مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۰ خرداد (جوزا) ۱۳۰۲ نشست ۲۸۳
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۰ خرداد (جوزا) ۱۳۰۲ نشست ۲۸۳
جلسه ۲۸۳
صورت مشروح مجلس یوم یکشنبه بیستم جوزا ۱۳۰۲ مطابق بیست و چهارم شوال ۱۳۴۱
مجلس یک ساعت و ربع قبل از غروب به ریاست آقای مؤتمن‌الملک تشکیل گردید
(صورت جلسه یوم شنبه نوزدهم جوزا را آقای امیر ناصر قرائت نمودند)
رئیس- آقای اقبال‌السلطان (اجازه)
اقبال‌السلطان- در جلسه گذشته بنده تا نیم ساعت بعد از ظهر در مجلس بودم چون تا آنوقت جلسه تشکیل نشد بنده رفتم و بنده را غایب بدون اجازه نوشته‌اند.
رئیس- آقای آقا میرزا علی کازرونی (اجازه)
آقا میرزا علی کازرونی- در خصوص غیبت بنده هم همانطور که آقای اقبال‌السلطان فرمودند بعد از آنکه دیدم تا نیم ساعت بعد از ظهر جلسه تشکیل نشد و آقای منتصرالملک هم اجازه خواستند و مانعی نبود بنده هم رفتم ولی مقصود بنده عجالتاً این نبود بلکه می‌خواستم عرض کنم چنانچه در جلسات عدیده هم استغاثه ساکنین سواحل خلیج فارس را به عرض آقایان رسانیده‌ام ...
رئیس- در صورت جلسه فرمایشی دارید؟
کازرونی- خیر
رئیس- پس تأمل کنید. آقای فتح‌الدوله (اجازه)
فتح‌الدوله- بنده را در صورت جلسه غایب بدون اجازه نوشته‌اند در صورتی که بنده هم تا نیم ساعت بعد از ظهر این جا بودم و چون گفتند جلسه نمی‌شود رفتم.
رئیس- چون جلسه دیروز فوق العاده بود هر اعتراضی که راجع به غیبت‌ها در صورت مجلس دارید در خارج بفرمائید اصلاح می‌شود. آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- در جلسه گذشته بعد از اظهاراتی که آقای رئیس راجع به حادثه تربت فرمودند تذکر دادند که چند فقره بودجه رسیده است و در صورت جلسه ذکری از آن نشده است و به عقیده بنده چون این مسئله مهم است باید در صورت جلسه نوشته شود.
رئیس- همین طور است و باید نوشته شود. آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- بعد از تصویب صورت جلسه عرض دارم.
رئیس- در صورت جلسه دیگر ایرادی نیست؟ چند فقره لوایح از طرف دولت تقدیم مجلس شده است که برای استحضار خاطر آقایان عرض می‌کنم. اولاً لایحه استقراض ده الی چهل میلون دلار. ثانیاً لایحه تقاضای صد هزار تومان اعتبار برای کسری مخارج سنه ایت ئیل وزارت مالیه. ثالثاً لایحه استخدام شش نفر تبعه خارجه برای گمرک وزارت مالیه. دو فقره اول این لوایح راجع به کمیسیون بودجه است و سومی هم راجع به کمیسیون بودجه و هم کمیسیون خارجه. آقای آقا میرزا علی (اجازه)
آقا میرزا علی کازرونی- بنده در جلسات عدیده استغاثه ساکنین خلیج فارس را راجع به منع کاپوتاژ و خروج روپیه به عرض آقایان رسانیده‌ام که این مسئله باعث عسرت و فلاکت آن‌ها شده است و بکلی راه معاملات آن‌ها را مسدود کردها ست و استدعا کرده‌ام که مجلس به سرعت خاتمه به این مسئله داده پیشنهاد دولت را زودتر تصویب کند که اسباب نجات و استخلاص آن‌ها بشود.هر وقت هم اهالی خلیج فارس تلگراف می‌کردند به آن‌ها وعده داده می‌شد که در مجلس مطرح و همین چند روزه تکلیفش معلوم خواهد شد.از طرف مقام محترم ریاست هم مکرر اظهار شد که کمیسیون فواید عامه منتخب شده و زودتر تکلیف این مسئله را معلوم کند ولی کمیسیون انتخاب نشد این است که باز هم تضرّع می‌کنم چون چیزی از عمر مجلس چهارم باقی نمانده و اگر این مسئله هم به این حال باقی بماند باعث زحمت و فلاکت و بدبختی مردم خواهد شد، زودتر این مسئله در مجلس مطرح شود یک ماده هم بیشتر نیست و باز هم دقت نظر لازم ندارد پیشنهاد هم کرده‌ام.
رئیس- آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- با امروز تقریباً نه جلسه بیشتر از عمر مجلس چهارم باقی نمانده و لوایح مهمی که هست شور ثانی آن‌ها شروع شده منجمله لایحه ممیزی که از اول مجلس هر دولتی آمد نظری در آن داشت و در بین شور اول و دوم چند مرتبه دولت‌ها آن‌ها را استرداد نمودند ولی حالیه قریب بیست روز است از قوانین مالیه گذشته و به مخبر داده شده است که در آن نظری نموده تقدیم مجلس کند و آقای مخبر گویا هنوز فرصت نکرده‌اند که در آن نظر نمایند و راپُرت کمیسیون معطل مانده تقاضا می‌کنم تذکر داده شود که آن راپُرت زودتر طبع و توزیع شود و در این هفت و هشت جلسه که باقی مانده تکلیف آن معلوم گردد که مستشارها هم برای گرفتن مالیات بلاتکلیف نباشند.
رئیس- این قبیل مطالب را بنا بود همیشه در آخر جلسه اظهار نمائید. راجع به اظهار آقای کازرونی هم کمیسیون فواید عامه را انتخاب کردید ولی عده‌ای که رأی داده‌اند چون مکفی نبوده آن رأی باطل است اگر می‌خواهید این پیشنهاد ارجاع به کمیسیون فواید عامه شود باید مجدداً کمیسیون را انتخاب کنید واِلا باید مراجعه نمائید به یکی از کمیسیون‌های موجوده. ماده هفدهم لایحه نفت مطرح است. راجع به تعیین روز استیضاح هم بر حسب قراری که دیروز این جا داده شده به هیئت محترم وزراء ابلاغ شده است که امروز برای تعیین روز استیضاح حاضر شوند. ماده هفدهم قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده هفدهم- دولت باید در امتیاز نامه قید نماید که صاحب امتیاز در موقع تشکیل اولین کمپانی که مطابق مدلول ماده ۱۴ این قانون تأسیس می‌شود مجّاناً و بلاعوض یک عده یا صد چندی از اسهام کمپانی مذکوره را به دولت تسلیم نماید عده اسهام یا صد چند مزبور در امتیازنامه قطعاً تصریح خواهد شد و در هر حال از معادل سی هزار لیره انگلیسی نباید کمتر باشد.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرضی ندارم
رئیس- آقای آقا میرزا علی کازرونی (اجازه)
آقا میرزا علی کازرونی- در امتیازنامه نفت جنوب که همه آقایان هم تصدیق می‌کنند که یک غبن فاحشی ما داریم و هیچگاه هم از تأسف فراغت پیدا نمی‌کنیم با این ترتیب چهل هزار لیره به دولت ایران مجّاناً داده‌اند و در این جا سی هزار لیره برای دولت قائل شده‌اند آنهم در تحت عباراتی که آن عبارت سی هزار لیره را هم می بلغد. بنده تعجب می‌کنم که این قانون را از روی چه مدرکی نوشته‌اند که به تمام معنی و به تمام جهت یکطرفی است مثل اینکه دولت و ملت ایران بکلی در این قانون فراموش شدهاست در صورتی که تصدیق می‌کنید در موقعی که نفت در دنیا قیمتی نداشت و مملکت ما خیلی فقیر و اقتدارات خارجی در این جا کاملاً حکمفرما بود به وسائل نامشروعی امتیاز نفت جنوب را گرفتند با این حال آن امتیاز خیلی ساده تر و بهتر از این امتیاز نفت شمال است ملاحظه بفرمائید که خیلی الفاظ و عبارت به عوض حقوق به ما تسلیم می‌کنند حتی در صوتی که در نفت جنوب چهل هزار لیره نوشته‌اند نمی دانم چرا باید اینطور باشد.
مخبر- در اعتبارنامه سابق چهل هزار لیره نیست و بیست هزار لیره است علاوه بر این خیلی تأسف دارم از ایکه در این جا بغیر از ماده قانون و عبارت ماده چیزه دیگری به آقای کازرونی نمی‌توانم تلقی کنم. اگر قدری تعمق فرمایند این الفاظ و عبارات مبدل به چیزهای خوبی خواهد شد.
(جمعی گفتند مذاکرات کافی است)
رئیس- رأی گرفته می‌شود به ماده هفدهم. آقایانی که ماده هفدهم را تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اغلب قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده هیجدهم (به شرح ذیل قرائت شد)
ماده هجدهم- دولت باید در اعتبارنامه قید نماید که دولت ایران حق خواهد داشت در هیئت مدیره هر یک از کمپانی معادل یک خمس از آراء نماینده داشته باشد و این حق مانع نخواهد بود که دولت ایران به تناسب خریداری اسهام خود و یا اتباع ایران نیز نماینده وی احق رأی در هیئت مدیره داشته باشد.
رئیس- آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب- بنده خواستم از آقای مخبر سئوال کنم گر چه خودش هم در کمیسیون بوده‌اند ولی برای بنده شبهه دست داده است که یک نفر نماینده که از طرف دولت ایران در هیئت مدیره کمپانی هست تا چه اندازه حق به او داده می‌شود. آقای حق تفتیش در دفاتر و محاسبات و منافع و جریانات هم دارد یا نه. اگر حق تفتیش و رسیدگی به محاسبات و دفاتر را نداشته باشد بنده مخالفم و پیشنهاد می‌کنم علاوه بر حق رأی تفتیش در محاسبات هم داشته باشد.
مخبر- توضیح این مسئله در خود ماده هست زیرا هیئت مدیره هیئت خاصی نیستند تمام اختیارات را دارا هستند بعلاوه در آخر ماده هم نوشته شده است که نماینده ایران حق رأی دارد و همین مسئله تفسیر است که اختیاراتی که سایر نمایندگان کمپانی دارند این نماینده هم دارا است.
(جمعی گفتند مذاکرات کافی است)
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده هیجدهم. آقایانی که ماده هیجدهم را تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اغلب قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده نوزدهم (به مضمون ذیل خوانده شد)
ماده نوزدهم- هر قدر از اراضی غیر مزروع بایر متعلق به دولت را که مهندسین صاحب امتیاز برای ساختن تأسیسات و لوازم کار و همچنین برای بنای کارخانجات تصفیه و انبار و مخازن لازمه به جهت امتیاز لازم بدانند و برای تأسیسات دولتی طرف احتیاج نباشد از طرف دولت مجّاناً به صاحب امتیاز واگذار خواهد شد. به اراضی مزروعه و دائره متعلقه به دولت صاحب امتیاز مقدار لازم اراضی مزبوره را به قیمت محل و نرخ معمول خریداری خواهد نمود باستثنای مقداری که برای تأسیسات دولتی لازم است همچنین دولت به صاحب امتیاز حق می‌دهد که هرگونه اراضی متعلق به اشخاص را که برای مقاصد فوق‌الذکر لازم بداند با رضایت مالی و با شرائط مرضی‌الطرفین خریداری یا برای تمام مدت امتیاز اجاره نماید و در صورت اختلاف بین مالکین اراضی و صاحب امتیاز دولت مراقبت خواهد داشت که در فروش یا اجاره اراضی با رعایت خصوصیات محلی اجحاف نشود.بعلاوه حقوق هر یک از اتباع دولت ایران که از چاه‌های کوچک و چشمه‌های نفت از تاریخ تصویب امتیاز تحصیل نفت نمایند به همان مقداری که در آن تاریخ استفاده می نموده‌اند از طرف صاحب امتیاز رعایت خواهد شد مساجد و قبرستان و زیارتگاه‌ها و سایر اماکن متبرکه و کلیه اراضی حول و حوش آن‌ها تا فاصله ۲۵۰ متری از این حق خارج است مشروط بر اینکه اراضی که به دلایل فوق محفوظ می‌ماند در هیچ مورد از طرف دولت برای حفر چاه بکار نرود اراضی موقوفه نیز با مساعدت دولت و رعایت مصلحت وقف بطور اجاره به صاحب امتیاز واگذار خواهد شد.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- بنده تصور می‌کنم این ماده نوزدهم از مواد اساسی این قانون باشد زیرا هم باید طوری باشد که اصول مالکیت کاملاً محفوظ باشد و هم طوری باشد که قانون عملی بشود و این عبارتی که نوشته شده است دولت مراقبت خواهد داشت که در فروش یا اجاره اراضی با رعایت خصوصیات محلی اجحاف نشود. این عبارت به عقیده بنده ناقص است. فرض می‌کنیم زمینی ملک مالک باشد و مصدقین قیمت کردهاند صد تومان و مالک می‌گوید پانصد تومان نمی‌دهم مطابق این ماده مأمورین دولت حق دارند همه قسم مزاحم صاحب ملک بشوند و او را مجبور کنند که زمینش را به صد تومان بفروشد و این ترتیب صریحاً برخلاف اصول مالکیت است. به عقیده بنده اگر این جمله اجحاف نشود برداشته شده و عبارت اینطور نوشته شود: دولت مراقبت خواهد داشت که فروش یا اجاره اراضی با رعایت خصوصیات محلی عادلانه باشد بهتر است و اگر این لفظ عادلانه نوشته شود فرضاً اگر ملکی را صد تومان قیمت کردند و صاحب ملک بگوید پانصد تومان کمتر نمی‌دهم از نقطه نظر عدل نمی‌توانند او را مجبور کنند که صد تومان بفروشد و اگر به او بگویند حتماً باید ملکت را صد تومان بدهی می‌گوید این عادلانه نیست و در این صورت نه مشتری را ملزم می‌کند که به پانصد تومان ملک را بخرد و نه مالک را مجبور می‌نماید که به صد تومان بفروشد.این یک مطلب. مطلب دیگر این است که این جا نوشته شده است اراضی موقوفه نیز با مساعدت دولت و رعایت مصلحت وقف. معلوم نیست این مصلحت وقف به نظر کیست آیا به نظر دولت است؟ بنظر متولی است یا مشتری؟ و این لفظ ذو احتمالات است و به عقیده بنده باید تصریح شود که رعایت مصلحت وقف باید به نظر متولی وقف باشد و همین مصلحت مطلق کافی نیست در این موضوع پیشنهادی هم تقدیم می‌دارم.
رئیس- آقای تدین موافقید؟
تدین- بلی
رئیس- بفرمائید.
تدین- اعتراضات آقای شیخ‌الاسلام به نظر بنده اعتراضات لفظی است. در ماده کاملاً رعایت اصول مالکیت شده است. اگر در عبارت قبل قدری دقت می‌نمودند تصدیق می‌فرمودند که رعایت اصول مالکیت شده است زیرا آن جا می‌نویسد ما رضایت مالکین و با شرایط مرضی‌الطرفین خریداری یا برای تمام مدت امتیاز اجاره می‌نماید و در صورت اختلاف می‌گوید که در فروش یا اجاره اراضی با رعایت خصوصیات محلی دولت مراقبت خواهد کرد که اجحاف نشود یعنی نسبت به مالکین ظلم و تعدی نشود و معنی این عبارت این است که دولت مراقبت خواهد کرد که طرفین راضی و قیمت عادلانه باشد و به عقیده بنده این ترتیب به نفع مالک است اما در قسمت دیگر که فرمودند (با رعایت مصلحت وقف معلوم نیست به نظر کی بسته است، به نظر دولت یا مأمور دولت است) اینطور نیست. رعایت مصلحت وقف موضوعی است که مسلم است. اشخاصی هستند که در موضوع وقف ذی نفع اند و باید آن‌ها رعایت صرفه وقف را بکنند و به عقیده بنده احتیاجی ندارد که کلمه‌ای اضافه شود.
رئیس- آقای کازرونی (اجازه)
آقا میرزا علی کازرونی- بنده باز هم عرایض خود را تکرار می‌کنم. این قانون یکطرفی است و بهیچوجه رعایت دولت ایران و حق دولت نشده است. متأسفانه بنده در ماده شانزدهم حاضر نبودم که عرایض خود را عرضه بدارم و اگر زنده ماندم در شور کلیات آخر عقاید خود را اظهار خواهم داشت دیگر حکمیت آن بسته است به نظر اکثریت مجلس. در این ماده می‌نویسد: اراضی غیر مزروع دولت مجّاناً به صاحب امتیاز واگذار می‌شود. بنده نمی دانم به چه مناسبت این اراضی را به کمپانی می‌دهند در صورتی که کارخانجات و سایر لوازمی که کمپانی وارد می‌کند هیچ گمرک نمی‌دهد نفت که خارج می‌کند گمرک نمی‌دهد آنوقت این اراضی را هم مجّاناً به او بدهند؟ با تمام این ترتیبات تازه به ما چه خواهند داد؟ عقیده بنده این است در خصوص اراضی دولت هم کمپانی باید رضایت دولت را به عمل آورده به قیمت عادله از دولت خریداری نمایند. ممکن است به بنده جواب بگویند طرف راضی نمی‌شود یعنی اصل و مدرک و منشاء رضایت طرف است اگر اینطور باشد گذراندن قانون لزومی ندارد. قانونی از طرف صاحب امتیاز می‌آید به مجلس و همانطور بدون مذاکره تصویب می‌کردیم! می‌نویسد اراضی مزورعه و دائره به قیمت معمول خریداری می‌شود. بدیهی است هر زمینی که معلوم شد نفت دارد قیمت آن خیلی زیاد خواهد شد و قیمت معمول را نخواهد داشت یعنی آن مساحتی که محل احتیاج کمپانی واقع شد قیمت آن از قیمت معمولی خیلی زیادتر است و اگر بنا باشد اراضی مزروعه دولت در صورتی که نفت هم در آن اراضی پیدا شود به قیمت معمول و نرخ محل به کمپانی واگذار شود خوب ترتیبی نیست و بنده بکلی مخالفم و عقیده‌ام این است که هر طور کمپانی به اراضی صاحبان املاک معامله می‌کند با ارضی دولتی هم همان معامله را بکند و دیگر اینکه این جا می‌نویسد: اراضی اشخاص را با مراقبت دولت باید اجاره یا خریداری کرد. بنده نمی دانم بطور ملایمت باید سرش را برید؟ بطور نزاکت باید حبسش کرد؟ بنده عرض می‌کنم شخصی زمینی دارد و کمپانی می‌خواهد بخرد. صاحب زمین راضی نمی‌شود به آن قیمتی که کمپانی می‌گوید بفروشد و چهار نفر هم آمدند قیمت کردند گفتند قیمت عادلانه این زمین زرعی دو تومان است صاحب زمین می‌گوید نمی فروشم این جا مراقبت دولت یعنی چه؟ یعنی مجبورش می‌کند که بفروشد. اگر مجبورش می‌کند که بفروشد پس بگویند دولت صاحبان اراضی را مجبور می‌کند که زمین هایشان را به کمپانی بدهند اگر اینطور است که دیگر این لفظ را لازم ندارد و همان کلمه اجبار کافی است و اگر زمین مال مالک است که مراقبت اثری ندارد. زمین مال ملاّکین است و کمپانی می‌رود با آن‌ها بطور تراضی معامله می‌کند دیگر دولت مراقبت می‌کند یعنی چه؟ بنده هیچ معنی آن را نمی‌فهمم. آنوقت ما می گوئیم رعایت اصول مالکیت را می‌کنیم و اصول مالکیت را کاملاً در این جا قائل شده‌ایم! بنده با این ترتیب مخالفم. در امتیاز چک‌اسلاو هم اینطور مواد ندیدم. کمپانی نفت جنوب هم با صاحبان اراضی بطور تراضی معامله می‌کند به بعضی ۳ و به بعضی ۴ درصد و بعضی کمتر یا بیشتر داده است ولی در ا ین جا می‌گوید به کسانی که دارای چاه‌های کوچک هستند به همان مقداری که در آن تاریخ استفاده می‌کنند صاحب امتیاز منافع به آن‌ها خواهد داد آیا معنی آن این نیست که سلب مالکیت از صاحب چاه می‌کند؟ یا اینکه باز هم می‌گویند مالکیت را دارا است نهایت اینکه از او می‌گیرند و با قید ثبوت مالکیت مالکیت را از او سلب می‌کنند؟ راجع به املاک موقوفه هم این یک کلمه مصلحت وقف شامل زمان می‌شود ...
(گفتند مصلحت وقف)
کازرونی- خوب مصلحت وقف آنوقت تشخیص دهنده مصلحت کیست؟ اگر متولی است قید شود با رعایت نظر متولی و آن کسی که حق تصرف در این املاک موقوفه دارد لکن مصلحت وقت تنها معلوم نیست که مشخصش کیست؟ آیا کمپانی است یا دولت و یا دیگری است؟ چه ضرری دارد که ما یک کلمه دیگر هم اضافه کنیم و بگوئیم به نظر متولی یعنی همانطور که کمپانی با سایر اراضی مالکین معامله می‌کند با املاک موقوفه هم معامله کند.
(گفته شد مذاکرات کافی است)
رئیس- پیشنهادهای اصلاح قرائت می‌شود:
(به شرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم که در عبارت ماده ۱۹ بعد از جمله مراقبت خواهد داشت تا جمله اجحاف نشود حذف شده و به جای آن نوشته شود که فروش یا اجاره اراضی با رعایت خصوصیات محلی عادلانه باشد.
پیشنهاد ثانی- بنده پیشنهاد می‌کنم که در ماده ۱۹ بعد از لفظ مصلحت جمله ذیحق اضافه شود. (شیخ‌الاسلام اصفهانی)
رئیس- (خطاب به شیخ‌الاسلام) توضیحی دارید؟
شیخ‌الاسلام- مختصر
رئیس- بفرمائید.
شیخ‌الاسلام- آقای تدین تقریباً عرض بنده را رد نفرمودند بلکه تفسیر فرمودند اجحاف نشود را به عادلانه و توضیحات خوبی هم آقای کازرونی دادند و عقیده بنده این است که لفظ عادلانه تمام شبهات را رفع می‌کند و بهتر است آن لفظ اجحاف نشود ولو به آن طوری که آقای تدین فرمودند تفسیر شود باز تفسیرات دیگری هم برای آن می‌توانند قائل شوند مثل آن مثلی که بنده زدم کمپانی می‌گوید به آن مرد که ملک تو صد تومان می‌ارزد او می‌گوید پانصد تومان در جواب او می‌گویند که صد تومان را بگیر و چهار صد تومان اجحاف است. ولی در عادلانه نمی‌توانند و باید طرفین را تقریباً توصیه کنند.
رئیس- رأی می‌گیریم به پیشنهاد آقای اصلاح آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی. آقایانی که قابل توجه می دانند قیام فرمایند
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس- قابل توجه نشد. پیشنهاد دیگر از طرف آقای دست‌غیب قرائت می‌شود:
بنده پیشنهاد می‌کنم بعد از لفظ اجحاف نشود قید شود با رضایت مالک و همین قسم بعد از عبارت صاحب امتیاز رعایت خواهد شد باز قید شود با رضایت مالک و بعد از حول و حوش آن‌ها تا فاصله ۲۵۰ لااقل سیصد تومان قید شود و بعد از لفظ با رعایت مصلحت وقف قید شود بطوری که مخالف وقف نباشد.
رئیس- اگر توضیحات دارید بفرمائید.
دست‌غیب- فرمایشاتی که در این موضوع شده است صحیح است و به قاعده ولی به عقیده بنده فرمایشات و عبارات که در این جا نوشته شده است مخالف صریح است با اصول مالکیت ...
(مدرس- نیست)
به عقیده بنده هست ...
مدرس- اکثریت رأی بدهد.
دست‌غیب- بسیار خوب رأی بدهد من رأی نمی‌دهم برای اینکه این جا قید شده است (در صورت اختلاف) راست است ظاهر عبارت پیش از جمله (در صورت اختلاف) موهم این عبارت نیست ولی در صورتی که اختلاف بین مالک و کمپانی شد دولت باید کاری بکند که اجحاف به مالک نشود اگر باز هم مالک راضی شد و گفت نمی‌خواهم و به من اجحاف هم نشده است ولی ملکم را نمی‌دهم. دولت در آن صورت چه حق دارد به او حرف بزند و فقط شرط رضایت مالک است بعلاوه بنده در شور اول هم عرض کردم که مالک ملک ایران راضی خواهد شد ولی اگر این جا قید شود (با رضایت مالک) هم صرفه مملکت است و هم صرفه مالک و هم به عقیده بنده مخالف نیست با اصول مالکیت. همینطور عبارتی که این جا دارد (به همان مقداری که در آن تاریخ استفاده می نموده‌اند از طرف صاحب امتیاز رعایت خواهد شد) بسیار خوب رعایت خواهد شد دولت هم تصدیق کرد که صرفه دارد مهندس هم تصدیق کرد که صرفه دارد ولی مالک می‌گوید ملک من است و با اینکه صرفه دارد دلم نمی‌خواهد بدهم آنوقت هیچکس حق ندارد به صاحب ملک بگوید که ملکت را بده چه صرفه داشته باشد چه نداشته باشد. و اما در خصوص حول و حوش مساجد و قبرستان‌ها ۲۵۰ متر کم است و ۳۰۰ متر بکنند بهتر است و احترامات بیش از این لازم است و ۵۰ متر اضافه کردن ضرری ندارد. و اما راجع به مصلحت وقف آقایان می‌فرمایند مصلح وقف کافی است ولیکن کافی نیست زیرا رعایت وقف آن چیزی است که واقف معین کرده باشد نه متولی و نه غیر آن و هیچکس نمی‌تواند از حدود و شروطی که واقف معین کرده تخلف کند و چون نمی‌توانند تغییر شروط وقف را بدهند پس خوب است نوشته شود (در صورتی که مخالف با وقف نباشد) برای اینکه شاید آمدند و متولی را راضی کردند و او هم اقدام کرد در صورتی که آن اقدام مخالف است با صریح وقفنامه پس اگر بخواهیم عبارت را صریح و موافق با شرع بکنیم باید در این جا بنویسیم که مخالف با وقف هم نباشد.
رئیس- رأی می‌گیریم به قابل توجه بودن این پیشنهاد. آقایانی که پیشنهاد آقای دست‌غیب را قابل توجه می دانند قیام فرمایند
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس- قابل توجه نشد. پیشنهاد آقای گروسی
(به شرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم جمله (در صورت اختلاف) تا (اجحاف نشود) از ماده حذف شود. (حاج شیخ محمد حسن)
رئیس- توضیح بدهید
گروسی- چون مسئله خیلی اهمیت دارد و قبلاً هم اجازه گرفتم و نوبت به بنده نرسید ناچار شدم به عنوان توضیح عرایض خودم را عرض کنم ...
رئیس- به شرطی که توضیح مختصر باشد.
گروسی- عرض کردم مسئله خیلی مهم است اگر اجازه نمی فرمائید حالا می‌روم.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۱۹. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده بیستم قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده بیستم- کلیه اراضی که مورد حفر چاه و یا برای تأسیسات صنعتی و اداری لازمه برای استخراج مواد نفتی بکار برده شود و کلیه محصولات نفتی که از مملکت خارج می‌شود یا برای خروج ذخیره شده از هرگونه عوارض و رسومات و مالیات و گمرک در تمام این مدت امتیاز معاف خواهند بود و همچنین کلیه ملزومات و ادوات و ماشین آلات و اشیائی را که صاحب امتیاز برای اکتشاف و تحصیل و تصفیه نفت یا حمل یا ساختن و بکار انداختن لوله‌ها لازم باشد و به ایران وارد نماید مشمول این معافیت از عوارض و رسومات و مالیات و گمرک خواهد بود ولی اسباب شخصی و مواد غذائی متعلق به اجزاء صاحب امتیاز و کمپانی‌های متنوعه آن و آنچه در فوق ذکر نشده مشمول این معافیت نیست. کلیه اشیائی که به توسط صاحب امتیاز یا اجزاء آن به ایران وارد می‌شود اعم از اشیائی که به موجب این ماده از تأدیه عوارض گمرکی و یا مالیاتی معاف هستند یا غیر آن باید به ترتیب معمول مملکتی وارد شده اظهار نامه آن‌ها به گمرک تسلیم و تفتیش و معاینه گمرکی در مواد آن‌ها بطور صحیح مجزا و معمول گردد.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرضی ندارم.
رئیس- آقای کازرونی (اجازه)
کازرونی- در این جا یک معافیت فوق العاده به صاحب امتیاز داده شده است. اولاً این اراضی که در دست این کمپانی است از کلیه عوارض معاف است. عوارضی که از مالکین ایران و ارباب صنایع و تجار ایرانی و بالاخره از همه مردم گرفته می‌شود صاحب این امتیاز بکی از آن‌ها معاف است. حالا چرا و در ازاء چه معاف است؟ و پس از آنکه ما این معدن خداداد را به او دادیم به ما در عوض چه می‌دهد؟ که این معافیت به او داده شده چه عرض کنم. بنده که چیزی ندیده‌ام اگر دیده بودم البته این معافیت را هم قبول می‌کردم ولی چون ندیدم این است که عرض می‌کنم باید استیفای حقوق خودمان را به این وسیله کرده باشیم. ثانیاً نفت و مواد تصفیه نشده را که از ایران خارج می‌شود می‌گوید از حقوق گمرکی هم معاف است. فرض بفرمائید ما یک استخراج معدنی را به یک کمپانی دادیم یا اینکه مثلاً امتیاز دادیم کتیرا تحصیل کند آیا باید او را از عوارض مالیاتی و گمرکی هم معاف کنیم چه جهت دارد؟ اگر یک تضمیناتی در خارج شده باشد البته عیب ندارد ولی در صورتی که بنده تصور می‌کنم از کلیه نفتی که از سر حد خارج می‌شود حساب کنید (این را می‌گویم و از عهده هم بر می‌آیم) صدی چهار به ما نمی‌دهند در ازاء معدن و اراضی و کلیه امتیازاتی که به او داده‌ایم به این ترتیب که اینجا قائل شده بنده قول قطعی می‌دهم اگر جنسی که از سر حد خارج کنند صد پنج به ما بدهند صرفه با ما خواهد بود چرا باید اینطور باشد؟ معدن بدهیم زمین بدهیم آنوقت هم صدی پنج به ما ندهند. بنده مخالفم بنده عقیده‌ام این است که باید در وقت خروج از سد حد از هر ماده از مواد نفتی که خارج می‌شود یا به عنوان گمرک یا به عنوان حق معدن یا هر دو حقی قائل شویم یعنی اگر نفت خالص است از نفت خالص و اگر غیر خالص است از غیر خالص و اگر سایر مواد نفتی است از آن‌ها و بالاخره آنچه که از ایران خارج می‌شود از تمام آن‌ها یک گمرکی به ما بدهند همانطوری که اگر مال‌التجاره داشتیم و از هندوستان خارج و یا وارد می‌کردیم صدی شش یا صدی ده از ما می‌گرفتند ما هم یک گمرکی قائل شویم بنده که نمی دانم این چه قانون و چه امتیازی است و چه نظریه بوده است که تا این اندازه حقوق دولت ایران را پایمال کرده است.
رئیس- آقا جنابعالی نطق می‌کنید یا دعوی دارید؟
(بعضی گفتند- دعوا)
رئیس- آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- مخالفم
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- قسمت اخیر بیانات آقای کازرونی راجع به این ماده نبود بلکه راجع به ماده شانزدهم است که متأسفانه در آن موقع نبودند اظهار عقیده بکنند و حقوق دولت را که صدی بیست معین شده و بعد مساعده هم اضافه می‌شود آن را تبدیل کنند به یک پیشنهادی که صحیح نیست و در سر حد صدی پنج به عوض آن داده شود. متأسفانه آن ماده تصویب و دیگر در این جا مورد ندارد و اما در قسمت‌های اول در عین اینکه ایشان می‌فرمایند بیاناتشان عملی است به عقیده بنده اینطور نیست و البته اگر چنانچه در عوض صدی بیست صدی هشتاد به ما می‌دادند بهتر بود. کمپانی تمام سرمایه اش را بیاورد بریزد در ایران بعد مخارج هم بکند گمرک بدهد عوارض و مالیات هم بدهد و بالاخره هیچ نفع نبرد و هر چه نفع داشته باشد تسلیم ما بکند البته برای ما بهتر است ولی باید دید این مسئله عملی است؟ آیا یک امتیازی یک کمپانی در یک جائی گرفته است که این معافیت‌ها به او داده نشده است؟ بعلاوه ماشین آلات که در این جا معاف از گمرک شده اولاً بعد از انقضاء مدت مطابق همین قانون متعلق به دولت است. ثانیاً خوب بود معین می‌کردند که گمرکش چقدر می‌شود بنده هر وقت که از آقای اقبال‌السلطان سئوال کردم گفتند آهن ساخته شده یک من هفت شاهی گمرک دارد رویهمرفته که حساب بکنیم یک مبلغ قابل توجهی نخواهد شد بعلاوه کمپانی که حاضر می‌شود معادن خداداد را در این جا استخراج کند و سرمایه خود را صرف کند و زحمت بکشد نذر نکرده است که مجّاناً بیاید برای ما کار بکند البته برای استفاده است و این همان ترتیب است که در همه جا معمول است و در این جا نسبت به دولت ایران ظلمی نشده است بلکه تا اندازه‌ای که ممکن بوده است رعایت شده و طرفداری از ملت و دولت ایران شده است بنابراین این صحبت هائی را که می‌فرمایند جزو آمال و آرزو است به عقیده بنده و تصور نمی‌کنم در هیچ جا یک کمپانی پیدا بشود که تمام منافع خود را به دولت بدهد
(جمعی گفتند مذاکرات کافی است)
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده بیستم. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(عده کثیری قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده بیست و یکم قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده بیست و یکم- حق ساختن و بکار انداختن و نگهداری لوله‌های لازمه و شعب آن‌ها برای نقل نفت برای صاحب امتیاز ملحوظ است که به انتخاب مهندسین خود محل ساختن آن‌ها را از جائی که یک یا چند فقره از محصولات مزبوره در ماده (۱) یافت شود معین نموده بوسیله آن‌ها مواد را در هر نقطه از نقاط ایران یا تا هر نقطه از سرحدات ایران حمل کند مشروط بر اینکه کشیدن لوله‌ها مخالف مندرجات امتیاز نفتی که دولت ایران در تایرخ۲۸ مارچ ۱۹۰۱ اعطاء نموده است نباشد حقوق ذیل نیز برای صاحب امتیاز حاصل خواهد بود. ساختن و بکار انداختن و نگهداری هرگونه چاه‌ها و انبارها و ایستگاه‌ها و دستگاه‌های تلمبه برای تحصیل و جمع آوری و حمل و نقل گازهای طبیعی و نفت و قیر و موم معدنی و همچنین ساختن بنادر و اسکله‌ها و ابنیه و خانه‌ها و کارخانجات تصفیه و راه‌های عرابه رو و راه آهن عرابه رو و راه آهن مخصوص برای حمل اجزاء و ملزومات و محصولات نفت و تراموای و خطوط تلفن (به شرط استرضای شرکت تلفن ایران) و تلگراف و دستگاه‌های الکتریک و سیم‌های نقاله و تأسیس هرگونه مؤسساتی که برای اجرای مقررات امتیاز در قطعات چهارگانه لازم است مشروط بر اینکه اولاً به هیچ نوع تأسیساتی جز برای حوائج اقتصادی که مختص اجرای امتیاز باشد مبادرت نشود ثانیاً حق تأسیس راه‌های آهن و شوسه و تراموای که به صاحب امتیاز داده می‌شود مزاح راه‌های موجوده نبوده و از راه‌های دیگری که من بعد تأسیس می‌شوند جلوگیری ننماید ثالثاً طرح و نقشه ابنیه و وضعیت کلیه کارخانجات تصفیه و واگن‌های راه آهن و خطوط تلگراف و تلفن و لوله‌های بزرگ و بندرها و نقاط انتهائی آن‌ها و وسائل دیگر و سواد نقشه جات و راپُرت‌های متخصصین معرفه الارض صاحب امتیاز باید به دولت تقدیم شود.
تبصره- (۱)- حمل و نقل مواد نفتی در صورتی که در خارج از راه‌ها و تأسیسات خصوصی صاحب امتیاز باشد از حق‌العبور قانونی راه‌ها معاف نخواهد بود.
(ب)- تلگراف و تلفن فوق‌الذکر باید با خطوط تلگراف و تلفن عمومی اتصال نداشته باشد.
(ج)- هر نوع تأسیسات بندری که صاحب امتیاز بنماید تابع مقررات داخلی مملکت ایران خواهد بود.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام (اجازه)
شیخ‌الاسلام- (در محل نطق) چشم که نمی‌بیند.
رئیس- چون تاریک است و چشم آقا هم نمی‌بیند نطق شان می‌ماند برای بعد از تنفس.
(در این موقع جلسه برای تنفس تعطیل و پس از نیم ساعت مجدداً تشکیل گردید)
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ الاسلام اصفهانی- بنده با یک قسمت از عبارات این ماده مخالفم برای اینکه در این ماده نوشته شده است: مشروط بر اینکه کشیدن لوله‌ها مخالف مندرجات امتیاز نفتی که دولت ایران در تاریخ ۲۸ مارچ ۱۹۰۱ اعطاء نموده است نباشد. همه می دانیم که در اطراف امتیاز نفت جنوب حرف‌هایی است بواسطه کسالت شدید مرحوم مظفرالدین شاه و خیانت کاری‌های درباریان و سایر حرف هائی که همه شنیده و می دانند هیچ ضرورتی ندارد که در ضمن گذراندن یک قانونی بیائیم امتیاز نفت جنوب را در مجلس شورای ملی تصدیق کنیم آقایان اعضاء کمیسیون یک ملاحظه‌ای کردهاند که عاقلانه بوده است و خواسته‌اند این قانون منافاتی با آن امتیاز نداشته باشد که در نتیجه اسباب دردسر بشود. ولی برای رفع این اشکال این عبارت طولانی لازم نیست. در امتیازنامه نفت جنوب نوشته شده است قطع نظر از آنچه که در فوق ذکر شده این امتیاز شامل ولایات آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان، استرآباد نخواهد شد تا این جا عرضی ندارم ولی اشکال من در این قسمت است که می‌خوانم ولی به شرطی که دولت علیه هیچکس اجازه ندهد که لوله‌های نفت را به سمت رودخانه‌ها و سواحل جنوبی ایران تأسیس نمایند. ممکن است عین این عبارت را در عوض این جمله دور و دراز این قانون بنویسند و به عقیده بنده این عبارت خیلی بهتر است و چون قرار داده شده که در این قانون کمتر صحبت بشود بنده هم زیاده بر این تصدیع نداده و یک پیشنهادی هم تقدیم خواهم کرد.
رئیس- کسی نگفت در این قانون کم صحبت بشود اگر مقصود جنابعالی ایرادی بود که به آقای گروسی شد چون در پیشنهاد مطابق نظامنامه نباید زیاد صحبت کرد.
شیخ‌الاسلام- مقصودم فرمایش حضرتعالی نبود رفقا توصیه کردند که کمتر صحبت بشود برای اینکه زودتر این قانون بگذرد.
رئیس- آقایان مذاکرات را کافی می دانند؟
(گفته شد کافی است)
پیشنهاد آقای زنجانی قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم که عبارت ذیل بر ماده ۲۱ قبل از تبصره اول افزوده شود: در تمام اراضی که صاحب امتیاز برای تأسیسات مزبوره استعمال می‌کند خواه اراضی دولتی یا ملکی اشخاص یا موقوفات و غیره مفاد ماده نوزدهم مراعات خواهد شد. (ابراهیم زنجانی)
رئیس- آقای زنجانی (اجازه)
زنجانی- در ماده نوزدهم تکلیف اراضی که صاحب امتیاز برای بنای کارخانجات تصفیه و انبار و برای ساختن تأسیسات و لوازم کار لازم بداند معین شده اما برای کشیدن سیم تلفن و تلگراف و سیم نقاله و غیره تکلیف این اراضی معین نشده لذا پیشنهاد کردم که در این اراضی هم همان مراعاتی که در ماده ۱۹ شده است در این ماده هم بشود.
رئیس- رأی می‌گیریم به قابل توجه بودن پیشنهاد آقای زنجانی. آقایانی که این پیشنهاد را قابل توجه می دانند قیام فرمایند
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس- قابل توجه نشد. پیشنهاد آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم که از ماده ۲۱ عبارت از (مشروط بر اینکه) تا جمله (اعطاء نموده است) حذف شده و به جای آن نوشته شود (به شرط آنکه لوله‌های مذکوره به طرف رودخانه‌ها و سواحل جنوب ایران تأسیس ننمایند)
رئیس- توضیح که دادید حالا باید رأی گرفته شود.
شیخ‌الاسلام- بلی توضیح ندارم.
رئیس- رأی می‌گیریم به قابل توجه بودن پیشنهاد آقای شیخ‌الاسلام. آقایانی که قابل توجه می دانند قیام فرمایند
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس- قابل توجه نشد. رأی می‌گیریم به ماده ۲۱. کسانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۲ قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۲- صاحب امتیاز به دولت حق خواهد داد که مجّاناً در موارد احتیاج عمومی از تلفن و تلگراف و هر قبیل وسایل ارتباطیه و نقلیه متعلقه به صاحب امتیاز موقّتاً استفاده نماید ولی این استفاده موقتی بطوری خواهد بود که اساساً مانع تعقیب کارهای صاحب امتیاز نبوده و به منافع او لطمه نرساند.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرضی ندارم.
رئیس- آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب- بنده موافقم
رئیس- آقای حاج میرزا عبدالوهاب (اجازه)
حاج میرزا عبدالوهاب- عرضی ندارم
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۲۲. آقایانی که این ماده را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۳
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۳- در موقع انقضای مدت امتیاز کلیه ملزومات و ابنیه و اثاثیه و ماشین آلات و هرگونه دارائی دیگر صاحب امتیاز و اراضی که در تصرف یا مورد استفاده او است به دولت تعلق خواهد گرفت و صاحب امتیاز از آن حق مطالبه عوض نخواهد داشت ولی در صورتی که صاحب امتیاز عملیات راجعه به امتیاز را در ظرف دوازده سال اول از تاریخ امتیاز ترک نماید (و در آن صورت امتیاز باطل و از درجه اعتبار ساقط خواهد بود) صاحب امتیاز کلیه حقوق اراضی و اموال غیر منقول خود را به دولت واگذار نموده و فقط حق خواهد داشت بعضی یا تمامی ملزومات و اثاثیه و ماشین‌آلات و کلیه اموال منقوله دیگری را که به مملکت ایران برای اجرای عملیات این امتیاز وارد کرده است از حدود مملکت ایران خارج نماید چه آن‌ها را نصب و در ابنیه استعمال کرده یا نکرده باشد. صاحب امتیاز حق دارد اشیاء مزبور را با کشتی به خارجه حمل نماید بدون آنکه دولت ممانعت یا هر قبیل مالیات و گمرک از آن‌ها مطالبه کند.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرضی ندارم.
رئیس- آقای سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب- بنده موافقم
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- بنده هم موافقم
رئیس- رأی گرفته می‌شود به ماده ۲۳. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۴
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۴- صاحب امتیاز متعهد است که برای تعلیم مسائل علمی و عملی راجع به نفت با اتباع ایران مساعدت نموده و کارهائی را که معلومات و اطلاعات مخصوصه لازم ندارد اختصاصاً به اتباع ایرانی رجوع کند و اتباع ایرانی را که برای عملیات فنی مستعد و لایق بداند به سایرین ترجیح دهد.
رئیس- آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقا سید یعقوب- بنده موافقم
رئیس- آقای زنجانی (اجازه)
زنجانی- بنده یک پیشنهادی کرده بودم تا یک الزامی در ا ین کار باشد و نمی دانم چرا کمیسیون پیشنهاد بنده را مراعات نکرده‌اند. آن پیشنهاد راجع به همین ماده بود که در آنوقت ماده شانزده بود.
رئیس- این پیشنهاد را به همین ماده است؟
زنجانی- بلی راجع به همین ماده است که آن وقت ماده شانزده بود حالا می‌خوانم. صاحب امتیاز متعهد است که برای عملیات امتیاز هر قدر از ایرانیان که می‌توانند کار فنی و یا غر فنی را انجام دهند و مخصوصاً در کارهائی که مهارت مخصوص لازم ندارد از غیر ایرانی اجیر نمایند و در نزد هر یک از مهندسین و خبره‌های فنی که نظایر ایشان در ایران نیست و بکار گماشته یک نفر ایرانی که دولت معین می‌کند قبول نموده خبره مزبور به آن شخص بطور متعارف مسائل فنی را یاد بدهد و همینکه ایرانی خبره مساوی خبره‌های فنی خارجی پیدا شد استخدام ایرانی را در کار مقدم دارد. (ابراهیم زنجانی) این یک مسئله خیلی لازمی است که از هر کار لازم تر است و بنده نمی دانم چرا کمیسیون این پیشنهاد را مراعات نکرده است و حالا دوباره این پیشنهاد را می‌نمایم.
مخبر- در پیشنهاد آقای زنجانی مثل سایر پیشنهادها مداقه کردیم و بالاخره کمیسیون عبارت فعلی ماده ۲۴ را که به عقیده کمیسیون همان معنی را می‌رساند ترجیح داده است.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده بیست و چهارم. آقایانی که این ماده را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اکثر قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. پیشنهاد آقای آقا میرزا علی قرائت می‌شود.
(به شرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم که مواد با قید و مذاکرات در کلیات قانون امتیاز نفت بماند برای جلسه آتیه
(جمعی گفتند مورد ندارد و همین امشب باید تمام بشود)
رئیس- آقای کازرونی (اجازه)
آقا میرزا علی کازرونی- بنده عقیده دارم که باید در کلیات این قانون مذاکرات طولانی بشود و هر کس عقاید خود را مشروحاً بگوید. پیشنهاد بنده هم طوری نبود که مهیّج باشد و از اطراف صداها بلند شود بلکه پیشنهاد کردم بقیه این مواد و شور در کلیات بماند برای جلسه دیگر.
مخبر- ممکن است همین امشب این موادی را که حاضر است تمام کنید ولی آقایان باید متذکر باشند که نمی‌توان امشب این قانون را تمام کنیم برای اینکه یکی از این مواد به کمیسیون مراجعه شده و در کمیسیون تحت مطالعه است و هنوز راپُرت آن به مجلس تقدیم نشده از آن جمله تبصره ماده اول این قانون بود راجع به آن قسمتی که مستثنی می‌شود و هنوز تکلیف این قسمت در کمیسیون معلوم نشده ولی در هر صورت ما نمی‌توانیم امشب این قانون را تمام کنیم ولی اگر آقایان مایلند می‌توانند این مواد را که حاضر است تمام کنیم و از آن طرف هم چون آقایان وزراء آمده‌اند و حاضر شده‌اند برای تعیین روز استیضاح به این ملاحظه این مواد را امشب تمام می‌کنیم و شور در کلیات آن را می‌گذاریم برای جلسه آتیه.
آقا میرزا علی- بنده پیشنهاد خود را مسترد می‌دارم.
آقا سید فاضل- بنده پیشنهاد ایشان را قبول می‌کنم.
رئیس- آقایانی که این پیشنهاد را قبول می‌کنند قیام فرمایند
(عده قلیلی قیام نمودند)
رئیس- تصویب نشد. ماده ۲۵ (به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۵- دولت می‌تواند تعهد نماید که در موارد فرس ماژور که باعث اختلال اجرای تعهدات صاحب امتیاز می‌شود مدت بقای فرس ماژور را به مدت معینه امتیاز می‌افزاید و هرگاه صاحب امتیاز وقوع موارد فرس ماژور را مشاهده نماید در ظرف سی روز بیاد وزارت فواید عمه را در تهران مستحضر سازد و دولت در ظرف مدت مناسبی نظریات خود را راجع به وقوع فرس ماژور به صاحب امتیاز اعلام کند و چنانچه بر طبق مقررات فوق از طرف کمپانی وقوع موارد فرس ماژور به دولت اخطار نشود موارد مزبوره از طرف دولت تصدیق نخواهد شد در صورت حدوث اختلاف مابین صاحب امتیاز و دولت در باب وجود موارد فرس ماژور مراتب مختلف فیهم به حکمیتی که در ماده () پیش‌بینی شده است ارجاع خواهد شد.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرضی ندارم
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- موافقم
رئیس- آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- در این ماده می‌نویسد در موارد فرس ماژور که باعث اختلال اجرای تعهدات صاحب امتیاز می‌شود مدت بقای فرس ماژور را به مدت معینه امتیاز می‌افزاید. اگر در یک زاویه انقلابی پیش بیاید و عملیات کمپانی را در آن زاویه خنثی نماید در صورتی که کمپانی در سایر نقاط مشغول عملیات خودش باشد آنوقت مدت انقلاب بر تمام مدت افزوده می‌شود یا نه؟ و بنده با این قسمت مخالفم و باید یک تبصره بر این ماده اضافه شود واِلا ممکن است هر روز در یک گوشه‌ای از منطقه امتیاز یک انقلابی رخ دهد که اسباب زحمت کمپانی شود. بنابراین بایستی آن مدت را بر مدت امتیاز بیفزائیم.
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- اگر آقای حائری‌زاده ظاهر این عبارت را دقت بفرمایند مقصودشان تأمین می‌شود زیرا در این ماده نوشته شده در موارد فرس ماژور که باعث اختلال اجرای کلیه تعهدات بشود نه اینکه در یک قسمت باعث اختلال بشود و عبارت مطلق است و کلی و محتاج به تبصره نیست.
رئیس- آقای دست‌غیب (اجازه)
دست‌غیب- بنده موافقم
رئیس- آقای آقا سید فاضل (اجازه)
آقا سید فاضل- بنده اصلاح عبارتی پیشنهاد می‌کنم
رئیس- اگر اصلاح عبارتی پیشنهاد می‌کنید پس مخالفید.
آقا سید فاضل- به عقیده بنده کلمه مختلف فیهم غلط است باید مختلف فیهما نوشته شود.
مخبر- همینطور هم باید اصلاح شود
رئیس- غیر از این دیگر ایرادی نیست؟ جمعی گفتند خیر
آقا سید یعقوب- بنده عرضی دارم.
رئیس- بفرمائید.
آقا سید یعقوب- اینکه در این ماده نوشته شده در موقع فرس ماژور که باعث اختلال اجرای تعهدات صاحب امتیاز بشود این جا باید یک لفظ کلیه گذشته شود آنوقت مقصود آقای حائری‌زاده هم تأمین می‌شود.
رئیس- (خطاب به آقای مخبر) - قبول می‌کنید؟
مخبر- خیر.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۲۵ با اصلاح آقای آقا سید فاضل. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۶ به شرح ذیل قرائت شد.
ماده ۲۶- هر گاه اختلافی در موضوع تفسیر این امتیاز یا در موضوع حقوق و مسئولیت‌های طرفین متعاهدتین حادث شود مراتب مختلف فیهم به ترتیب ذیل به حکمیت ارجاع می‌شود هر یک از طرفین یک نفر حکم تعیین و در صورت امکان حکمین متّفقاً حکم ثالثی انتخاب می‌نمایند و هر گاه در موضوع تعیین حکم ثالث موافقت حاصل نشود طرفین از رئیس دیوان ثابت قضاوت بین المللی یا از محاکم شبیه به آن که مرضی الطرفین باشد تقاضای حکم ثالث را خواهند نمود پس از آن محکمه حکمیت در محلی که دولت ایران تعیین می‌کند شروع بکار می‌کنند تصمیم اکثریت سه نفر حکم‌ها معتبر و قطعی خواهد بود و مخارج محاکمه و حقوق حکم به موجب تصمیم حکم‌ها مأخوذ خواهد شد.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام اصفهانی- عرضی ندارم
رئیس- آقای آقا سید یعقوب (اجازه)
آقای آقا سید یعقوب- موافقم
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- بنده هم موافق هستم
مخبر- در این ماده یک اصلاحی راجع به مختلف فیهم هست.
رئیس- بلی همانطور اصلاح و قرائت شد. آقایانی که این ماده را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۷
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۷- دولت یک نفر کمیسر معین می‌نماید که در امور راجعه به امتیاز نماینده دولت خواهد بود صاحب امتیاز یا نمایندگان او همیشه به او دسترسی خواهند داشت کمیسر مزبور کلیه اطلاعات مربوط به امتیاز را که دارا باشد هر وقت صاحب امتیاز بخواهد به او خواهد داد و او را راهنمائی خواهد کرد کمیسر مزبور از نماینده‌ای که صاحب امتیاز معین می‌کند کلیه اطلاعات مربوط به منافع دولت و اطلاعات راجعه به پیشرفت کار و غیره را مطالبه خواهد کرد که هر زمان دولت بخواهد به دولت اطلاع دهد صاحب امتیاز سالیانه مبلغ پنج هزار دلار طلای رایج آمریکا از بابت حقوق کمیسر به دولت خواهد پرداخت.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرضی ندارم
رئیس- آقای تدین (اجازه)
تدین- موافقم
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۲۷. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند. (اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۸. این ماده که در ضمن ماده به آن اشاره شدهاست کدام ماده است؟
مخبر- ماده ۱۴ که راجع به شرکت خارجی است.
رئیس- ماده ۲۸ قرائت می‌شود (به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۸- امتیازی که به موجب این قانون داده می‌شود در موارد ذیل ملغی اعلام خواهد شد.
۱- درد صورتی که تخلف صاحب امتیاز از مدلول ماده () این قانون محرز گردد
۲- در صورتی که صاحب امتیاز از اجرای سایر تعهداتی که در این قانون مقرر است تخلف ورزد
۳- در صورتی که متصدیان این امتیاز عملیاتی بر علیه استقلال و تمامیت ایران نموده و یا در امور مذهبی و سیاسی مداخله نمایند. در موارد فقره دویم و سیم موضوع تخلف از طرف دولت کتباً به صاحب امتیاز اعلام و چهار ماه به او فرجه داده می‌شود که در صدد اصلاح بر آید و چنانچه صاحب امتیاز از اصلاح تخلف نمود مراتب به حکمیت مذکور در ماده () مرجوع و پس از صدور حکم الغاء امتیاز خواهد شد در این صورت حقوق و اموال صاحب امتیاز مثل بعد از انقضای مدت امتیاز مجّاناً به دولت تعلق خواهد گرفت.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- بنده در این ماده دیگر عرضی ندارم.
رئیس- آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- در فقره اول این ماده به ماده چهاردهم اشاره کرده است و ماده چهاردهم صاحب امتیاز را ملزم کرده است به اینکه در امتیازنامه خودش یک همچو عبارتی بنویسد اگر ننوشت موجب الغاء می‌شود در فقره دوم می‌نویسد: در صورتی که صاحب امتیاز از اجرای سایر تعهداتی که در این قانون مقرر است تخلف ورزد حالا اگر صاحب امتیاز از نوشتن آن استنکاف نکرد ولی در اجرای آن استنکاف کرد آنوقت شما به چه دلیل این امتیاز را ملغی می‌کنید بنابراین خوب است که ماده چهارده را هم جزء سایر تعهدات قرار بدهند برای اینکه ممکن است از اجرای این ماده چهارده تخلف کند پس به عقیده بنده بهتر این است که کلیه تعهدات نوشته شود و کلمه سایر به کلیه تبدیل شود.
مخبر- همینطور است که ملاحظه فرموده‌اید ماده چهاردهم دولت و صاحب امتیاز را مقید کرده است عین این عبارت را که این جا ذکر شده در امتیازنامه باشد و چون به این تعهدنامه اهمیت فوق العاده داده شده بنابراین خواستیم در این قانون عین جملات و عبارات تصریح شود پس قید به این جمله قید به ماده چهاردهم است و در این صورت تصدیق می‌فرمائید که این ایراد وارد نیست.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۲۸. آقایانی که این ماده را تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۲۹
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۲۹- مجلس شورای ملی ایران اعلام می‌دارد که هیچگونه امتیازاتی که به تصویب مجلس شورای ملی ایران رسیده باشد نسبت به معدنیاتی که در قطعات چهارگانه به صاحب امتیاز اعطاء می‌گردد داده نشده و بنابراین هیچگونه دعاوی که قانوناً معتبر باشد نسبت به معدنیات مذکور وجود ندارد و نیز مجلس شورای ملی اعلام می‌دارد که این امتیاز یگانه مانع اللغیر است که برای اعمال اجرای نیات فوق‌الذکر در قطعات چهارگانه مزبور اعطاء می‌شود.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام اصفهانی- عرض کردم در این چند ماده عرضی ندارم.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۲۹. آقایانی که این ماده را تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۳۰
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۳۰- هر قانونی که مخالف مدلول این قانون باشد از تاریخ تصویب امتیاز ملغی اعلام می‌شود.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۳۰. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۳۱
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۳۱- به استثنای مقررات ماده ۱۴ دولت مجاز است تغییر کلمات و عبارات امتیازنامه را که مستلزم روشن شدن مضمون و تأثیر قانونی امتیاز باشد و همچنین اضافه کردن موادی را که توضیح آن مستلزم حفظ منافع ایران است و همچنین تصریح اصطلاحات فنی را که در ضمن تحریر امتیازنامه استعمال می‌شود و از نقطه نظر جلوگیری از اختلافات آتیه مفید است قبول نماید.
رئیس- آقای شیخ‌الاسلام اصفهانی (اجازه)
شیخ‌الاسلام- عرض کردم عرضی ندارم.
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۳۱. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۳۲
(به شرح ذیل قرائت شد)
ماده ۳۲- امتیازنامه نفت شمال نسختین به زبان فارسی و فرانسه تحریر خواهد شد و در موقع ظهور اختلاف نسخه فرانسه معتبر خواهد بود.
رئیس- آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- در امتیازنامه چک و اسلاو یک ماده دارد که در آن نوشته شده کمپانی که امتیاز نفت را می‌گیرد باید دفاتر و اسنادش به زبان چک و اسلاو باشد که دولت همیشه بتواند به عملیات کمپانی تفتیش و رسیدگی کند ولی متأسفانه در امتیازنامه ما همچو ماده‌ای نبود و تصور نمی‌کنم که در دنیا زبان فارسی اهمیتش کمتر از زبان چک و اسلاو باشد اهمیت این امتیاز هم بیش از معاهده ایران و روسیه نیست در آن معاهده ما هر دو نسخه را حجیت دادیم و نمی دانیم چرا در این جا زبان فرانسه را معتبر قرار داده‌ایم و برای چه؟ زبان رسمی خودمان را از حجیت بیندازیم و بنده با این ترتیب مخالفم.
مخبر- مقصود این نیست که ما می‌خواهیم زبان فارسی را از حجیت بیندازیم لکن در موقعی که به یک حکمیتی قائل می‌شویم باید ملاحظه کرد که ممکن است حکم‌ها همه فارسی ندانند و چون حکمیت هم باید از روی اصل مواد امتیاز باشد پس باید یک زبانی معین شود که حکمین آن زبان را بخوبی بدانند به این ملاحظه بوده است که این جا نسخه فرانسه را اهمیت داده‌ایم.
رئیس- آقای ارباب کیخسرو (اجازه)
ارباب کیخسرو- بنده موافقم
رئیس- رأی می‌گیریم به ماده ۳۲. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند
(اکثر قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. ماده ۱۵ و شور در کلیات می‌ماند برای جلسه بعد. بالفعل چیزی که از دستور باقی می‌ماند تعیین روز استیضاح است.
کازرونی- بنده پیشنهادی تقدیم کرده‌ام
رئیس- پیشنهاد آقای کازرونی قرائت می‌شود
(به شرح ذیل قرائت شد)
بنده پیشنهاد می‌کنم لایحه دولت راجع به آزادی (کاپوتاژ) قران و آزادی خروج روپیه به کمیسیون مالیه ارجاع شود.
رئیس- آقای آقا میرزا علی (اجازه)
آقا میرزا علی کازرونی- چون بنده می دانم که کمیسیون فواید عامه منتخب نخواهد شد و این مسئله هم خیلی اهمیت دارد و اگر تصویب نشود شاید یکی دو بندر مهم زرخیز از انتفاع و درجه اعتبار بیفتد از این جهت استدعا می‌کنم که زودتر به کمیسیون مالیه ارجاع شود بلکه زودتر راپُرت آن به مجلس بیاید و تکلیفش معلوم شود.
رئیس- آقای مستشارالسلطنه (اجازه)
مستشارالسلطنه- بنده کمیسیون خارجه را بهتر می دانم
(جمعی گفتند فرق نمی‌کند)
رئیس- پس پیشنهاد راجع به کمیسیون مالیه است اگر آقایان تصویب می‌فرمایند قیام فرمایند
(اکثر نمایندگان قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. نسبت به تعیین روز استیضاح کسی اجازه نخواسته است
وزیر امور خارجه- در باب روز استیضاح دولت هیچ نظری ندارد و کاملاً تعیین آن را به اختیار مجلس شورای ملی واگذار می‌کند که هر روزی که می‌خواهند تعیین نمایند لکن دولت یک تقاضائی دارد و آن این است که در صورت استیضاحی که فرستاده شده بود فقط نوشته شده بود موضوع استیضاح رویه دولت است در سیاست خارجه ولی هیچ موادی ملحوظ نبود که در چه ماده و در چه موضوع می‌خواهند استیضاح کنند. بنابراین دولت از نماینده محترمی که می‌خواهد استیضاح کند تقاضا دارد که مواد استیضاح خودشان را مفصلاً یا بطور اختصار برای دولت بفرستند ولی در باب تعیین روز هیچ فرق ندارد.
رئیس- آقای مدرس (اجازه)
مدرس- در باب تعیین وقت اگر آقای رئیس‌الوزراء تشریف آورده بودند بنده همین امشب را هم مضایقه نداشتم قرار بدهم. اما در آن مسئله که می فرمائید توضیح مفصل تری بدهم گمان می‌کنم همان بیانی که اظهار شده (رویه دولت در سیاست خارجی) خود این عبارت یک مفهومی است که انتزاع می‌شود از مجموع آنچه که کرده و می‌شود یا کرده و نمی‌شود و عمده نظر من به آن چیزی است که کرده نمی‌شود همان حرفی است که در روز اول پروگرام عرض کردم ورید از دو چیز انتزاع می‌شود یک دفعه انتزاع می‌شود از وجودیات و یک دفعه از عدمیات ولی عمده نظر من از استیضاح دولت در سیاست خارجی بر عدمیات است بعضی مواد جزئی هم هست که شاید اصلاً در ضمن صحبت محتاج به عرض آن نشوم ولی گمان می‌کنم بیش از این توضیح نمی‌توانم عرض کنم. حالا اگر فرضاً در ضمن یک مطلبی را دیدند که محتاج به تأمل و مراجعه به اسناد است ممکن است اگر نظامنامه اجازه بدهد جوابش را به جلسه بعد تأخیر اندازند لذا اگر آقایان اجازه داده و رأی بدهند جلسه را فردا چهار ساعت به ظهر قرار بدهیم خیلی خوب است که آقای رئیس‌الوزراء هم تشریف بیاورند و استیضاح بشود.
رئیس- آقای سلیمان میرزا (اجازه)
سلیمان میرزا- بنده تا حالا شنیده بودم عدم را نمی‌شود شمرد زیرا محدود نیست و چون موافقین دولت یعنی دفاع کنندگان هم باید بدانند چه موضوعی است و نظامنامه داخلی هم می‌گوید باید موضوع استیضاح را هم تعیین نمایند خوب است مواد استیضاح خود را صریح تر معلوم فرمایند. عدم را که نمی‌شود تعیین کرد. اگر در اصطلاح اهل علم ممکن است عدم را معین کرد چه عرض کنم واِلا از آن عبارتی که فرمودند بنده چیزی نفهمیدم خوب است به زبان قوم فرموده باشند که بنده هم بدانم چه موضوعی است تا بر طبق آن دفاع کنم زیرا عبارتی را که فرمودند خیلی کش دار است. بنده خیال می‌کردم نظر به اینکه اوقات عمر مجلس کم است موافقین و مخالفین حتی‌الامکان کمتر صحبت خواهند کرد ولی این عدمی را که می‌فرمایند لاتعهدولاتحصی است و طبعاً باعث طول کلام و طول وقت خواهد شد. بنابراین خوب است بطور وضوح بفرمایند که فردا من در چه موضوعی صحبت خواهم کرد تا موافقین هم خود را برای دفاع حاضر کنند و هیئت وزراء هم تدارکات خود را دیده که در ضمن استیضاح نگویند فلان سند یا تلگراف در وزارتخانه مانده است.
رئیس- آقای نصرت الدوله (اجازه)
مدرس (خطاب به نصرت الدوله)- بگذارید بنده توضیح بدهم شما اظهارات خود را بگذارید برای شب دیگر.
نصرت‌الدوله- بنده برای اینکه با کمال خونسردی جواب شاهزاده سلیمان میرزا را بدهم مطالب را عرض می‌کنم واِلا با کمال میل نوبتم را به آقای مدرس تقدیم می‌کردم. بنده هیچ خوب نمی دانم که یک سابقه‌های عجیب و غریب در مجلس بگذاریم. نظامنامه صریحاً گفته است موضوع استیضاح باید معین باشد آیا در ورقه که نوشته و داده‌اند فقط نوشته‌اند می‌خواهم استیضاح کنم؟ خیر، بلکه نوشته‌اند می‌خواهم نسبت به رویه سیاست خارجی از دولت استیضاح کنم و خود این یک موضوع معینی است بلکه به عقیده من بزرگترین موضوعات است و هیچ نوع تصریح و توضیح دیگری لازم ندارد. اینکه عرض کردم می‌خواهیم یک سابقه‌هایی نگذاریم و خو نیست برای این است که یواش یواش می‌ترسیم همه کارهای خود را الزام کنیم به اینکه باید فلان حرف را زده یا فلان چیز را فلان طور بگویند. ما باید در حدود قانون رفتار کنیم. نظامنامه می‌گوید موضوع استیضاح باید معین باشد در این جا هم موضوع استیضاح باید معین باشد. در این جا هم موضوع استیضاح معین شده که در باب رویه سیاست خارجی دولت است استیضاح کننده در این زمینه حرف خواهد زد استیضاح دهنده هم اگر اسنادی داشت بر طبق آن دفاع خواهد کرد و اگر اسنادش موجود نبود برای روز بعد می‌گذارد در این صورت ما نباید به پیش بینی اینکه شاید اسناد و مدارک موجود نباشد یک وکیلی را ملزم کنیم که استیضاح نکند یا بر خلاف نظامنامه جزئیات را معین کند و یا به او بگوئیم هر طور دل ما می‌خواهد همانطور رفتار کند. یک سابقه برای ماده ۶۷ قانون اساسی گذاشتیم بس است زیرا گفتند نمی‌خواهیم ماده ۶۷ قانون اساسی تفسیر شود ما هم گفتیم بسیار خوب بعلاوه آقای رئیس محترم مجلس خودشان بهتر از همه ماها به نظامنامه بصیر و بیشتر از ماها خود ایشان حافظ نظامنامه خواهند بود.
وزیر امور خارجه- موافق نظامنامه تصدیق می‌کنیم دولت نمی‌تواند به استیضاح کننده اعتراض کند ولی این یک مسئله طبیعی است آن کسی که جواب می‌دهد می خواهد موضوع سئوال را بداند البته اگر آقای مدرس که استیضاح کننده هستند نخواهند مواد استیضاح خودشان را بنویسند ما نمی‌توانیم ایشان را مجبور کنیم ولی از جهت تسریع امر تصور می‌کردیم مصلحت در این باشد زیرا همانطور که آقای مدرس مجبور نیستند صریحاً سئوال خودشان را بنویسند هیئت دولت هم می‌تواند بگوید فلان سئوالی را که از من می‌کنید حاضر برای جواب نیستم و باید وقت داده شود آنوقت اگر مجلس شورای ملی بخواهد منصفانه رفتار کند باید مهلت ما را قبول کرده و این مسئله باعث تعویق خواهد شد حالا هم بنده اصرار ندارم اگر مرقوم فرمودند که ما هم باید مطالعه کرده و حاضر برای جواب خواهیم شد و اگر هم ننوشتند باز هم ما برای جواب حاضر خواهیم شد ولی از آن طرف احتمال هم می‌رود که در جواب دادن محتاج به معلوماتی بشویم که حاضرالذهن نیستیم از این جهت بنده تصور می‌کنم بدون حرارت از دو طرف باید تصمیمی گرفته شود.
رئیس- آقای حائری‌زاده (اجازه)
حائری‌زاده- حضرت والا شاهزاده سلیمان میرزا فرمودند مسائل عدمی قبال مذاکره نیست. بنده عرض می‌کنم این موضوع غیر از آن موضوع است مثلاً مباشری را که شما برای کارهای خودتان معین می‌کنید اگر برای شما چراغ روشن نکند می‌توانید از او استیضاح کنید که چرا چراغ روشن نیست پس وقتی که کسی مسئولیتی را قبول کرد مسائل عدمی و وجودی هر دو قابل استیضاح است در این موضوع هم من تصور می‌کنم محتاج به اتلاف وقت نیست اگر آقای مدرس مطالبی دارند همین امشب بفرمایند اگر آقای وزیر هم اطلاعاتی دارند همین امشب خواهند فرمود. واِلا فردا جواب خواهند داد.
وزیر خارجه- بنده امشب برای جواب نیامده‌ام بنده را احضار کرده بودند برای تعیین وقت و حالا از طرف هیئت دولت آمده‌ام ابلاغ کنم هر وقتی که مجلس شورای ملی برای استیضاح تعیین می‌کند دولت حرفی ندارد.
رئیس- آقای مدرس (اجازه)
مدرس- عرض کردم اگر آقای رئیس‌الوزراء تشریف داشتند همین امشب را بنده تعیین می‌کردم ولی چون تشریف نیاورده‌اند بنده فردا چهار ساعت قبل از ظهر را پیشنهاد می‌کنم که جلسه تشکیل شده و مطالب مذاکره شود. باز تأکیداً بنده عرض می‌کنم یک مسائل وجودی که متعلق به یک وزارتخانه مخصوص باشد بنده معترض نمی‌شوم. فرض بفرمائید مثلاً در جزئیات مذاکره نخواهم کرد بلکه در اصل سیاست مذاکراتی خواهم نمود. همانطور که آقا ذکاءالملک فرمودند اگر یک مسائلی پیش آمد که محتاج به مراجعه اسناد شد آنوقت ترتیب دیگری دارد ولی حالا مستلزم این نیست که زیاد بر این مذاکراتی شود.
سلیمان میرزا- بنده عرض نکردم عدمیات قابل استیضاح نیست عرض کردم عدمیات را نمی‌شود تعداد کرد خوب بود آقای حائری‌زاده عبارت بنده را اصلاح کنند البته شخص در کردن و نکردن مسئول امور است. اما بنده شنیده بودم عدمیات را نمی‌شود تعداد کرد اگر آقای حائری‌زاده در این موضوع علم مخصوصی دارند که هیچ بنده برای اینکه مذاکرات طولانی نشود عرض کردم چون عدمیات لایتناهی است خوب است موضوع صریحاً معلوم شود تا باعث طول کلام نشود. و دیگر اینکه خواستم از آقای رئیس سئوال کنم که آیا رویه هم در استیضاح هست؟
رئیس- بله. در مضمونی که داده شده اخذ رویه هست. چون روز دوشنبه تعطیل است باید رأی بگیریم به پیشنهاد آقای مدرس که پیشنهاد کردهاند فردا سه به ظهر جلسه شود.
سلیمان میرزا- بنده مخالفم
رئیس- بفرمائید
سلیمان میرزا- بنده باز هم با نهایت خونسردی عرض می‌کنم که فاصله بین امشب تا فردا خیلی کم است اگر مخالفان می دانند چه موضوعی است و اسنادشان را هم حاضر کردهاند ما بهیچوجه نمی دانیم ما باید تمام اسناد را بیاوریم این جا و دوسیه‌های این چهار ماهه را حاضر کنیم تا به قول آقای حاج مخبرالسلطنه اگر آن قلّت برای کار پیدا شد ما اسنادش را در دست داشته باشیم. در هر حال چون ما موضوع استیضاح را نمی دانیم این فاصله قلیل را حالا تا فردا صبح را خیلی کم می دانم. حالا که می‌فرمایند این امر الزامی است نمی دانم دولت قبول کرده است یا نه؟ ظاهراً برای مجلس باقی گذارده است.
رئیس- رأی می‌گیریم به پیشنهاد آقای مدرس برای فردا سه به ظهر مانده. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.
(عده کثیری قیام نمودند)
رئیس- تصویب شد. آقای حاج نصیرالسلطنه شرحی نوشته‌اند قرائت می‌شود (به این مضمون قرائت شد)
نظر به اینکه چند روز بیش به انقضای دوره چهارم تقنینیه باقی است تقاضا می‌نمایم از روز سه شنبه به بعد همه روزه دو جلسه صبح و عصر تشکیل شود.
رئیس- قرائت شد. امشب فکر می‌فرمایند فردا رأی می‌گیریم.
(مجلس دو ساعت از شب گذشته ختم شد)
رئیس مجلس- مؤتمن‌الملک