ناصر قرائت نمودند.
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- بنده قبل از دستور عرضی دارم.
رئیس- پس صورت مجلس ایرادی ندارد؟ (گفته شد خیر)
رئیس- آقای مدرس (اجازه)
مدرس- پریروز و دیروز یک مذاکراتی در موضوع انتخابات و تأخیر بعضی وظایفی که دولت باید در موضوع انتخابات انجام دهد شد و صورتاً یک اشکالاتی متوجه به دولت گردید. بنده عرض می‌کنم این دو قضیه یک مسئله ظاهری دارد و یک مسئله واقعی اما در مسئله ظاهریه البته نباید از دولت غیر از نشر اعلان انتخابات در موعد قانونی و حصول نتیجه و دادن تعرفه به حسب مقتضیات محل و تهیه لوازم و اسباب انتخابات چیزی را قائل شد ولی آن چه را من می‌توانم عرض کنم این است که در این موضوع مسامحه شده و باید روز چهارم حمل اعلان انتخابات از طرف دولت در تمام مملکت انتشار پیدا کند و این را هم می‌توانم عرض کنم یک وظیفه قانونی حتمی بلامانعی بوده و هر چه بخواهم توجیه کنم به عقیده من توجیه بردار نیست چون بدواً این مسئله از ناحیه دولت مقدور است لیکن البته مقتضیات مکان و فراهم بودن اسباب هم شرط است ولی اگر یک دولتی باشد که ملتفت این قبیل قضایا باشد و لوازم و اسباب انتخابات را یک ماه قبل از موعد قانونی از قبیل تعرفه و نظامنامه و غیره تهیه کند البته هیچ مانع قانونی ندارد که یک ماه قبل از موعد لوازمات را تماماً تهیه کند و به اطراف بفرستد که در روز موعد و روزی که قانوناً انتخابات باید شروع بشود مشغول شوند ولی بعض الفاظی که موهوم و خلاف مقصود قانون است البته قابل حمل و توجیه است آنچه عقیده من است این است که تأخیر در این اعلان ابداً توجیه بردار نیست و روز چهارم حمل باید انتخابات شروع شده باشد و به نتیجه نباید نگاه کرد و آن را مأخذ گرفت چون شاید نتیجه پنج ماه طول کشید این نتیجه را نمی‌شود دولت در نظر بگیرد که در مدت یک ماه یا دو ماه انتخابات را تمام کند این یک مسئله‌ای است که نظر ما در آن قسمت است و نمی‌شود پیش بینی کرد که تا چه موقع نتیجه حاصل می‌شود اما مسئله واقعی این است که الآن عرض می‌کنم در اول تشکیل این دولت جمعی از نمایندگان که بنده هم از جمله آن‌ها بودم ممتنع بودیم و منتظر بودیم که یک تصمیم قطعی از روی عملیات هیئت دولت اتخاذ نمائیم اما متأسفانه یک جمعی دیگر هم کانه مثل ما شده‌اند آن‌ها هم یک نگرانی پیدا کردند البته وقتی که یک قسمتی با بعضی از نمایندگان به این حال باشند و از طرف دولت هم الفاظ مجمل صادر شود این مزید نگرانی این‌ها می‌شود و محتاج به توجیه ا ست البته معلوم است نظریات مختلف است و معنی الفاظ را به اختلاف نظر تغییر می‌کند یعنی آن معنایی که به نظر بعضی دیگر موهم معنی دیگری است یعنی نگرانی آقایان از اول تشکیل این دولت کم نشده بله روز بروز رو به تزاید است و یک عملیاتی که در آن موقع رفع نگرانی از آقایان بکند واقع نشد لهذا بنده چون موقع را احتیاط می‌دانم و ایام فترت نزدیک است و فصل یک فصلی است که مقتضی بعضی چیزهائی است که در باقی فصول نیست اگر چه اوضاع مملکت هم خیلی خوب است و در این چند ساله بنده می‌توانم تصدیق کنم امنیتی که امروزه در این مملکت حکمفرما است در این سنوات اخیر همچو وضعیت و امنیتی نبوده است (صحیح است) ولیکن اگر خدای نکرده به فترت رسیدیم کی باید به آن فترت خاتمه بدهد و کی مسئول آن است؟ بناءعلی هذا بنده عقیده‌ام این است که این مجلس در آخر عمرش و دولت چه دولت حاضره و چه دولت دیگر باید با یک صمیمت و با یک خط مستقیم واحدی مشی کند که این توضیحات را بزودی و به احسن وجوه خاتمه بدهد راجع به انتخابات و چه غیر انتخابات و این نگرانی که از اول تشکیل این دولت تا امروز از برای بعضی نمایندگان تولید شده به عقیده من نتیجه خوبی ندارد اگر از روز تشکیل دولت نگرانی ما کم می‌شد امیدواری زیادتر بود و بسا بود که ما هم از حال امتناع خارج می‌شدیم ولی متأسفانه می‌بینم روز بروز این نگرانی‌ها برای مجلس زیاد شده که کم نمی‌شود و در سر یک لفظی دو روز صحبت می‌شود و این نگرانی را بنده از برای مجلس و برای انتخابات خوب نمی‌دانم اگر شخص من که هرگز دولت نیستم و نمی‌خواهم باشم اما اگر شخص دولت عمر خودش را صرف توضیح لفظ نمی‌کرد بهتر بود (و این عقیده شخص بنده است) که هر روز آقایان نمایندگان توضیح بخواهند البته این ایراداتی که می‌شود قابل جواب است و قابل حل است قابل توجیه است ولی باید به این وضعیت خاتمه داده شود عرض کردم یک قسمت از نمایندگان نگرانی دارند شاید روز بروز هم زیاد شود و باید به عقیده من دولت به این وضعیت خاتمه بدهد نه اینکه از مجلس تقاضای رأی اعتماد بنماید...
(جمعی از نمایندگان- صحیح است) (عده دیگر از نمایندگان- صحیح است)
مدرس- این عقیده خودم بود که عرض کردم که اگر من خودم می‌خواستم رفع این نگرانی را از خودم بنمایم تقاضای رأی اعتماد از مجلس نمی‌کردم. نگفتم که کسی نکند آنوقت این نگرانی‌ها بالمره خاتمه می‌یافت و واقعاً یک خط مشی مستقیم بی بهانه برای دولت پیش می‌آید و امیدوار بودیم که نتیجه خوبی هم بدهد این عقیده شخص بنده بود که عرض کردم هر کس می‌خواهد قبول کند هر کس نمی‌خواهد نکند.
رئیس- آقای ملک‌الشعراء (اجازه)
ملک‌الشعراء- خوب اس از طرف هیئت محترم دولت توضیحاتی هم بشود بعد بنده عرایض خود را عرض می‌کنم.
رئیس- نوبت آقای تدین است بعد از ایشان جنابعالی بفرمائید.
تدین- حضرتعالی بفرمائید.
ملک‌الشعراء- چنانچه در مجلس گذشته هم اشاره کردم عرایض بنده بقدری کلی و عمومی است و به درجه‌ای با عقیده آقایان نمایندگان و طرفداران به اصول مشروطیت متوسط است که هیچ نمی‌شود تصور کرد از نقطه نظر موافقت یا مخالفت است و یک موضوعی است که اگر حس آزادی خواهی و حفظ اصول مشروطیت در یک فردی باشد قطعاً تصدیق می‌کند که بایستی در این قبیل موارد به هیئت‌های دولت این قبیل مذاکرات داده شود تصور می‌کنم به همین جهت بود که آقای رئیس بعد از اظهارات آقای مدرس به بنده اجازه صحبت داده مسئله را بنده بالاتر از اظهارات یک نفر نماینده اقلیت در مقابل یک هیئت دولت و یک اکثریتی می‌دانم و می‌توانم این عرایض را که عرض می‌کنم مقدمه حفظ و حراست حقوق عمومی بشمار بیاوریم متأسفانه عمر هیجده سال مشروطیت ما بیشتر در عصر فترت طی شد و انس این مملکت بدبخت و انس غالب زمامداران ما به حیات فترت و تعطیل اصول مشروطیت زیادتر است تا به حفظ اصول مشروطیت و عمل کردن در تحت اصول آزادی و حفظ مملکت به صورت و معنی آزادی. این انس عمومی یکی از نوامیس اجتماعی است و یک مسئله‌ای است که علمای اجتماع فوق العاده به آن اهمیت می‌دهند و خود این انس و استنثاقش به ادوار فترت بیشتر به یک نفر آزادی خواه و مشروطه طلب که حیات خود را بسته به حیات عمومی می‌داند و می‌خواهد در سایه حیات خود را تأمین نماید حق می‌دهد که در موقعی که حس می‌کند که سیل بنیانکن هرج و مرج و بی ترتیبی و هوای مسموم فترت استشمام می‌شود تأثرات خود را بگوید و لااقل اگر نتواند از پیش آمدن فترت و آن هوای مسمومی که حیات جامعه و آزادی را حقیقتاً از بین می‌برد جلوگیری کند و بتواند در ساحت افکار عمومی خودش را تبرئه کند در این مدت دو سال عمر مجلس که دو ماه و کسری به اتمام آن باقی مانده است اشخاصی که با حیات آزادی و آزادیخواهان مخالفند آن قوا و مراکزی که با عظمت ایران در سایه آزادی موافقت ندارند و آن پنجه‌ها و دست‌های زورمند و قوی که در مدت ۱۸ سال مشروطیت نگذاشتند ایرانیان لذت آزادی را ببرند این قوا و این مراکز از مشروطیت و از نمایندگان دوره چهارم مطابق آمال خود نتیجه نگرفتند و همین مجلس چهارم در این مدت ۲۲ ماه عمر خود داغ هائی در قلب دشمن‌های عظمت ایران گذاشته است و آن قواء نافذ و قوی که در هر صورت همیشه حیات ما و آزادی ما دستآویز دسائس آن‌ها است نفرت هائی از مجلس چهارم دارند و بالاخره در این مدت بیست و یک ماه و نگرانی‌های آن دست‌های قوی بقدری زیاد شده است که ما نمی‌توانیم مطمئن باشیم که اگر پیشآهنگان آزادی قدری مسامحه و غفلت بکنند و در ادای وظیفه قانونی و حفظ اصول آزادی مسامحه نمایند و اندک رشته ارتباطی که مجلس چهارم یا پنجم دارد ضعیف و باریک بشود بعد از این بتوانیم از آن قواء نافذی که متأسفانه در رگ و ریشه این مملکت بدبخت جا گرفته‌اند از آن دسائس و آن قواعد غیر مشروع که در مجلس چهارم چنانکه عرض شد دل خو ندارند جلوگیری کنیم. امروز که هنوز عمر مجلس چهارم به پایان نرسیده و هنوز ۲۲ ماه بیشتر از خدمات مشعشع این مجلس که تاریخ آن را ضبط کرده و می‌کند و خود مقرضین هم به این خدمات روشن و عملی که غیر قابل امحاء است تصدیق دارند ما می‌بینیم دسائس اجانب و قواء مخربه و ظالمه نسبت به عظمت ایران به اندازه‌ای در اطراف این نماینده آزادی یعنی مجلس چهارم قوی و زیاد است که صریحاً می‌نویسد (درب مجلس چهارم را گِل بگیرید) این اشخاص که یا به حیثیات آزادی علاقه ندارند و یا غفلت می‌کنند و یا خیالات پریشان خود را نمی‌توانند اداره کنند به هیئت دولت می‌گویند (اگر درب مجلس چهارم را گِل نگیرید و لجن نمالید خیانت کرده‌اید) (جمعی از نمایندگان- غلط کردند) این نگرانی‌ها و این قضایائی که در پیش چشم ما وجود دارد و این تهدیدهای خطرناک و مخوفی که نسبت به آزادی می‌شود به ما حق می‌دهد که اگر یک دقیقه و یک ساعت از طرف هیئت دولت که مسئول حیات آزادی است مسامحه و تعلل به عمل آید بیائیم پشت تریبون و فریاد بزنیم نعره بکشیم گریبان پاره کنیم و بگوئیم که یک ساعت و یک دقیقه مسامحه و تعلل ممکن است به جائی منجر بشود که نه ما بتوانیم حیات آزادی را حفظ کنیم و نه دیگران این است من که یک نفر آزادیخواه هستم و مدت ۱۸ سال است که به نام آزادی در آسمان ایران خدمت می‌کنم و فریاد می‌زنم در مقابل این نگرانی‌ها و قضایای خطرناک به هیئت دولت تذکر بدهیم که تأخیر اعلان انتخابات شده است و غفلت شدهاست و نباید هیئت دولتی که خود را آزادیخواه می‌نماید حاضر بشود و اجازه بدهد که بر خلاف ماده ۵۳ قانون انتخابات که صریحاً می‌گوید ۳ ماه به آخر هر دوره مانده باید اعلان انتخابات منتشر شود مدت ۲۰ روز در مرکز و یک ماه در ایالات و ولایات اعلان به تأخیر بیفتد شاید برای یک عده جماعتی که در سایه تحریک احساسات خصوصی با تحریک اجانب که می‌گویند و دولت را تشویق می‌کنند درب مجلس چهارم را لجن بگیرند در هم شکستن این نمونه آزادی (این مجلس) که پس از ۷ سال با خون جگر عرض اندام سهل باشد شاید حیات بعضی اشخاص در غیبت مجلس و لجن مال شدن درب بهارستان تأمین بشود ...
(همهمه بین نمایندگان)
ولی عرض می‌کنم حیات من حیات شما حیات آزادی خواهان در سایه این فکر سیاهی که ایجاد شده و در سایه این هیئت ناپاک که در آخر عمر مجلس چهارم تولید شده است در مخاطره خواهد افتاد ما دیدیم روزی را که حیات آزادی به مخاطره افتاد ولی طبیعت روزگار جبران کرد و ۳ دفعه دوره فترت ایجاد شد یعنی روزگار پیش آورد ولی باز مجلس مفتوح شد و اصول مشروطیت تجدید شد اما تصدیق می فرمائید که همیشه تاریخ تجدید نمی‌شود ممکن است اگر از طرف علاقمندان به آزاد و روح مشروطیت اندک غفلتی بشود حیات آزادی تأمین نشده و دوره فترت پیش بیاید این است که بنده با نهایت اضافه و وحشت استرحاماً یا تعرضاً (که برای من هیچ فرقی ندارد) عرض می‌کنم بی اندازه از طرف دولت مسامحه شده است شاید اگر خدای نخواسته دوره فترت تجدید شود برای بزرگان و اشراف و اعیان مملکت خطری متصور نباشد ولی عرض می‌کنم که من نمی‌توانم به حیات سیاسی خودم به حیات مادی و معنوی آزادیخواهان از کفش دوز گرفته تا یک نفر نویسنده و محرر اطمینان داشته باشم لذا چنانچه عرض کردم اگر در انتخابات مسامحه و غفلت شود کسی نمی‌تواند مسئول تجدید عمر آزادی باشد بنده صریح عرض می‌کنم آن کسی که بیاید پشت این تریبون و بگوید انتخابات دوره پنجم بعد از ختم دوره چهارم بزودی تمام و مجلس پنجم تشکیل می‌شود و اگر نشد و نگرانی شما واقعیت پیدا کرد و عمر فترت از هشت ماه و ده ماه به یک سال و دو سال شش سال ادامه پیدا کرد من مسئول هستم آن کسی بیاید این جا و این مسئولیت را به عهده بگیرد کیس است چه کسی می‌تواند پشت این تریبون بگوید که با این مسامحه و تعلل دولت اصول مشروطیت مطابق اصل هفتم متمم قانون اساسی تعطیل نخواهد شد؟ و این اصل مقدس پایمال نخواهد شد؟ اگر رئیس الوزراء محترم می‌توانند این اطمینان را به ما بدهند و بفرمایند که اگر انتخابات دوره پنجم متصل به دوره چهارم نشد و فترت ایجاد شد مسئول حفظ آزادی و حفظ حیات آزادیخواهان هستم و اگر قضیه سنه ۱۳۳۵ که انتخابات تهران تمام شد و انتخابات ایالات و ولایات سه سال طول کشید باز هم تجدید شود من مسئول هستم. بنده دیگر عرضی ندارم ولی متأسفانه هیئت دولت نمی‌تواند این ضمانت را بکند زیرا بعضی از وزراء محترم این هیئت و خود آقای رئیس‌الوزراء مدتی قبل در این مملکت مشغول زمامداری بوده و پس از ختم انتخابات تهران در انتخابات ایالات و ولایات اقدام نکردند و مماطله کردند و دست به دست کردند و دیدیم که انتخابات چندین سال تعویق افتاد و مجلس چهارم که باید در سنه ۱۳۳۵ شروع شده و در سنه ۱۳۳۷ اختتام پیدا کند به ۱۳۴۱ پیوسته است این مسامحه و تعویق‌ها اگر تجدید شد چه کسی مسئول آن است چنانچه شب قبل هم عرض کردم قصد من اعتراض نبود یک یادآوری و تذکاری به هیئت دولت بود که عرض کردم حالا که ۱۵ روز مقدمات انتخابات را عقب انداخته‌اید این هفت روز تأخیر برای تهران و ۱۵ روز ولایات و لفظ دستورالعمل است. هیئت دولت چه دستورالعملی می‌خواهند به ایالات و ولایات بفرستند؟ قانون می‌گوید که سه ماه به آخر دوره تقنینیه مانده باید اعلان انتخابات منتشر شود و ملت بایستی در انتخابات شرکت کنند هیچ قانونی هیچ حقوق عمومی به هیچ هیئت دولتی اجازه نمی‌دهد که غیر از اجرای قانون دستورالعمل دیگری بدهد دستورالعمل خود آن قانون و نظامنامه انتخابات است دو دوره به آن عمل شده و افکار مردم به آن آشنا شده است و حکام ولایات و ایالات چندین دفعه به آن عمل کرده‌اند و یک چیز پنهان و مخفی نیست که دستورالعمل برای آن بدهند این حقوقی است که قانون اساسی و قانون انتخابات به مردم داده است که سه ماه به آخر دوره تقنینیه مانده این حق برای ملت و افراد ثابت می‌شود و کسی نمی‌تواند این حق را به تعویق بیندازد حکام ولایات جزء قانون نیستند دستورالعمل مربوط به قانون نیست حکام ولایات نمی‌توانند دخالت در حقوق عمومی بکنند آن روزی که قانون به مردم حق داده است باید شروع به انتخابات بشود و پس از ثبوت این حق هیچکس نمی‌تواند جلوگیری کند واِلا برخلاف قانون اساسی و قانون انتخابات عمل شده است این است در نتیجه عرایض که در جلسه اسبق متذکر شدم منتظر بودم از طرف هیئت دولت اظهاراتی بشود یا لااقل اقناع بشوند و اعلان انتخابات را اصلاح نمایند و به ایالات و ولایاتی که اوراق و دستورالعمل فرستاده‌اند تلگرافاً امر بدهند که شروع به انتخابات نمایند بنده این انتظار را داشتم ولی متأسفانه در جلسه گذشته که من نبودم ولی صورت مجلس را که خواندند معلوم شد که آقای کفیل وزارت داخل اظهاراتی کرده‌اند و این عمل خلاق قانونی را که مرتکب شده‌اند تأیید کرده‌اند. بنده خیلی در نتیجه شنیدن این اظهارات متأسّف شدم این است که امروز از حال تذکر به حال اعتراض آمده‌ام و به هیئت دولت اعتراض می‌کنم و باز هم تأکید می‌کنم که به جای الفاظ و عباراتی که ممکن است در جدول بکار برد به متن قانون اساسی و سایر قوانین عادی مراجعه نمایند و این اندازه که اجرای انتخابات را به تأخیر انداخته‌اند بیش از این تعویق انتخابات را روا ندارند و به عوض هر جوابی که به ما می‌خواهند بدهند سعی کنند که بیش از این حقوق عمومی پامال نشود اگر چه یادداشت زیادی داشتم ولی بیش از این نمی‌خواهم اسباب تصدیع آقایان شوم ولی همان طور که آقای مدرس فرمودند این عمل هیئت دولت فوق العاده مایه تأسف و نگرانی شده است و انتظاراتی که ما با ید از آزادی خواهی ایشان داشته باشیم متأسفانه برخلاف آن رفتار می‌کند ما می‌بینیم به جای آن که هیئت دولتی که باید مدعی باشد که حیات افراد در آزادی بهتر مصون می‌ماند در این قضیه حیاتی و مماتی عجله کند متأسفانه تاخیر و تعلل کرده است و اصرار داد که به این تعویق و تأخیر یک صورت حقی بپوشاند و تصور می‌کنم نمایندگان دوره چهارم چه اقلیت و چه اکثریت با بنده موافقت نمایند و باز هم با هیئت دولت تقاضا نمایند که به جای مدافعه و مقاوله این فرازی که در اعلامیه وزارت داخله ذکر شده است اصلاً تغییر بدهند و انتخابات را به فوریت و عجله هرچه تمامتر انجام دهند چون شروع به انتخابات از وظایف حتمی ولت و مطابق قوانین عادی و معمولی یک امر طبیعی است چنانچه در موقع شور در پروگرام هم گفتم که دولت نباید مطالبی را که جزو قوانین است در پروگرام خودش بنویسد بعد به من اعتراض کردند و گفتند این برای تأکید است و برای این است که هیئت دولت نمایندگان را بیشتر مطمئن کند ولی در طرز عمل و گذشتن روزها و ساعات متأسفانه به من ثابت کرد که اعتراضات من صحیح بود و هیئت دولت نتوانست یا نخواست حقیقتاً این حق عمومی را در موقع خودش به ملت اعلان نماید امروز هم در اطراف قضیه انتخابات یک شایعاتی هست که تمام آقایان شنیده‌اند و در بعضی محافل هم گفته می‌شود که هیئت دولت می‌خواهد انتخابات را به بعد از ماه رمضان موکول نماید در صورتی که بعد از ماه رمضان پانزده یا بیست روز دیگر بیشتر به آخر عمر دوره چهارم نخواهد ماند و اگر انتخابات بعد از ماه رمضان شروع شود کاملاً از تحت نظارت مجلس خارج خواهد بود باز هم عرض کنم که با بودن مجلس چهارم و با مراقبت نمایندگان مجلس چهارم یک قضایائی در مملکت پیش می‌آید و مسائلی نشر می‌شود که اسباب تألّم و تأسف است که با بودن مجلس که هیئت دولت به اتکاء اکثریت آن مجلس دارند کار می‌کنند و زمامداری می‌کنند با این وصف بعضی جرائد حامی دولت صریح می‌نویسند که درب مجلس چهارم را باید بست و لجن مالید پس اگر در غیاب این مجلس و نبوده قوه نظارت ملی انتخابات شروع بشود خوب است بفرمائید چه کسی مسئول صحت آن انتخابات خواهد بود؟ و چه کسی مسئول حفظ و دوام دولت حاضر خواهد بود؟ این‌ها یک حقایقی است که باید گفت این شایعاتی است که بیشتر بنده را وادار کرد از رئیس محترم مجلس تقاضا کردم که این مسئله در مجلس علنی اظهار شود شاید بعضی از حمات دولت مایل نیستند که در این انتخابات تسریع شده و عجله قانونی به عمل آید و تصور می‌کنم شایعات دامان مجلس چهارم و نمایندگان را بگیرد چنانچه چند روزی که این مسئله عقب افتاد رفقای اقلیت با نظریه آن سیاست مثبت و آرام و ملایمی که دارند سکوت کرده بودند و نمی‌خواستند به هیئت دولت تعرضی کنند ولی خود این سکوت ۱۵ روز باعث شد که حتی در بعضی از جرائد اشاره شد که خود پارلمان و شاید اقلیت مجلس طرفدار تأخیر انتخابات هستند. این قضایا ما را مجبور کرد که لااقل کوچکترین استفاده‌ای که از مجلس می‌کنیم و اگر اکثریت هم همراهی بکنند این مطالب را بگوئیم و کوچکترین استفاده که در این جا بکنیم این باشد که به افکار عمومی برسانیم که مجلس چهارم و افکار اقلیت و افکاری که بیست ماده زمامدار مملکت بودند و اکثریت داشتند و خدمات مشعشعی کرده‌اند این افراد طرفدار تأخیر قانون انتخابات نیستند. به عقیده بنده کمترین استفاده‌ای که ما می‌کنیم این نکته خواهد بود که هیچکس نمی‌تواند پیش بینی کند که مسئولیت تولید ادوار هرج و مرج به گردن مجلس دوره چهارم بیفتد و من امروز پشت این (تریبون) عرض می‌کنم که تمام آقایان بدانند و بشنوند و امیدوارم اکثریت مجلس چهارم هم کاملاً با بنده موافق باشند که مسئول تعویق انتخابات اقلیت مجلس چهارم نیست و امیدوارم آقایان اکثریت هم با من موافقت کنند و اظهار تنفر از تأخیر انتخابات بنمایند که ایجاد دوره فترت نشود. و اگر خدای نخواسته فترت ایجاد شد همه بدانند مسئول مرگ آزادی و مسببین این تعویق جزء نمایندگان مجلس چهارم نیستند در هر صورت امیدوارم در این قضیه موافقت شود و هیئت دولت اصلاح کند آن ماده اعلامیه را.
وزیر امور خارجه- بنده افسوس می‌خورم که طلاقت لسان و رشاقت بیان نمایندگان محترم را ندارم و نمی‌توانم در مقابل آن‌ها همان طوری که آن‌ها افکارشان را اظهار می‌کنند بنده هم بگویم و تصور هم نمی‌کنم حاجت باشد زیرا عقیده‌ام این است که قدری بلکه خیلی در بعضی اظهارات مبالغه می‌شود. بنده امیدوارم که اشتباه نکرده باشم و این منظره تاریکی که این جا نسبت به اوضاع مملکت جلوه گر می‌شود همچه منظره و اوضاع تاریکی در بین نباشد. البته همیشه در مملکت افکار مختلف خواهد بود مخالفت و موافقت کم و بیش هست ولی اینطور وحشتناکی که می‌فرمایند تصور نمی‌کنم باشد و در هر صورت اقلاً تعجب کردم از آقای ملک که چرا یک چیزهائی را که قابل اعتنا نباشد این قدر محل اعتنا قرار می‌دهند اگر یک نویسنده یا یک گوینده‌ای نسبت به مجلس شورای ملی اسائه ادبی بکند چرا اینقدر باید ترتیب اثر بدهند این چه دلیلی است که فلان روزنامه نویس یک حرف ناشایست زده باید از طرف دولت باشد. چه ربطی به دولت دارد؟! آیا آقا تصور می‌کنند که آن روزنامه‌ها از طرف هیئت دولت گماشته شده‌اند و حال آنکه اینطور نیست تصور نکنند هیئت دولت با آن‌ها اساساً روابطی داشته باشند بنده تصور می‌کنم هیئت دولت را همه کس می‌شناسد و می‌داند که این هیئت دولت شاید هیچکدام از این روزنامه‌ها را نمی‌شناسد و نه از افکار آن‌ها خبر دارند. نباید این مسائل را در مجلس شورای ملی این قدر محل توجه قرار داد. اما این بیانات آقایان مثل این است که با یک هیئت دولتی مواجه هستند که حقیقتاً مخالف است با آزادی یا مخالف است با انتخابات یا موافق است با تأخیر انتخابات. حالا این حرف این جا زده می‌شود و ما هم غیر از حرف چیزی نداریم. بنده تصور نمی‌کنم که واقعاً بتوان باور کرد که هیئت دولت میل داشته باشد به اینکه انتخابات به تأخیری بیفتد. چه دلیلی باید داشته باشند و چه تصور می‌توانند بکنند که ما می‌خواهیم انتخابات به تعویق بیفتد آیا ما چه استفاده‌ای می‌توانیم بکنیم از اینکه انتخابات به تأخیر بیفتد. ما تصدیق داریم که ایام فترت برای این مملکت بد است و برای ما از همه بدتر است بنابراین بنده نمی‌خواهم بیش از این دلیل بیاورم که ما هم به فترت قائل نیستیم و بلکه سعی داریم که فترت در بین نیاید. اما تأخیر در اعلان انتخابات اقلاً بیست روز نیست و ده روز شده است و این هم بواسطه تصادف با ایام عید و دید و بازدید زیاد شده است و اتفاقاً وقتی این هیئت دولت آمدند که در آخر سال بود و کارهای متراکم زیادی بود و مدت‌های مدیدی هم مشغول مذاکره در پروگرام بودیم و یک امور مختلفه مهمه پیش آمده که دولت نتوانستند قبلاً تهیه انتخابات را بکنند و به این واسطه چند روزی به تأخیر افتاد. و اما آنچه را که اظهار نگرانی و تشویش فرمودند تصور نمی‌کنیم محل داشته باشد اما اینکه فرمودند دستورالعمل چه چیز است؟ آقایان نمایندگان باید خودشان بدانند که قانون هم به نظام نامه محتاج است و هم به دستورالعمل. این مسئله معمول به تمام مملکت دنیاست که وقتی قانونی از طرف مجلس و قوه مقننه صادر شد هیئت دولت بر طبق این قانون دستوری می‌نویسد زیرا قانون نمی‌تواند تمام جزئیات را پیش بینی کند بعلاوه قانون به عبارتی است که عموم از فهم آن عاجزند و محتاج به دستورالعمل و تعلیمات است بنده ادعا نمی‌کنم آقایانی که از خارج اطلاع دارند بنده را تصدیق خواهند کرد ملاحظه بفرمائید هیچ قانونی نیست که بر طبق آن نظامنامه‌ها و دستورالعمل‌ها نوشته نشود. دستورالعمل که گفته می‌شود تهیه و ارسال شده است نه اینکه ما بخواهیم بعد دستورالعملی بدهیم و بگوئیم یک دستورالعملی خواهم فرستاد که مثلاً برای چند ماه یا چند سال بعد از این. خیر. این طور نیست. دستورالعملی تهیه و فرستاده هم شده است. بنده متوقع نبودم که راجع به این مسئله اشکالی پیش آید زیرا در انتخابات سابق هم همین دستورالعمل بوده و همین دستورالعمل را جماعتی نوشته‌اند که قانون را می‌فهمند و حوائج مردم و چیزهائی را که ممکن بود در آن قانون ملتفت نشوند و توضیح می‌دادند و چنین به نظر دارم یکی از نویسندگان آن دستورالعمل آقای رئیس محترم مجلس است. بعد از آنکه قانون اخیر انتخابات که همین وکلای مجلس هم بر طبق آن انتخاب شده‌اند از مجلس گذشته و بدبختانه تولید فترت در مملکت گشت وقتی بنا شد انتخابات به عمل آید جماعتی که علاقمند به سرعت انجام امر انتخابات بودند دستورالعملی لازم داشتند. بنده هم شرف حضور داشتم و آقای رئیس هم به یاد دارم که تشریف داشتند و در بعضی از مواد قانون که قدری از ذهن مردم دور بود توضیح داده شد و همچنین در بعضی جاها که مجمل نوشته بود توضیحات و تعلیمات لازم دادیم پس این دستورالعمل یعنی تکمیل قانون و تعلیمات از برای آن. بالاخره بطوری که عرض کردم این دستورالعمل فرستاده شده است. اما اینکه چرا در اعلان نوشته شده ۱۵ روز بعد از وصول دستورالعمل. این تأخیر زیادی نیست زیرا باید دستورالعمل به همه جا رسیده باشد و اگر به تمام ولایات دوردست نرسیده باشد شاید به اغلب جاها رسیده باشد معذلک این مهلت برای این است که بر طبق این قانون عمل کنند که مطالعه و تهیه مقدمات را برای حسن اجرای انتخابات بنمایند حالا ا گر این مسئله اسباب نگرانی آقایان نمایندگان شده است هیئت دولت اصراری ندارد. می‌فرمایند تلگراف می‌کنیم که از فردا به مجرد رسیدن اوراق و دستورالعمل مصحوب آن اوراق شروع به انتخابات انجمن نظار و انتخابات بشود و تصور نمی‌کنم دولت یک نیاتی برای تأخیر انتخابات داشته باشد. اگر می‌فرمایند اشتباه است ممکن است زیرا ما معصوم نیستیم و متشکر هم می‌شویم که آقایان نمایندگان تذکر بدهند و بالاخره تصور می‌کنم ما حق گله از آقایان داشته باشیم که چرا این سوء ظن را داشته‌اند. حالا هر طور می‌فرمایند ممکن است رفتار شود و ممکن است تلگراف کنیم به تمام نقاط مملکت که به مجرد رسیدن اوراق انتخابات شروع به تعیین هیئت نظار و سرعت در انتخابات نمایند.
(جمعی گفتند صحیح است)
رئیس- هر چند بنده در این مذاکرات دخیل نیستم ولی برای تذکر خاطر آقای وزیر امور خارجه عرض می‌کنم که بنده هیچ گاه دستورالعملی برای وزارت داخله ننوشته‌ام اگر زمانی چیزی نوشته شده مدتی قبل از شروع به انتخابات دوره سوم بوده و بنده هیچوقت انتخابات را موکول به دستورالعمل ننموده‌ام.
وزیر امور خارجه- بنده هم همین را عرض کردم که یک وقتی برای توضیح قانون انتخابات لازم شد چیزهائی نوشته شود و مراد از دستورالعمل همین است. شاید لفظش مناسب نباشد ولی مقصود توضیحاتی است برای فهماندن قانون انتخابات که چگونه باید اجرا شود. عرض نکردم برای وزارت داخله دستورالعملی نوشته شد عرض کردم آن جا که این توضیحات نوشته شده بنده هم بودم حضرت عالی هم تشریف داشتید.
رئیس- آقای دست‌غیب (اجازه)
(جمعی گفتند مذاکرات کافی است)
رئیس- مذاکرات کافی است؟ بعضی گفتند کافی است و جمعی اظهار داشتند کافی نیست.
رئیس- رأی می‌گیریم. آقایانی که مذاکرات را کافی می‌دانند قیام فرمایند. (اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- معلوم می‌شود کافی است. (راپُرت کمیسیون مبتکرات راجع به طرح قانون پیشنهادی آقای آقا میر سید حسن کاشانی به شرح ذیل قرائت شد)
کمیسیون مبتکرات ۳ ساعت قبل از ظهر به ریاست آقای نجات تشکیل و پیشنهاد آقای آقا میر سید حسن نماینده کاشان را نسبت به منع دخول مفتشین تحدید به خانه‌ها تحت شور آورده نظر به اینکه مطلب به موجب اصل سیزدهم از متمّم قانون اساسی ممنوع و مطرح است و مطلبی را که قانون اساسی تصریح کرده دیگر نمی‌توان در آن اظهار عقیده نمود لذا کمیسیون از اظهار عقیده در قسمت اول خوددار نموده ولی در قسمت ثانی که برای مرتکبین و متخلفین از اصل سیزدهم قانون اساسی مجازات و تنبیهی معلوم شود کمیسیون موافق و قابل توجه بداند. (دست‌غیب)
رئیس- شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- قانون اساسی دخول در خانه‌های مردم را منع کرده است ولی یک استثنائی دارد. می‌نویسد اِلا به حکم قانون. در قانون تحدید هم نوشته شده است که وزارت مالیه نظامنامه اجرای این قانون را تدوین می‌کند در نظامنامه هم بر حسب اختیاری که وزارت مالیه تدوین کرده است و به یک ترتیب محدودی اجازه داده که به خانه مردم بروند حالا این احترامی که آقایان به قانون اساسی می‌کنند که چون این مطلب در قانون اساسی هست لازم نیست تکرار شود این به نظر بنده چیز غریبی است زیرا همه می‌دانیم و می‌بینیم که دسته دسته می‌ریزند در خانه مردم و متمسک به نظامنامه تحدید می‌شوند همین ترتیب را بهانه کرده‌اند حالا بگوئیم خیر چنین چیزی نیست و کسی نمی‌رود. خیر. مطابق نظامنامه تحدید می‌روند و نظامنامه تحدید هم مطابق نظامنامه تحدید نوشته شده و در قانون اساسی هم نوشته شده است که در خانه مردم نروند مگر به حکم قانون. بنده عقیده دارم که ما این احترام را به قانون اساسی نبندیم و تکذیب بکنیم این قانونی را که با یک چیزهای مصنوعی درست کرده‌اند.
رئیس- آقای شیخ‌الرئیس (اجازه)
شیخ‌الرئیس- بنده هم مخالفم
رئیس- آقای مستشارالسلطنه (اجازه)
مستشارالسلطنه- بنده هم موافقم
رئیس- بفرمائید
مستشارالسلطنه- آنچه که اغلب دیده شده بواسطه همین عبارتی که در قانون اساسی نوشته شده است اسباب زحمت مردم شده‌اند و یک قانون و نظامنامه‌ای نوشته‌اند بنده تصور می‌کنم یک چنین قانونی اسباب آسایش عمومی نیست بواسطه اینکه در اغلب جاها اسباب مزاحمت خانواده‌های اصیل و نجیب هم شده‌اند. بنده کاملاً با این پیشنهاد موافق هستم و بیش از این هم توضیحی ندارم برای حفظ اوقات مجلس شورای ملی بطور اختصار عرض می‌کنم باید منازل مردم از این ترتیبات محفوظ باشد مگر اینکه اداره تحدید یک شروط و مواد خوبی منظور بدارد که در چه موقع و با چه وسائل نظمیه در موارد مقتضه می‌تواند تفتیش بکند واِلا آزادانه به محض اینکه مفتش راپُرتی بدهد که در فلان جا تریاک هست بروند اسباب مزاحمت فراهم کنند و بعد هم که معلوم شد راپُرت اصل ندارد هیچ مجازاتی برای مرتکب نباشد این ترتیب صحیح نسیت.
رئیس- بعضی از آقایان می‌فرمایند که چون مدتی از شب گذشته جلسه ختم شود. آقای میر سید حسن هم قبول می‌فرمایند که مذاکرات در این راپُرت بماند برای فردا؟
آقا میرزا سید حسن- قبول می‌کنم که این مسئله بماند برای فردا و در اول جلسه مطرح شود.
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- در چند ماه قبل خاطر آقایان مستحضر است که یک مشاجراتی بین مستأجرین دکاکین و مستغلات با مالکین آن‌ها شروع شده بود که در نتیجه متوسل به مجلس شدند از طرف مجلس اقدامات مختصری شد و به دولت وقت بطور خصوصی اطلاع داده شد که قرار عادلانه بین مستأجرین و مالکین بدهند.
حاج سید عبدالوهاب- مخالف قانون شرع است.
تدین- گوش بدهید ببینید من چه می‌گویم من اهل شرعم و فقه شرعیات را خوب می‌دانم حاضر هم هستم امتحان بدهم مگر بنده چه گفتم؟
تدین- بنده ادامه این مشاجرات را مضر به مصالح مملکت می‌دانم
(جمعی گفتند صحیح است)
یک عریضه‌ای هم به مجلس نوشته‌اند جمعی هم آمده‌اند نظر به اینکه رئیس دولت و آقایان وزراء حاضر بودند خواستم تقاضا کنم یک قرار عادلانه و یک ترتیبی اتخاذ کنند که این مشاجرات بطور خوشی خاتمه پیدا کند.
رئیس- یک عریضه‌ای داده‌اند و بنده بر حسب وظیفه که داریم به کمیسیون عرایض فرستادم در آن جا مذاکره می‌شود و هر طور که کمیسیون عرایض صلاح دانست اقدام می‌شود.
(در این موقع پیشنهادی از طرف آقایان فیوضات و مساوات و آقا میر سید حسن کاشانی و ناظم‌العلماء به شرح ذیل قرائت شد)
مقام محترم ریاست جلیله مجلس شورای ملی
بنده پیشنهاد می‌کنم چنانچه آقای وزیر امور خارجه اظهار کردند از طرف دولت به تمام ایالات و ولایات تلگرافاً اعلام شود که پس از رسیدن اوراق انتخابات سریعاً انجمن نظار انتخابات تشکیل شود. (فیوضات- مساوات- میر سید حسن کاشانی- ناظم‌العلماء) (جمعی گفتند صحیح است)
آقا سید یعقوب- بنده با این پیشنهاد مخالفم. (در این موقع جمعی از نمایندگان به تدریج خارج شدند)
رئیس- آقایان تشریف می‌برند.
مساوات- مقصود این بود که رأی گرفته شود.
وزیر امور خارجه- حاجت به رأی نیست هیئت دولت خودش قبول می‌کند و تلگراف خواهدک رد.
رئیس- دستور فردا همین دستور امروز خواهد بود.
(مجلس سه ساعت از شب گذشته ختم شد)
رئیس مجلس- مؤتمن‌الملک