مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ شهریور ۱۳۲۰ نشست ۱۱۳
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری دوازدهم | تصمیم‌های مجلس | اساسنامه‌های مصوب مجلس شورای ملی |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری دوازدهم |
دوره دوازدهم قانونگذاری
مذاکرات مجلس
صورت مشروح مجلس روزسه شنبه ۱۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
مجلس یک ساعت ونیم پیش از ظهر بر پاست آقای اسفندیاری تشکیل گردید
صورت مجلس روز شانزدهم شهریور ماه آقای (طوسی) منشی خواندند
- تصویب صورت مجلس
۱ـ تصویب صورت مجلس
رئیس ـ در صورت مجلس نظری نیست؟(اظهاری نشد)
صورت مجلس تصویب شد. بطوریکه آقایان مستحضرید قرار بود جلسه آینده ما روز یکشنبه ۲۳ تشکیل بشود ولی بواسطه تقاضای هیئت دولت که می‌خواستند گزارش قضایا را باطلاع مجلس برساند امروز جلسه بطور فوق العاده تشکیل شد ولی بواسطه تقاضای هیئت دولت که می‌خواستند گزارش قضایا را باطلاع مجلس برسانند امروز جلسه بطور فوق العاده تشکیل شد که مطالب را آقایان وزراء که حاضر ند باطلاع مجلس شورای ملی برسانند آقای نخست وزیر
نخست وزیر (آقای فروغی) بواسطه کسالت فوق‌العاده که دارم نمی‌توانم متاسفانه بیان مفصلی بکنم آقای وزیر امور خارجه مطالب را باستحضار مجلس شورای ملی خواهند رسانید.
- بیانات آقای وزیر امور خارجه
۲ـ بیانات آقای وزیر امور خارجه
وزیر امور خارجه (آقای سهیلی) ـ سخن بر سرقضایا وپیش آمدهای اخیر است که نظر باهمیت آنها لازم است خاطر نمایندگان محترم وعموم ملت از آن آگاه باشند آنچه تا روز پنجشنبه ششم این ماه واقع شده باستحضار آقایان رسیده‌است وبخاطر دارند که روز پنج شنبه هیئت دولتی که همان روز بمجلس شورای ملی معرفی شد در ضمن برنامه خود اطلاع دادکه دولت ایران نظریه به نیات مصلح خواهانه و مصلحت کشور تصمیم گرفته‌است که در مقابل قوای دولتین شوروی وانگلیس بقوای خود امر دهد که از مقاومت خوداری نمایند.
نمایندگان محترم هم در ضمن رای اعتماد بدولت و تصمیم را تصویب فرمودند بنابراین همان روز شرح ذیل بسفارت کبیرای شوروی و سفارت انگلیس نوشته شد که متن آن را برای آقایان قرائت می‌کنم
نامه وزارت امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر کبیر سفارت جماهیر شوروی و وزیر مختار انگلیس ششم شهریور ماه ۱۳۲۰
چنانکه خاطر آن جناب مستحضر است دولت شاهنشاهی ایران با رعایت سیاست بی طرفی پیوسته کوشش داشته‌است مناسبات دوستانه خود را بویژه با دولت‌های همسایه خود محفوظ بدارد در اینموقع هم که نیروی جنگی دولت اتحاد جماهیر شوروی بخاک ایران گردیده دولت ایران برای ابراز کمال حسن نیت وحفظ مناسبات همجواری مبادرت بجنگ ننموده‌است با این حال قوای آن دولت ایران برای ابراز کمال حسن نیت و حفظ مناسبات همجواری مبادرت بجنگ ننموده‌است با این حال قوای آن دولت اقدام بعملیات جنگی و بمباران شهرها نموده و نیروی پادگان ایران در شهرستانها هم طبعا در مقابل حمله‌ای که بآنها شده‌است ناگزیر از خود دفاع و مقاومت نموده‌اند اینک باستحضار عالی میرساند که دولت شاهنشاهی برای اثبات نیت صلح خواهانه خود دستور داد نیروی دولتی بکلی ترک مقاومت نموده از هرگونه اقدامی خوداری نماید انتظار دارد قوای آن دولت هم حرکت کند عملیات جنگی را متروک دارد این تصمیم دولت باطلاع نمایندگان دول دیگر هم می‌رسد.
در روز هشتم شهریور ماه نمایندگان دولتین بملاقات جناب آقای نخست وزیر و اینجانب آمده یادداشتهایی تسلیم نمودند که متن آنها عینا" خوانده می‌شود.
نامه سفیر بریتانیا به دولت شاهنشاهی ایران هشتم شهریور ۱۳۲۰
آقای وزیر ـ محترما بطوریکه قبلا تذکر داده شده خاطر جنابعالی را مستحضر می‌داریم که دولتین اعلیحضرت انگلستان و شوروی هیچ نقشه‌ای بر علیه استقلال یا ملیت اراضی ایران را ندارد و علت اینکه مجبور شده‌اند اقدامات نظامی بعمل آوردند این بوده‌است که دولت ایران توجهی به پیشنهادات دوستانه آنها عینا ننموده‌است لیکن اینگونه اقدامات بر علیه خود ایران اتخاذ نگردیده بلکه فقط بر علیه اقدامات ممکنه آلمانی‌هائی بوده که در نقاط مهم و تمام کشور ایران قرار گرفته بوده‌اند چنانچه دولت ایران فعلا حاضر به تشریکات مساعی باشند علت ندارد که عملیات خصمانه ادامه پیدا نماید.
۲ـ دولتین اعلیحضرت پادشاه انگلستان و شوروی خواستار بعضی ضمانتهای می‌باشند که فعلا" دولت ایران حقیقت مایل بانجام تقاضای مزبور بقرار زیر است:
۱ـ دولت ایران باید امر صادر نمایند که قشون ایران بدون مقاومت بیشتری از شمال و شرق خطی که از خانقین کرمانشاه ـ خرم آباد ـ مسجد سلیمان ـ هفت گل ـ گچساران و از آنجا به بندر دیلم که در خلیج فارس واقع شده‌است عقب نشینی نمایند.
در شمال قشون ایران باید از نقاط: اشنو ـ حیدر آباد ـ میاندوآب ـ زنجان ـ قزوین ـ خرم آباد ـ بابل ـ زیر آب ـ سمنان ـ شاهرود علی آباد عقب نشینی کنند.
نقاط نامبرده بالا موقتا بوسیله قشون انگلیس و شوروی اشغال خواهد شد.
ب ـ دولت ایران بایستی در ظرف هفته ای کلیه اتباع آلمان باستثنای اعضای حقیقی سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنی که در بنگاههای مخابرات یا نظامی نباشند از ایران خارج نموده و صورت اسامی آلمانیها مزبور را برای موافقت نمایندگان سیاسی انگلیس و شوروی در تهران تسلیم نماید.
ج ـ دولت ایران بایستی تعهد نماید که اتباع آلمان دیگری بخاک ایران وارد نشوند.
د ـ دولت ایران بایستی تعهد نماید که مانعی در راه حمل و نقل لوازمی که شامل ادوات جنگی نیز خواهد شد و از وسط خاک ایران بین نیروهای انگلیس و شوروی بعمل خواهد آمد قرار نداده بلکه تعهد نماید وسائل تسهیل حمل و نقل این قبیل لوازم را که یا بوسیله راه خط آهن و یا از طریق هوا حمل می‌شوند فراهم سازد.
۳ـ در مقابل دولتین انگلیس و شوروی موافقت مینماید که:
- الف ـ حقوق مربوط به نفت و غیره ایران را کمال فی السابق بپردازند.
- ب ـ وسائل تسهیل لوازم مورد احتیاجات اقتصادی ایران را فراهم سازد.
- ج ـ پیشروی زیادتر نیروها خود را متوقف ساخته و بمحض اینکه وضعیت نظامی اجازه دهد قشون خود را از خاک ایران خارج نمایند.
۴ـ علاوه بر این دولت ایران تعهد مینماید که دولت بی طرفی خود را ادامه داد و هیچگونه عملی بر خلاف منافع دولتین انگلیس یا شوروی باشد در این مبارزه که بر اثر تجاوز آلمان بر آنها تحمیل گردیده‌است ننماید.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید می‌نمایم.
نامه سفیر شوروی به دولت شاهنشاهی ایران هشتم شهریور ۱۳۲۰
نامه سفیر شوروی به دولت شاهنشاهی ایران هشتم شهریور ۱۳۲۰
دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت بریتانیای کبیر چنانکه در نامه مورخ ۲۵ اوت سال جاری از خود اشعار داشته‌اند هیچگونه مقاصدی که مخالف استقلال ایران و یا تمامیت ارضی آن باشد ندارند. آنها مجبور شدند به عملیات نظامی در خاک ایران مبادرت ورزند چونکه دولت ایران به پیشنهادات دوستانه آنها عطف توجه ننمود. با این حال این اقدامات بهیچوجه متوجه خود ایران نیست این اقدامات فقط متوجه تهدیداتی است که بامنیت دولت اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان و خود ایران بوسیله عملیات آلمانهائی که مقامات برجسته‌ای را در تمام ایران اشغال نموده‌اند وارد گردیده. چنانکه در حال حاضر دولت ایران حاضر به همکاری باشد هیچ سببی برای اینکه عملیات جنگی ادامه داشته باشد وجود نخواهد داشت ولی دولت شوروی و دولت بریتانیای کبیر در نظر دارند که از دولت ایران تضمینات معینه راجع باینکه دولت ایران اکنون حقیقتا مایل است منافع حقه آنها را تامین نماید بگیرد. تضمینات از این قرار است:
- الف ـ ایران باید قوای خود را در جنوب خطی که از مغرب بمشرق از نقاط زیر می‌گذرد عقب ببرد: قصبه اشنو (در جنوب غربی دریاچه رضائیه) ـ حیدر آباد و میاندوآب (در جنوب دریاچه رضائیه) و زنجان و قزوین و خرم‌آباد (ساحل جنوبی دریای خزر) و بابل و زیرآب و سمنان و شاهرود و در مشرق علی‌آباد. نواحی واقعه در شمال این خط باید موقتا در تصرف نیروی شوروی باشد.
دولت ایران باید به نیروی به خود امر دهد که در شمال و شرق خطی که در نقاط زیر می‌گذرد عقب بنشیند.
خانقین و کرمانشاه و خرم‌آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندر دیلم، نواحی واقعه در جنوب و مغرب این خط را موقتا قشون انگلیس اشغال مینماید.
- ب ـ دولت ایران باید در ظرف یک هفته تمام کلنی آلمانی را باستثنای هیئت سفارت آلمان و چند نفر تکنسین‌های متخصص که مشاغل آنها مربوط بوسائل ارتباطی یا موسساتی که جنبه نظامی دارند نباشد خارج نمایند.
سیاهه آلمانیهایی که در ایران خواهد ماند (و از آن جمله خواهند بود کارمند سفارت آلمان) باید با موافقت سفارت شوروی و سفارت انگلیس در تهران تنظیم شود.
- ج ـ دولت ایران باید تعهد نماید که آلمانیهای را در آینده بخاک ایران راه ندهد.
- دـ دولت ایران تعهد نماید هیچگونه موانعی برای حمل و نقل کالاهائی که از جمله مواد جنگی بمقصد اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای کبیر حمل شود ایجاد ننماید و همچنین حمل کالاها و موادی را که در راههای شوسه و راه‌آهن ایران یا در خطوط هوائی حمل می‌شوند تسهیل نماید.
- ه ـ به بنگاههای دولت اتحاد جماهیر شوروی برای توسعه کار نفت در کویر خوریان مطابق قرارداد ایران و شوروی و همچنین برای توسعه امور شیلات در سواحل جنوبی دریای خزر مطابق قرارداد ایران و شوروی راجع به شیلات بذل مساعدت نماید.
- و- دولت ایران باید تعهد نماید که بی طرفی را حفظ نموده بر ضرر منافع شوروی و انگلستان در مخاصمه‌ای که نتیجه تجاوزات آلمان باشد بهیچ وجه عنوان اقدامی ننماید.
دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان از طرف خود در مطالب زیر موافقت مینماید:
- ۱ـ با دولت ایران در انجام امور اقتصادی آن کمک و مساعدت نماید.
- ۲ـ حرکت نیروی شوروی و انگلستان را در آینده متوقف سازند و بمحض اینکه وضعیت جنگی اجازه بدهد نیروی خود را از خاک ایران خارج نمایند.
دولت شوروی همچنین موافقت دارد:
- زـ پرداخت حق‌الامتیاز شیلات سواحل جنوبی بحر خزر را بر وفق قرارداد ایران و شوروی مورخ اول اکتبر ۱۹۲۷ ادامه دهد.
دولت بریطانیای کبیر موافقت دارد:
- ح ـ پرداخت حقوقی را که از بابت اجاره بهای نقاط نفت‌خیز و غیره بطوریکه تاکنون معمول بوده ادامه دهد.
هیئت دولت بعد از مطالعات و مشاوره نظر باوضاع و موقعیت مخاطره‌ای که بکشور رو نموده بودند در دهم شهریور ماه در جواب خواست بعضی تغییرات و اصلاحات دولتین در تقاضاهای خود بدهند که اینک متن جوابهائی که بنمایندگان دولتین داده شده خوانده می‌شود:
نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به وزیر مختار بریتانیا در پاسخ به نامه ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به وزیر مختار بریتانیا در پاسخ به نامه ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
آقای وزیر مختار ـ محترما" در پاسخ مورخ ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰(۳۰ اوت ۱۹۴۱) آن جناب اشعار می‌دارد:
اینکه مرقوم شده‌است دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی هیچ قصدی بر علیه استقلال و تمامیت نیست و در صورتیکه دولت ایران حاضر برای همکاری باشد رسمی اتخاذ سند مینماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنانکه صریحا وعده داده‌اند هیچ نوع لطمه أی باستقلال کامل وتمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد واینکه اظهار کرده‌اند که دولت ایران تضمین کند که منافع حقه آنها را رعایت خواهد کرد دولت شاهنشاهی ایران کاملا اطمینان می‌دهد که نه در گذشته نه در آینده هیچ قصد ندارد که منافع حقه آن دو دولت در ایران مختل شود و یا اقدامی بر خلاف دوستی ومناسبت جواری که در بین بوده هست بعمل خواهد آمد.
اما در باب تقاضاهائی که در نامه مزبور از دولت ایران نموده‌اند:
۱ـ اینکه تقاضا کرده‌اند دولت ایران بقوای خود امر دهد که بطرف شمال و مشرق خطی که از نقاط خانقین و کرمانشاه و خرم‌آباد و مسجدسلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندردیلم می‌گذرد عقب بکشد و قوای دولت انگلستان در نواحی جنوبی و غربی این خط اقامت کند و نیز دولت ایران قوای خود را از طرف خطی که از مغرب بمشرق از قصبه اشنو در جنوب غربی رضائیه و زنجان و قزوین و خرم آباد در جنوب دریاچه رضائیه و زنجان و قزوین و خرم آباد در جنوب دریای خزر و بابل و زیرآب و سمنان و شاهرود و علی آباد در مشرق می‌گذرد عقب بکشد و قوای شوروی موقتا در نواحی واقعه در شمال این خط اقامت کند اظهار می‌شود که دولت ایران اصولا این پیشنهاد را برای مدتی که اوضاع جنگ کنونی ایجاب می‌کند می‌پذیرد و ضمنا چون یقین دارد که خود دولتین هم قصد ندارد نواحی که بر آنجا قوای خود را موقتا اقامت می‌دهند وسیع باشد و نیز نظر به ملاحظاتی که شفاها گفته شد تقاضا می‌کند در قسمت جنوبی حدود ناحیه منظور طوری معین شود که شهرهای خرم آباد و دزفول در آن ناحیه واقع نشود در قسمت شمال هم شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود در این موضوع لازم میداند نکات زیر را اشعار دارد.
- الف ـ دولت شاهنشاهی ایران تصور می‌کند دولت انگلستان موافقت دارد که قوای ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکنند.
- ب ـ بنابراصلی که آن دو دولت در آغاز نامه خود تصریح کرده‌اند مسلم است که در نواحی که قوای دولت بریطانیای کبیر یا شوروی اقامت خواهند کرد متعلقات دولت و ملت ایران کاملا محفوظ و اختیارات دولت ایران بر حسب استقلال تام خود راجع به وظایفی که نسبت به مامور کشور بر عهده دارد کاملا برقرار خواهد بود و از طرف قوای آن دو دولت بهیچوجه عملیاتی که منافی با آن اختیارات باشد واقع نخواهد شود و ادارات دولتی و ملی ایران آزادانه بوظایف خود مطابق مقررات کشور ایران عمل خواهندکرد و قوای شهربانی و امنیه نیز مشمول همین اصل خواهند بود.
- ج ـ قوای دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان هر جا اقامت دارند از حیث تدارکات خواربار و لوازم زندگانی و مسکن و سایر حوائج بر دولت ایران تحمیلی نخواهند داشت و تهیه لوازم مزبور بر عهده خودشان خواهند بود و از قسمتی که از داخله تهیه نماید باید مطابق مقررات کشور و بطریقی باشد که مضیقه‌ای پیش نیاید.
- د ـ مامورین دولتین اتحاد جماهیر شوروی وانگلستان در نقاطی که قوای آنها اقامت دارد دستورهای لازم خواهند داد به اینکه قوای مذکور و افراد آنها حتی الامکان تماس با اهالی نداشته باشند تا از وقوع احتمالی قضایای نامطلوب احتراز شود.
۲ـ اینکه تقاضا کرده‌اند دولت ایران در ظرف یک هفته تمام آلمانیها به استثنای کارمندان سفارت آلمان سفارت آلمان و بعضی متخصصین فنی که کار آنها مربوط بوسائل ارتباط یا اعمال نظامی نباشد از ایران خارج نماید اشعار می‌دارد دولت ایران موافقت خود را با این تقاضا اعلام می‌کند و چون خروج آنها از راههایی باید بشود که قوای دو دولت در آنجا اقامت دارند البته اقدام خواهند نمود که اتباع آلمانی که خارج می‌شوند بدون مزاحمت از آن نواحی عبور نمایند و از طرف قوا و مامورین آن دو دولت تعرضی بآنها نشود.
۳ـ راجع باینکه بعد از این دولت ایران اجازه ندهد اتباع آلمانی بخاک ایران وارد شوند اشکالی نیست و بدیهی است که این قید محدود بمدتی است که مخاصمه فعلی بین آن دو دولت و دولت آلمان ادامه دارد.
۴ـ اینکه تقاضا کرده‌اند دولت ایران بهیچوجه اشکالی برای حمل اجناس و مهمات جنگی بمقصد بریتانیای کبیر و اتحاد جماهیر شوروی پیش نیاورد و حمل آنها را بوسیله راههای شوسه و راههای آهن و راههای هوائی تسهیل نماید دولت شاهنشاهی موافقت خود را در این باب اشعار می‌دارد.
البته تسهیلاتی که دولت ایران خواهد نمود در حدود تمکن و موجودیت وسایل خواهد بود بطوریکه مایه تضیقی برای دولت ایران و ایرانیان فراهم نشود.
۵ـ این که اظهار داشته‌اند که دولت ایران تعهد کند که بیطرف مانده و اقدامی نکند که بمنافع دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی در این منازعه آنها با دولت آلمان خلل وارد آورد لزوما اشعار می‌دارد که راجع به بیطرفی بطوریکه اطلاع دارند دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به تیپ خاطر بطرفی خود را اعلام داشته و بهیچوجه از شرایط این بیطرفی تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقی خواهد بود و نیز دولت ایران هیچگاه راضی نبوده و نخواهد بود که به منافع حقه آن دو دولت در این خللی وارد آید و امیدوار است که اولی آن دو دولت نیز در تفسیر این عبارت و تطبیق این معنی با موارد عمل حسن تفاهم را از مد نظر دور ندارند تا از بروز هر گونه مشکلات اجتناب شود.
۶ـ بطوریکه در نامه خود وعده دادند که بدولت ایران از حوائج اقتصادی آن مساعدت نماید یقین است که در اجرای این مقصود خرید کالاهای صادراتی ایران را نیز منظور نظر داشته و نیز اقدام لازم بعمل خواهد آورد که اجناس متعلق بایران که اکنون در حدود متصرفات انگلستان یا در خاک دولت شوروی موجود و متوقف مانده هر چه زودتر بایران حمل شود و از این حیث برای این کشور گشایش دست دهد.
۷ـ نسبت به وعده‌های صریحی که آن دو دولت داده‌اند که پیشرفت قوای انگلیس و شوروی را متوقف سازند و بهر زودی که اوضاع جنگ کنونی اجازه دهد که آنها را خاک ایران بیرون ببرند دولت ایران از این فقره اتخاذ سند مینماید و اعتماد خود را نسبت باین اظهارات دو دولت اشعار می‌دارد.
۸ـ اینکه اظهار داشته‌اند حق‌الامتیاز نفت شرکت ایران و انگلیس مانند گذشته پرداخته خواهد شد و دولت شوروی هم موافق قرارداد ایران با شوروی مورخ اول اکتبر ۱۹۲۷ حقوق دولت ایران را از بابت شیلات سواحل جنوبی بحر خزر کماکان خواهد پرداخت موجب امتنان است.
۹ـ در خاتمه اشعار می‌دارد که چون ضمن عملیاتی که از روز سوم شهریور ببعد واقع شده ممکن است اسلحه و مهمات و اشیای از قوا و متعلقات ایران بدست قوای آن دو دولت افتاده باشد نظر بعوالم دوستی که فیمابین این دولت با دولت بریتانیای کبیر و با دولت اتحاد جماهیر شوروی برقرار است دولت ایران انتظار دارد که آنها را مسترد سازند و نیز چون در ضمن عملیات قوای آن دو دولت خسارت مالی و خرابیها و اتلاف نفوس واقع شده‌است امیدوار است از طرف آن دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود خاصه که قسمتی از قضایای ناگوار پس از آن روی داده‌است که دولت ایران بقوای خود امر ترک مقاومت هم نموده بود.
شرحی است که بسفارت کبرای شوروی نوشته شده‌است.
نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر جماهیر شوروی در پاسخ به نامه ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر جماهیر شوروی در پاسخ به نامه ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
دولت شاهنشاهی ایران در جواب یادداشت هشتم شهریور ماه ۱۳۲۰ (۳۰ اوت ۱۹۴۱) دولت اتحاد جماهیر شوروی اشعار می‌دارد:
اینکه مرقوم شده‌است دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان هیچ قصدی بر علیه استقلال و تمامیت خاک ایران ندارد و عملیاتی که اخیرا واقع شده بر ضد ایران نیست و در صورتی که دولت ایران حاضر برای همکاری باشد عملیات خصمانه ادامه نخواهد یافت دولت ایران از این اظهار رسمی اتخاذ سند مینماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنانچه صریحا وعده داده‌اند هیچ نوع لطمه‌ای به استقلال کامل و تمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد و اینکه اظهار کرده‌اند که دولت ایران تضمین کند که منافع حقه آنها را رعایت خواهد کرد دولت شاهنشاهی ایران کاملا اطمینان می‌دهد که نه در گذشته و نه در آینده هیچ قصدی نداشته و ندارد که منافع حقه آن دو دولت در ایران مختل شود یا اقدامی بر خلاف دوستی یا مناسبات همجواری که در بین بوده و هست بعمل آید.
لذا در باب تقاضاهایی که در یادداشت مزبور از دولت ایران نموده‌اند.
۱ـ اینکه تقاضا کرده‌اند دولت ایران قوای خود را بطرف جنوب خطی که از مشرق به مغرب از قطبه اشنو در جنوب غربی رضائیه و حیدرآباد و میاندوآب در جنوب دریاچه رضائیه و زنجان و قزوین و خرم‌آباد در جنوب دریای خزر و بابل و زیرآب و سمنان و شاهرود و علی‌آباد در مشرق می‌گذرد عقب بکشد و قوای شوروی موقتا در نواحی واقعه در شمال این خط اقامت کند و نیز دولت ایران بقوای خود امر دهد که بطرف شمال و مشرق خطی که از خانقین و کرمانشاه و خرم‌آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندردیلم می‌گذرد عقب بکشد و قوای دولت انگلستان در نواحی جنوبی و غربی این خط اقامت کند اظهار می‌شود که دولت ایران اصولا این پیشنهاد را برای مدتی که اوضاع جنگ کنونی ایجاب می‌کند می‌پذیرد و ضمنا چون یقین دارد که خود دولتین هم قصد ندارد نواحی که بر آنجا قوای خود را موقتا اقامت می‌دهند وسیع باشدونیز نظر به ملاحظاتی که شفاها گفته شد تقاضا می‌کند که در قسمت شمال هم شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود و در قسمت جنوبی هم حدود ناحیه منظور طوری معین شود که شهرهای خرم‌آباد و دزفول در آن ناحیه واقع نشود در این موضوع لازم میداند نکات زیر را اشعار دارد:
- الف ـ دولت شاهنشاهی ایران تصور می‌کند دولت انگلستان موافقت دارد که قوای ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکند.
- ب ـ بنابر اصلی که آن دو دولت در آغاز نامه خود تصریح کرده‌اند مسلم است که در نواحی که قوای دولت شوروی یا بریتانیای کبیر یا شوروی اقامت خواهند کرد متعلقات دولت و ملت ایران کاملا محفوظ و اختیارات دولت ایران بر حسب استقلال تام خود راجع به وظایفی که نسبت به مامور کشور بر عهده دارد کاملا برقرار خواهد بود و از طرف قوای آن دو دولت بهیچوجه عملیاتی که منافی با آن اختیارات باشد واقع نخواهد شود و ادارات دولتی و ملی ایران آزادانه بوظایف خود مطابق مقررات کشور ایران عمل خواهندکرد و قوای شهربانی و امنیه نیز مشمول همین اصل خواهند بود.
- ج ـ قوای دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان هر جا اقامت دارند از حیث تدارکات خواربار و لوازم زندگانی و مسکن و سایر حوائج بر دولت ایران تحمیلی نخواهند داشت و تهیه لوازم مزبور بر عهده خودشان خواهند بود و از قسمتی که از داخله تهیه نماید باید مطابق مقررات کشور و بطریقی باشد که مضیقه أی پیش نیاید.
- دـ مامورین دولتین انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی در نقاطی که قوای آنها اقامت دارد دستورهای لازم خواهند داد به اینکه قوای مذبور و افراد آنها حتی‌الامکان تماس با اهالی نداشته باشند تا از وقوع احتمالی قضایای نامطلوب احترازشود.
۲ـ اینکه تقاضا کردند دولت ایران در ظرف یک هفته تمام آلمانیها را به استثنای کارمندان کارمندان سفارت آلمان سفارت آلمان وبعضی متخصصین فنی که کار آنها مربوط بوسائل ارتباط یا اعمال نظامی نباشد از ایران خارج نماید اشعار می‌دارد دولت ایران موافقت خود را با این تقاضا اعلام می‌کند و چون خروج آنها از راههایی باید بشود که قوای آن دو دولت در آنجا اقامت دارند البته اقدام خواهند نمود که اتباع آلمان که خارج می‌شوند بدون مزاحمت از آن نواحی عبور نمایند و از طرف قوا و مامورین آن دو دولت تعرضی بآنها نشود.
۳ـ راجع باینکه بعد از این دولت ایران اجازه ندهد اتباع آلمانی بخاک ایران وارد شوند اشکالی نیست و بدیهی است که این قید محدود بمدتی است که مخاصمه فعلی بین آن دو دولت آلمان ادامه دارد.
۴ـ اینکه تقاضا کرده‌اند دولت ایران بهیچوجه اشکالی برای حمل اجناس و مهمات جنگی بمقصد بریتانیای کبیر و اتحاد جماهیر شوروی پیش نیاورد و حمل آنها را بوسیله راههای شوسه و راههای آهن و راههای هوائی تسهیل نماید دولت شاهنشاهی موافقت خود را در این باب اشعار می‌دارد البته تسهیلاتی که دولت ایران خواهد نمود در حدود تمکن و موجودیت وسایل خواهد بود بطوریکه مایه تضییقی برای دولت ایران و ایرانیان فراهم نشود.
۵ـ اینکه تقاضا کرده‌اند دولت ایران تعهد کند که بجهت ترقی عملیات راجع به نفت کویر خوریان و همچنین برای ترقی عمل شیلات در ساحل جنوب بحر خزر موافق عهدنامه ایران و شوروی راجع به شیلات تسهیلات بعمل آورد لزوما اشعار می‌شود که راجع به شیلات چنانچه استحضار دارند جریان عملیات موافق قراردادهای فیمابین برقرار است و هر اقدامی که برای ترقی استفاده از این سرچشمه ثروت ملی لازم باشد دولت ایران با حسن موافقت تلقی خواهد کرد.
اما در باب نفت خوریان در عین اشعار موافقت با همکاری دو دولت ایران و شوروی از استفاده از این منبع ثروت لازم است این نکته را متذکر گردد که در عهدنامه ایران و شوروی امتیاز نفت خوریان ذکری نشده‌است و اگر منظور قراردادهای دیگری است که بین دو دولت ایران و شوروی منعقد شده و با نفت کبیر خوریان مناسبت دارد چنانچه شفاها مذاکره شد هر قراردادی در این باب داده شده باشد چون چندین سال متروک مانده و عملی نشده و ممکن است با مقتضیات حقیقی وفق ندهد بنابراین اولیای دولت ایران حاضرند که با اولیای دولت شوروی برای عقد قراردادی راجع به نفت کویر خوریان داخل مذاکره شده استفاده هر دو طرف را از این حیث تامین نماید.
۶ـ اینکه اظهار داشته‌اند که دولت ایران تعهد کند که بیطرف مانده و اقدامی نکند که بمنافع دولت انگلستان و دولت شوروی در این منازعه آنها با دولت آلمان خلل وارد آورد لزوما اشعار می‌دارد که راجع به بیطرفی بطوریکه اطلاع دارند دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به طیب خاطر بیطرفی خود را اعلام داشته و بهیچوجه از شرایط این بیطرفی تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقی خواهد بود و نیز دولت ایران هیچگاه راضی نبوده و نخواهد بود که به منافع حقه آن دو دولت در ایران خللی وارد آید و امیدوار است که اولیای آن دو دولت نیز در تفسیر این عبارت و تطبیق این معنی با موارد عمل حسن تفاهم را از مد نظر دور ندارند تا از بروز هر گونه مشکلات اجتناب شود.
۷ـ بطوریکه در یادداشت خود وعده داده‌اند که بدولت ایران از حوائج اقتصادی آن مساعدت نماید یقین است که در اجرای این مقصود خرید کالاهای صادراتی ایران را منظور داشته و نیز اقدام لازم بعمل خواهد آورد که اجناس متعلق بایران که اکنون یا در خاک دولت شوروی ویا در حدود متصرفات انگلستان موجود و متوقف مانده هر چه زودتر بایران حمل شود واز این حیث برای این کشور گشایش دست دهد.
۸ـ نسبت به وعده‌های صریحی که آن دو دولت داده‌اند که پیشرفت قوای انگلیس و شوروی را متوقف سازند و بهر زودی که اوضاع جنگ کنونی اجازه دهد آنها را خاک ایران بیرون ببرند دولت ایران از این فقره اتخاذ سند مینماید و اعتماد خود را نسبت باین اظهارات دو دولت اشعار می‌دارد.
۹ـ اینکه اظهار داشته‌اند دولت شوروی موافق قرارداد ایران با شوروی مورخ اول اکتبر ۱۹۲۷ حقوق دولت ایران را از بابت شیلات سواحل جنوبی بحر خزر کماکان خواهد پرداخت و حق‌الامتیاز نفت شرکت ایران و انگلیس مانند گذشته پرداخته خواهد شد موجب امتنان است.
۱۰ـ در خاتمه اشعار می‌دارد که چون ضمن عملیاتی که از روز سوم شهریور ببعد واقع شده ممکن است اسلحه و مهمات و اشیای از قوا و متعلقات ایران بدست قوای آن دو دولت افتاده باشد نظر به عوالم دوستی که فیمابین این دولت با دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت بریتانیای کبیر برقرار است دولت ایران انتظار دارد که آنها را مسترد سازند و نیز چون در ضمن عملیات دولت خسارت مالی و خرابیها واتلاف نفوس واقع شده‌است امیدوار است از طرف آن دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود خواسته که قسمتی از قضایای ناگوار پس از آن روی داده‌است که دولت ایران بقوای خود امر ترک مقاومت هم نموده بود.
ضمنا باید عرض کنم که یک روز بعد از آنکه دولتین یادداشت خود را تسلیم نمودند یعنی در نهم شهریور ماه از سفارت انگلیس یادداشت دیگری به این مضمون:
نامه سفارت انگلیس به دولت شاهنشاهی ایران ۹ شهریور ۱۳۲۰
نامه سفارت انگلیس به دولت شاهنشاهی ایران ۹ شهریور ۱۳۲۰
سفارت انگلیس ۹ شهریور ۱۳۲۰
سفارت اعلیحضرت پادشاه انگلستان تعارفات خود را بوزارت امور خارجه شاهنشاهی و اظهار و محترما اشعار می‌دارد که نظر به حوادث و جریانات چند روز گذشته که در نتیجه کلیه ترقی که آلمانها از آن می‌توانند از ایران خارج شوند بر روی آنها بسته شده دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حال مایلند که آلمانها بعوض اینکه توسط دولت شاهنشاهی ایران از این مملکت اخراج شوند بقوای انگلیس یا سویت تسلیم گردند.
بنابراین جمله ۲ (ب) نامه که وزیر مختار اعلیحضرت پادشاه انگلستان محترما در تاریخ ۳۰ اوت ۸ شهریور ۱۳۲۰ بجناب آقای نخست وزیر بقرار ذیل است:
دولت ایران بایستی در ظرف یک هفته کلیه اتباع آلمانی باستثنای اعضای حقیقی سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنی را که در بنگاههای مخابرات مثل نظامی نباشند بقوای انگلیس یا سویت تحویل و در صورت آلمانیهای مزبور که با موافقت سفارت خانه‌های انگلیس وسویت تنظیم می‌شود. به میسیونهای تسلیم کند.
از آن رو تاکنون دولت ایران از لحاظ اینکه این تقاضای دولت انگلیس مبنی برای اینکه آلمانها بجای اخراج شدن بقوای انگلیس و شوروی تسلیم گردند خوشآیند نبود در جلسات متعدد با دلایل زیاد که ذکر آنها در اینجا زاید است سعی کرد نمایندگان دولتین از این موضوع صرف نظر نماید.
ولی هنوز موفقیت در این خصوص حاصل نشده‌است.
در ۱۴ شهریور ماه نمایندگان دولتین به وزارت امور خارجه آمده به دلایلی که در یادداشت بعدی آنها مذکور هست، تقاضا نمودند سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و همچنین اتباع دُوَل ایتالیا و مجار و رومانی ایران را ترک کنند.
فردای آن روز یعنی در ۱۵ شهریور ماه به وزارت خارجه آمده، جواب یادداشت دولتین ایران را همراه آوردند که متن آنها خوانده می‌شود.
نامه سفارت بریتانیا به وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران ۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ برابر با ۶ سپتامبر ۱۹۴۱
۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰
آقای وزیر:
در پاسخ نامه جنابعالی شماره ۱۱۵۰ مورخة ۱۰ شهریور ماه جاری (اول سپتامبر) محترماً مراتب ذیل را به استحضار می‌رسانم.
در عرض چند روز گذشته اوضاع بنحوی تغییر یافته که در زمانی که دولت متبوعه دوستدار تعلیماتی را که نامه این جانب مورخه ۳۰ اوت (۸ شهریور) بر آن مبتنی بود تنظیم نمودند، پیش‌بینی نگردیده بود از لحاظ اینکه تصفیه امر جهت دولت ایران آسان تر کردن قوای متحدین شهر تهران را اِشغال ننمودند لکن سفارتخانه‌های دُوَل محور این خودداری را فقط علامت ضعف پنداشته و آزادی که از این رهگذر جهت آنها پیش آمده بود استفاده نمود، بوسیله هجو و تنفید دولتین اعلیحضرت پادشاه انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی و تخدیش اذهان عمومی توسط تبلیغات محلی و رادیوی آلمان و بریتانیا موجبات زحمت و اشکال دولت ایران را فراهم نموده‌اند. بنابراین، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان ناگزیرند به دولت ایران اطلاع دهند که لازم است به اسرع اوقات ممکنه سفارت آلمان بانضمام سفارتخانه‌های دیگر که تحت اداره آلمانها می‌باشند یعنی سفارتخانه‌های ایتالیا و مجارستان و رومانی برچیده شوند. این تقاضا امروز صبح شفاهاً به جنابعالی ابلاغ گردید لکن مقتضی می‌دانم آنرا کتباً نیز اظهار داشته و خاطر آنجناب را متذکر شوم که زمانی که سفارتخانه‌های نامبرده بالا بسته نشده دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان از دولت ایران تقاضا می‌نمایند کلیه تسهیلات مربوط به پیک و رمز را موقوف نموده و نگذارید سفارتخانه‌های مزبور از دستگاه‌های بی سیم فرستنده خود استفاده کنند و در مورد اشخاصی که با سفارتخانه‌ها ایاب و ذهاب می‌نمایند و همچنین در باب عملیات و اقدامات این سفارتخانه‌ها که مورد سوء ظن است تفتیش و مراقبت کاملی بعـمل آورند.
اکنون مشروحاً به جواب نامه فوق الذکر به جنابـعالی مبادرت می‌نمایم.
الف- گر چه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر نیستند هیچیک از شهرهای مقرره و مشروحه را از نواحی متصرفی که قبلاً به دولت ایران ابلاغ گردیده مجزا نمایند، اصولاً ایرادی ندارند به اینکه در محل ترتیبی فی مابین مأمورین نظامی انگلیس و مأمورین وابسته ایران داده شود که بر طبق آن عده‌ای از آرتش یا امنیه برای رقابه نظم و آرامش در دزفول، خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشد معـذلک در صورتی که احتیاجات نظامی انگلیس ایجاب نماید ترتیب نامبرده ممکن است مورد تجدید نظر واقع شود.
ب- در نواحی متصرفی لازم خواهد بود مأمورین اداری ایران مشاغل و وظایف جاریه خود را با معاضدت کامل مأمورین نظامی انگلیس انجام دهند. مأمورین نظامی نامبرده به سهم خود سعی خواهند نمود تا حدی که با احتیاجات نظامی انگلیس موافقت نماید تمایلاتی حقانی اولیای امور اداری ایران را انجام دهند.
ج- مأمورین نظامی انگلیس به‌هیچ‌وجه میل ندارند از حیث آذوقه و مسکن و سایر احتیاجات تحمیل بر دولت ایران بوده باشند و با معاضدت کامل مأمورین اداری ایران ترتیباتی داده خواهد شد که احتیاجات مأمورین نظامی انگلیس در این مورد بنحوی تأمین شود که مضیقة جهت این کشور تولید نگردد.
د- هرگونه اقدام‌ها لازمه به عمل خواهد آمد که از حدوث حوادث ناگوار فیمابین قوای متصرفی و ساکنین محل جلوگیری شود.
۴ – رویه‌ای را که در باب آلمانها اتخاذ نموده‌ایم و در نامه دوستدار مورخه ۳ اوت (شهریور) ذکر شده در یادداشتی که روز بعد تسلیم نمودم تغییر یافته امروز صبح محترماً نظریات اعلیحضرت پادشاه انگلستان را برای جنابعالی تشریح نمودم باستثنای اشخاصی که ممکن است مورد تصویب میسیونهای سیاسی انگلیس و سُویت در تهران رافع شوند هیئت آلمانیها (غیر از سفارت آلمان که در فوق اشاره گردید) بایستی یا به مأمورین انگلیس و یا به مأمورین سُویت تحویل گردند.
۵- دولت اعلیحضرت پادشاهی انگلستان موافقت دارند که تحصیل مربوط به ورود آلمانها به ایران فقط محدود به طول مدت جنگ با آلمان بوده باشد.
۶- تسهیلات راجع به ترانزیت کالاها و مهمات جنگی بر طبق احتیاجات نظامی خواهد شد لکه دولت ایران می‌تواند اطمینان داشته باشد که اقداماتی برای اصلاح و تکمیل وسایل رابطه و مخابره که اکنون موجود است بعمل خواهد آمد و نیز سعی خواهد شد جهت د ولت و ملت ایران مضیقه تولید نشود.
۷- دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با لزوم ملحوظ داشتن حسن تفاهم ذات البین به منظور احتراز از هرگونه اشکالی موافقت دارند.
۸- دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با تقاضای دولت ایران دائر به اینکه ممانعات اقتصادی کامل خرید صادرات ایران بوده باشد با نظر مساعد و همدردی ناظر بوده و آنچه را بتواند برای انجام این تقاضا بعمل خواهد آورد.
اما در باب تقاضاهای دیگری که ممکن است برای رها کردن کالاهای متعلق به ایران که الحال در خاک انگلیس می‌باشند بعمل آید لازم خواهد بود فضای انفرادی به مناسبت خصوصیات هر یک مورد مطالعه و رسیدگی واقع شود لکن سعی خواهد شد این قبیل کالاها در هر جا ممکن باشد آزاد شود.
۹- دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهند بود موضوع ارجاع اسلحه جات و مهمات جنگی را در موقع مناسب مورد مطالعه قرار دهند و نیز حاضر خواهند بود در وقتی که قوای متصرفی انگلیس از ایران خارج شدند تقاضای عادلانه را که ممکن است دولت ایران بابت غرامت خسارات وارده به اتباع ایران را در طی مدت اِشغال مورد رسیدگی و ملاحظه قرار دهند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید می‌نمایم.
نامه سفارت شوروی به وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران ۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ برابر با ۶ سپتامبر ۱۹۴۱
نامه سفارت شوروی به وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران ۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ برابر با ۶ سپتامبر ۱۹۴۱
یادداشت سفارت شوروی ۶ سپتامبر ۱۹۴۱
آقای وزیر:
در جواب یادداشت شما شماره ۳۹۱۴ مورخ اول سپتامبر جاری افتخار دارم مطلب زیر را با اطلاع جنابعالی برسانم.
در ظرف چند روز اخیر وضعیت ایران در جهتی بکلی مخالف آنچه در موقعی که دولت اینجانب شرایط مندرجه در یادداشت سی‌ام اوت ۱۹۴۱ صریح نموده و مبنای مذاکرات دولتین شوروی و بریتانیای کبیر با دولت شاهنشاهی بود سیر نموده‌است.
برای اینکه حل قضیه برای دولت ایران سهل شود قشون شوروی و انگلیس از اِشغال تهران خودداری نمودند. سفارت‌های دُوَل محور این عمل نجیبانه را نشانه ضعف دانسته و از موقع استفاده نموده‌اند که دولت ایران را در محظور قرار داده دُوَل شوروی و انگلستان را بی‌اعتبار نموده و به تبلیغات خود در ایران چه در محل چه بوسیله رادیوهای آلمان و ایتالیا توسعه دهند. نظر به این قضیه دولت شوروی مجبور است در مقابل دولت ایران راجع به لزوم خارج نمودن سفارت آلمان و سفارت هائی که تحت نظارت آلمان هستند، یعنی سفارت‌های ایتالیا و مجارستان و رومانی اصرار ورزد.
دولت ایران عهده‌دار است حتی قبل از عزیمت این سفارت‌ها از خاک ایران آنها را از ارتباطات بوسیله پیک رمز و استعمال ایستگاه‌های فرستنده ممنوع سازد و نظارت جدی راجع به اشخاصی که به این سفارت‌ها می‌روند و رفتار آنها طرف سوءظن است، بعمل آورد.
راجع به تقاضاهای دولت ایران مندرج در یادداشت شماره ۳۹۱۴ مورخ اول سپتامبر شما؛ دولت شوروی اینجانب را مأمور ساخته که پاسخ زیر را به شما ابلاغ نمایم.
۱- در یادداشت حکومت شوروی مورخ مارس سال جاری خط مرزی نواحی ایران که از طرف نیروی شوروی اِشغال شد، بطور دقت تشریح شده و دولت شوروی نمی‌تواند به هیچ تغییری در این خط رضایت بدهد. بدین جهت تقاضای دولت ایران در خروج شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این منطقه‌ها نمی‌تواند صورت بگیرد.
۲- در نواحی اِشغال شده از طرف نیروی شوروی ادارات محلی ایرانی شامل شهربانی وظایف معمولی خود را انجام خواهند داد. در عین حال دولت شوروی اشعار دارد که اولیای امور محلی معاضدت کامل با فرماندهی نظامی ارتش سرخ راجع به رفع حوائج آن و مخصوصاً جا دادن آنها بعمل آورند، اولیای نظامی شوروی حاضر خواهند بود تقاضاهای حقه اولیای امور ایرانی را تا حدّی که با نظریات فرماندهی ارتش سرخ وفق دهد مورد توجه قرار دهند.
۳- فرماندهی نظامی شوروی هیچ در نظر ندارد که راجع به احتیاجات ارتش سربار دولت ایران بشود. همکاری مابین فرماندهی قشون سرخ و اولیای امور محلی ایران برای رفع احتیاجات ارتش سرخ برقرار خواهد شد بنحوی که این احتیاجات موجب مشکلات برای کشور نشود.
۴- اولیای نظامی شوروی رژیم مناسبی برای قشون برقرار خواهند نمود و اقدام‌ها لازمه بعمل خواهد آمد که از حوادث ناگوار جلوگیری شود ولی دولت شوروی نمی‌تواند رژیمی را قبول کند که بکلی قوای ما را از مردم جدا سازد.
۵- اتباع آلمان در ایران می‌بایستی تسلیم اولیای شوروی و انگلستان بشوند باستثنای آن‌هائی که مخصوصاً از طرف سفارت کبرای شوروی و سفارت انگلیس در تهران معین کردند.
۶- دولت شوروی موافقت دارد که منع ورود آلمانها در ایران محدود به مدت جنگ با آلمان خواهد بود.
۷- در موقع ترانزیت کالاها و مواد جنگی شوروی از ایران لزوم جلوگیری از اختلال در محل و نقل داخلی مورد توجه قرار خواهد گرفت. معاضدتی که از طرف دولت ایران راجع به ترانزیت کالاها و مواد جنگی شوروی که بوسیله راههای شوسه و راه آهن و همچنین راههای هوائی فرستاده می‌شوند، تقاضا شده بر طبق احتیاجات نظامی تعیین خواهد شد.
۸- دولت شوروی از حاضر بودن دولت ایران در انعقاد قرارداد جدیدی برای استخراج نفت کویر خوریان که پیشرفت آن در مدت چندین سال از طرف ایران مختل شده بود اتخاذ سند مینماید.
مهیا بودن دولت ایران در مشارکت در توسعة شر کت سهامی شیلات و از بین بردن موانعی که تا بحال برای این شرکت از طرف اولیای امور محلی مرکزی ایجاد می‌شده سیار مورد تقدیر است.
۹- دولت شوروی هر چه ممکن باشد برای مساعدت اقتصادی با ایران منجمله خرید کالاهای ایران بعمل خواهد آورد. راجع به عبور دادن کالاهای ایران که در خاک شوروی هستند هر قسمت باید از نظر کیفیت خاص آن مورد بررسی قرار گرفته و در هر موردی که ممکن باشد پروانه هائی برای رساندن آن کالاها به ایران داده خواهد شد.
۱۰- دولت شوروی حاضر خواهد بود وقتی که ضرورت توقف ارتش سرخ در خاک ایران مرتفع شود موضوع پس دادن تسلیحات ارتش ایران را مورد بررسی قرار دهد و تا آن موقع این تسلیحات در تصرف ارتش شوروی خواهد بود.
راجع به جبران خسارات وارده بواسطة جنگ و بمباران‌ها این تقاضای دولت ایران نمی‌تواند مورد قبول واقع شود زیرا این جنگ مادام دوام داشت که ارتش ایران در مقابل ارتش ما مقاومت می‌کردند.
هیأت دولت بعد از مطالعه و مشاوره به این نتیجه رسید که جواب دولتین را به این مضمون بدهد.
نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به وزیر مختار بریتانیا در ۱۷ شهریور ۱۳۲۰ در پاسخ به نامه ۱۵ شهریور ۱۳۲۰
تاریخ ۱۳۲۰/۶/۱۷
آقای وزیر مختار،
در پاسخ نامه تاریخ ۱۶ شهریور جاری (۶ سپتامبر ۱۹۴۱) جنابعالی در تعقیب نامه به تاریخ ۱۰ شهریور ماه شماره ۳۶۱۵ خود راجع به حل مسائلی که برخلاف انتظار بر اثر ورود قوای نظامی دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی به خاک ایران پیش آمده و مطرح گردیده‌است، این جانب اختیار دارد مطالب زیر را که دلیل منتهای حسن اراده دولت شاهنشاهی ایران بر اصلاح ذات البین می‌باشد باستحضار آن جناب برساند:
۱- راجع به برچیدن سفارت خانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و مجارستان و اقداماتی که در نامه آنجناب خواسته بودند، نسبت به آن سفارت خانه‌ها و اتباع آلمان بعمل آید، خاطر شما را مستحضر می‌دارد که برای ابراز کمال حسن نیت و مساعدت نسبت به رفعت نگرانی دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی دولت شاهنشاهی ایران نظر به وضعیت فعلی ناگزیر موافقت نمودهم و اقدام فوری بعمل آورده که ترتیب انجام تقاضاهای آن در دولت در این قسمت برای مرتفع ساختن هر سوءتفاهمی هر چه زودتر داده شود ولی لازم میداند متذکر گردد که علاوه بر پیش‌بینی‌های گذشته با اقداماتی که از طرف دولت در همین چند روز اخیر برای برای جلوگیری از هرگونه سوء تفاهمی بعمل آمده، تغییری در اوضاع محلی رخ نداده و مشکلاتی بر اثر اقدام‌ها آلمانها و ایتالیایی‌های مقیم تهران برای دولت ایران ایجاد نشده‌است تا جای آن باشد که موضوعت عدم ورود قوای دولتین انگلستان و شوروی را به تهران، که هیچگونه سبب و بهانه‌ای هم برای آن نبوده و نیست، تذکر دهند.
۲- دولت شاهنشاهی ایران متأسف است که دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی نخواسته‌اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خطی که در یادداشت اولی خود معین کرده بودند بپذیرند هر چند بنظر دولت ایران موجبی برای رد این تقاضا نبوده‌است.
و نسبت به اینکه موافقت نموده‌اید در نقاط خرم آباد و دزفول و کرمانشاهان ترتیبی بین مأمورین نظامی انگلیس و مأمورین وابستة ایران داده شود که بر طبق آن عده‌ای از ارتش با امنیه ایران برای ایجاد نظم و آرامش در دزفول و خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشند، دولت شاهنشاهی ایران با اطمینان از اینکه خود نظم و آرامش در همه جا مورد توجه و علاقة دولت انگلستان می‌باشد امیدوار است موافقت خواهند نمود که همین رویه در نقاط دیگر هم که طبق یادداشت اول شما قوای آن دولت موقتاً در آنجاها متوقف می‌گردند، برقرار شود. ضمناً به این نکته نیز جلب توجه مینماید که موضوع لزوم وجود امنیه در سایر نقاط محل توقف قوای دولتین هم همواره مورد موافقت بوده و محرز می‌باشد.
۳- راجع به معاضدت متقابل ادارات کشوری دولتی از جمله امنیه و شهربانی با قوای نظامی دولتین در نقاطی که محل توقف آنها می‌باشد، دولت ایران امیدوار است رویه حُسن تفاهم برآورده شود و مأمورین ایرانی هم مطابق مقررات کشور بدون مانع از عهدة وظایف خود برآیند.
بنا بر مراتب بالا، دولت شاهنشاهی یقین دارد اکنون که از هر جهت وسائل اطمینان خاطر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی فراهم گردیده‌است، اوامر فوری مؤثر به قوای آن دولت صادر خواهند نمود که در حدود موافقت‌های حاصله عمل نمایند تا مأمورین دولت ایران در آن نقاط برای اعادة وضعیت عادی و انجام وظایف خود منظماً اقدام نمایند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید مینماید.
نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر شوروی در ۱۷ شهریور ۱۳۲۰ در پاسخ به نامه ۱۵ شهریور ۱۳۲۰
تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۲۰
آقای سفیر کبیر
در پاسخ نامه به تاریخ ۱۵ شهریور ماه جاری (۲ سپتامبر ۱۹۴۱) شما، در تعقیب نامه ۱۰ شهریور ماه جاری شماره ۳۶۱۴ اینجانب راجع به حل مسائلی که بر خلاف انتظار بر اثر ورود قوای نظامی دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان به خاک ایران پیش آمده و مطرح گردیده‌است اینجانب اختیار دارد مطالب زیر را که دلیل منتهای حُسن ارادة دولت شاهنشاهی ایران بر اصلاح ذات البین می‌باشد باستحضار آنجناب برساند.
۱- راجع به برچیدن سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و مجارستان و اقداماتی که در نامة آنجناب خواسته بودند، نسبت به آن سفارت خانه‌ها و اتباع آلمان بعمل آید خاطر شما را مستحضر می‌دارد که برای ابراز کمال حُسن نیت و مساعدت نسبت به رفع نگرانی دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان دولت شاهنشاهی ایران نظر به وضعیت فعلی ناگزیر موافقت نموده و اقدام فوری بعمل آورده که ترتیب انجام تقاضاهای آن دو د ولت در این قسمت برای مرتفع ساختن هر سوء تفاهمی هر چه زودتر داده شود ولی لازم میداند متذکر گردد که علاوه بر پیش‌بینی‌های گذشته با اقداماتی که از طرف دولت در همین چند روزه نیز برای جلوگیری از هرگونه سوء اتفاقی بعمل آمده، تغییری در اوضاع محلی رخ نداده و مشکلاتی بر اثر اقدام‌ها آلمانها و ایتالیائی‌های مقیم تهران برای دولت ایران ایجاد نشده‌است تا جای آن باشد که موضوع عدم ورود قوای دولتین شوروی و انگلستان را به تهران که هیچگونه سبب و بهانه‌ای هم برای آن نبود و نیست تذکر دهند.
۲- دولت شاهنشاهی ایران متأسف است که دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی نخواسته‌اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خطی که در یادداشت اولی خود معین کرده بودند بپذیرند هر چند بنظر دولت ایران موجبی برای رد این تقاضا نبوده‌است.
و نسبت به اینکه موافقت نموده‌اید در نقاط خرم آباد و دزفول و کرمانشاهان ترتیبی بین مأمورین نظامی انگلیس و مأمورین وابستة ایران داده شود که بر طبق آن عده‌ای از ارتش با امنیه ایران برای ایجاد نظم و آرامش در دزفول و خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشند، دولت شاهنشاهی ایران با اطمینان از اینکه خود نظم و آرامش در همه جا مورد توجه و علاقة دولت انگلستان می‌باشد امیدوار است موافقت خواهند نمود که همین رویه در نقاط دیگر هم که طبق یادداشت اول شما قوای آن دولت موقتاً در آنجاها متوقف می‌گردند، برقرار شود. ضمناً به این نکته نیز جلب توجه مینماید که موضوع لزوم وجود امنیه در سایر نقاط محل توقف قوای دولتین هم همواره مورد موافقت بوده و محرز می‌باشد.
۳- راجع به معاضدت متقابل ادارات کشوری دولتی از جمله امنیه و شهربانی با قوای نظامی دولتین در نقاطی که محل توقف آنها می‌باشد، دولت ایران امیدوار است رویه حُسن تفاهم برآورده شود و مأمورین ایرانی هم مطابق مقررات کشور بدون مانع از عهدة وظایف خود برآیند.
۴- راجع به جبران خسارت وارده، که باستناد مقاومت قوای ایران در مقابل قوای شوروی اظهار داشته‌اند، نمی‌توانند استرضای خاطر دولت ایران را از این جهت فراهم نمایند، لازم میداند این نکته را تذکر بدهد که چون آغاز مخاصمه از طرف قوای ایران بعمل نیامد و ورود قوای شوروی هم بدون اطلاع قبلی بوده و مقاومت بدوی پادگان‌ها هم برای دفاع خویش طبعاً صورت گفته که دولت ایران باقتضای حُسن نیت خود و صلح طلبی و حافظ مناسبات دیرینه با آن دو دولت بلافاصله دستور ترک مقاومت داده‌است و قسمت مهم خسارات وارده هم پس از اعلان ترک مقاومت بود. بنابراین دولت ایران حتا انتظار دارد که موضوغ غرامت مورد تجدید نظر و توجه خاص دولت شوروی واقع شود.
۵- با حُسن مناسبات موجود و ترتیباتی که اینک بر قرار می‌گردد دولت شاهنشاهی برای نگاهداری اسلحه و مهمّاتی که از قوای ایران گرفته شده‌است موجبی نمی‌بیند. با این حال اگر دولت اتحاد جماهیر شوروی اصراری در این نگاهداری موقت داشته باشد اکتفا دارد فهرستی از اسلحه و مهمات مزبور با حضور نمایندگان طرفین تنظیم گردد تا بعد از جنگ یا در موقع مناسب دیگری پیش از پایان جنگ به دولت ایران مسترد گردد.
بنا بر مراتب بالا، دولت شاهنشاهی یقین دارد اکنون که از هر جهت وسائل اطمینان خاطر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی فراهم گردیده‌است، اوامر فوری مؤثر به قوای آن دولت صادر خواهند نمود که در حدود موافقت‌های حاصله عمل نمایند تا مأمورین دولت ایران در آن نقاط برای اعادة وضعیت عادی و انجام وظایف خود منظماً اقدام نمایند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید مینماید.
گزارش رخداد‌ها و بیطرفی دولت شاهنشاهی به مجلس شورای ملی
آنچه تاکنون واقع شده این است که بی کم و زیاد باستحضار برسانید و البته بعدها هم هر چه واقع شود به اطلاع آقایان خواهد رسید.
آقایان نمایندگان محترم باید بدانند دولت ایران به کلیه کشورهائی که با ما مناسبات داشته‌اند بنظر احترام نگریسته و همیشه اهتمام کرده‌است حقوق آنها را رعایت کند و سعی نموده‌است مناسبات دوستانه برقرار و روابط عادی را ادامه دهد و این سیاست مخصوصاً نسبت به دُوَل همجوار با نظر خاصی تعقیب شده‌است. ما همیشه سعی نموده‌ایم از این جنگ برکنار و بیطرفی خود را حفظ کنیم.
ما امیدواریم بزودی عاملی که سبب این پیش آمد ناگوار شده مرتفع گردد و با اطمینان‌هائی که دولتین چه در نامه‌های خود و چه کراراً ضمن اظهارات شفاهی تأیید و تصریح کرده‌اند، قوای آنها خاک ایران را ترک کنند.
- اظهارات آقای دکتر طاهری
۳- اظهارات آقای دکتر طاهری
رئیس – آقای دکتر طاهری
دکتر طاهری- از اینکه دولت مجلس را که با کمال بی صبری اشعار داشت از جریان وقایع اسف آمیز اخیر مستحضر داشته و از اقدامات و نتیجة عملیات خود توضیح داده‌اند، مجلس امتنان دارد (صحیح است) ولی بی نهایت متأسف و متأثر است که از دو دولت دوست و همسایه که همیشه دولت و ملت ایران را از روابط حسنه خود مطمئن داشته‌اند، سوانحی پیش آمد که ابداً محل اشعار کسی نبود (صحیح است – صحیح است) با وجود این همه ایرانیان امیدوارند که آن رعایتی را که از حقوق و حیثیت این دولت و ملت از دو دولت دوست خود منتظرند و همیشه هم وعده داده‌اند بعمل آورند که جبران این تأثرات عمومی بشود، بنده زاید نمی‌دانم در این موقع تذکر بدهم که با وجود وعده‌های مساعد آن طرف حتی پس از ترک مقاومت از این طرف چیزهائی شنیده می‌شود که هیچ تصور نمی‌رفت از قبلی مزاحمت‌ها به مردم و مداخله در کارهای داخلی و ادارات دولتی و حتی توقیف اشخاص و بعضی امور دیگر که بنده نمی‌خواهم در این جا اظهار نمایم و شاید خود دولت از آن واقعیات بی اطلاع نباشد (صحیح است.) با این اظهارات دولت و اطمینانی که اشعار می‌فرمایند امیدواری همگی این است که از طرف دولت‌های دوست و همسایه ما آن قدری که انتظار داریم رعایت شئون این دولت و ملت شده کاری بکنند که در همه دنیا حقیقت دوستی آنها آشکار شود (صحیح است) ما میل داریم بدانیم آیا این نوع وقایع که شنیده می‌شود حقیقت دارد یا نه و اگر همین طوریکه عرض شد اموری غیر منتظر از طرف مأمورین دو دولت در ایران و نسبت به ایران واقع می‌شود دولت در رفع آن چه اقدامی را در نظر دارد که برای عموم ایرانیان نگرانی باقی نماند و مطمئن باشند که روابط دوستانه باستانی این دولت و ملت با دولت‌های همسایه ما با نهایت شرافت برقرار خواهد بود و لطمات وارده مرتفع و جبران خواهد شد (صحیح است).
- پاسخ آقای وزیر امور خارجه به بیانات آقای طاهری
۴- پاسخ آقای وزیر امور خارجه به بیانات آقای طاهری
وزیر امور خارجه - جریان امور آن بود که باستحضار نمایندگان محترم رسید و هیچ چیزی پوشیده نماند. آنچه مربوط به این قضایا آقای دکتر طاهری اشاره فرمودند اگر چه اخبار خارج از حقیقت و اغراق و مبالغه این روزها زیاد است ولی منکر نمی‌توان شد که یک رقایمی نوعاً روی داده آنچه ظاهراً بنظر می‌رسد این وقایع مال روزهای اول و آن ایامی است که هنوز اوضاع بحال عادی برنگشته بود و مخصوصاً در جاهائی رخ داده‌است که مأمورین دولت از آنجاها دور مانده بودند. ما البته هیچ نوع از مذاکره و اقدام فروگذار نکردیم و نخواهیم کرد و با مذاکراتی که شده‌است حالا هم که اوضاع می‌رود صورت عادی بخود بگیرد و امیدوار هستیم با وعده‌های صریحی که چه کتباً نمایندگان دولتین داده‌اند و باستحضار آقایان نمایندگان رسید و شفاهاً در مذاکرات مکرر تصریح کرده و اطمینان داده‌اند دیگر این وقایع رخ نخواهد داد.
- اظهارات آقای نخست وزیر و تقاضای رأی اعتماد و ابراز اعتماد به دولت
۵- اظهارات آقای نخست وزیر و تقاضای رأی اعتماد و ابراز اعتماد به دولت
نخست وزیر - بنده و همکاران بنده به خوبی می‌دانیم و می‌فهمیم که آقایان نمایندگان محترم از این پیش آمد اسف انگیز چقدر قلوبشان متأثر و متألم است (نمایندگان – صحیح است) آقایان نمایندگان که به جای خود و یقین است که همه افراد ایرانی از این وقایع قلبشان مجروح شده (صحیح است) دنیا در یک آتش عجیبی می‌سوزد. اکثر ملل و دُوَل گرفتار هنگامه و مصیبت‌ها و کشتارها و خسارات مالی و جانی فراوان و فوق العاده هستند. ما از روزی که در سال پیش جنگ شروع شد همیشه دعا می‌کردیم و آرزومند بودیم که دامنة این آتش سوزی زیاد وسعت پیدا نکند و حتی الامکان کمتر ملل و بندگان خدا گرفتار این مصیبت بشوند. ضمناً ما هم محفوظ بمانیم. معلوم می‌شود تقدیر اینطور بوده‌است که این آتش جهانسوز باشد و ما هم بر کنار نمانیم. حالا چیزی که بنده می‌خواهم عرض کنم این است که بر حسب مقررات و ترتیب حکومت پارلمانی هر هیئت دولتی مکلف است به اینکه احساسات نمایندگان ملت را نسبت به خودش و عملیاتش بداند. اظهار این احساسات وجه دیگری ندارد جز اینکه رأی بدهند. بنابراین تقاضا خواهم کرد که به یک رأیی احساسات خودشان را نسبت به دولت اظهار دارند. البته این رأی یا رأی عدم اعتماد است یا رأی اعتماد. اگر رأی عدم اعتماد دارید مطلب معلوم است و توضیح لازم ندارد. اینکه بنده می‌خواهم خاطر همه را متوجه کنم این است که اگر بنا را بر رأی اعتماد گذاشتید البته نه آقایان نمایندگان با این نیت این رأی را خواهند داد و نه ما و هیچکس دیگر نباید این رأی را اینطور تفسیر کند که آقایان نمایندگان از این پیش آمد ناخشنود هستند (صحیح است) مسلم است که هیچ ایرانی چنین رأیی نمی‌تواند بدهد (صحیح است) البته اینطور نیست فقط معنی آن این است که نمایندگان اظهار خواهند کرد دولت حاضر در اقدامات خودش به خطا رفته‌است و آقایان نمایندگان موافقت دارند که این هیئت دولت با مساعدت ایشان اقدامات و انجام وظایف خودشان را مقاومت دهند. این است عرایض بنده و به این دلیل است که عرض می‌کنم میل دارم مجلس شورای ملی احساسات خودش را اظهار دارد.
رئیس - با نکات دقیقی که آقای نخست وزیر اظهار فرمودند رأی اعتماد به هیأت دولت که تحت ریاست ایشان است از مجلس تقاضا می‌شود. آقایانی که موافقت دارند قیام فرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد.
- موقع و دستور جلسه بعد – ختم جلسه
۶- موقع و دستور جلسه بعد – ختم جلسه
رئیس- اگر تصویب می‌فرمائید جلسه را ختم کنیم.
جلسة آینده روز یکشنبه بیست و سوم شهریور ماه سه ساعت پیش از ظهر دستور لوایح مجوده
(مجلس ظهر ختم شد)
رئیس مجلس شورای ملی – حسن اسفندیاری