مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ اردیبهشت ۱۳۳۷ نشست ۱۹۱

مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نوزدهم

تصمیم‌های مجلس مجلس شورای ملی مذاکرات دوره قانونگذاری نوزدهم

قوانین برنامه‌های عمرانی کشور مصوب مجلس شورای ملی

نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری نوزدهم

مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ اردیبهشت ۱۳۳۷ نشست ۱۹۱

روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران

شامل: کلیه قوانین مصوبه و مقررات - گزارش کمیسیون‌ها - صورت مشروح مذاکرات مجلس - اخبار مجلس - انتصابات - آگهی‌های رسمی و قانونی

شماره

شنبه ماه ۱۳۳۵

سال دوازدهم

شماره مسلسل

دوره نوزدهم مجلس شورای ملی

مذاکرات مجلس شورای ملی

مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی دوره ‏۱۹

جلسه: ۱۹۱

صورت مشروح مذاکرات مجلس روز پنجشنبه ۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۳۷

فهرست مطالب:

۱- تصویب صورت مجلس

۲- بیانات قبل از دستور - آقای دولت آبادی

۳- طرح و تصویب گزارش کمیسیون نظام راجع به افزودن تبصره به ماده ۴ قانون استخدام نیروهای مسلح

طرح و تصویب یک فوریت اصل گزارش کمیسیون نفت راجع به قرارداد با شرکت سهامی پان‌امریکن‌پترولیوم و یارسال به مجلس سنا

۵- تعیین موقع جلسه بعد - ختم جلسه

مجلس دو ساعت و ده دقیقه قبل از ظهر به ریاست آقای رضا حکمت تشکیل شد.

۱- تصویب صورت‌مجلس‏

رئیس- صورت غائبین جلسه قبل قرائت می‌شود.

(به شرح زیر قرائت شد)

غائبین بااجازه - آقایان: ابتهاج- صارمی- عبدالحمید بختیار- تیمورتاش- امید سالار-عبّاسی- موسوی- سعیدی- دکتر عدل- دکتر سید امامی- امامی‌خوئی- بیات‌ماکو- فولادوند- اخوان- دکتر ضیائی- ذوالفقاری- مهندس بهبودی- اورنگ- اصلان‌افشار- ساگینیان- سنندجی- دکتر سعید حکمت- دکتر پیرنیا- مهندس فروغی- شادمان.

غائبین بی‌اجازه - آقایان: دکتر طاهری- قرشی.

رئیس- نظری نسبت به صورت‌مجلس نیست (اظهاری نشد) صورت‌مجلس جلسه قبل تصویب شد.

۲- بیانات قبل از دستور - آقای دولت‌آبادی ‏

رئیس- نطق قبل از دستور شروع می‌شود آقای دولت‌آبادی

دولت‌آبادی - در این هفته متأسفانه یک ضایعه بزرگ و دردناک برای مملکت پیش آمد و آن فقدان مرحوم علی سهیلی بود. (صحیح است) بدون تردید ارزش هر مملکت روی رجال آن مملکت است و هرگاه حادثه‌ای افراد و رجال با ارزش مملکت را از بین ببرد و دچار مرگ بسازد حقیقتاً برای مملکت اسباب تأسف و تأثر است مخصوصاً که مرحوم علی سهیلی در مواقع بسیار حساس به مملکت خدمت کرد چندین سال از دوران اخیر عمرش را با وجود کسالت به خدمتی که بر عهده داشت ادامه داد (صحیح است) (پرفسور اعلم- مرد شریفی بود) بنده از این جهت یادآور می‌شوم که در دوران جنگ که سختی‌ها و ناراحتی‌ها برای دنیا و مملکت ما مخصوصاً پیش آورد مرحوم علی سهیلی عهده‌دار دو شغل حساس یعنی اول وزارت خارجه و بعداً نخست‌وزیری بود هنگامی که سران ۳ دولت بزرگ به مملکت ما دعوت شدند برای حفظ حیثیت و احترام و حقوق مملکت ایران خدمت کرد و این خدمات در صفحه پرافتخار تاریخ مملکت ما همیشه ثبت خواهد بود به این جهت به نام یک نماینده و با اجازه آقایان تأثر شدید خودم را از فقدان مرحوم علی سهیلی از پشت این تریبون عرض می‌کنم و از تجلیلی که در تشییع جنازه‌اش در انگلستان که آخرین نقطه خدمت او بوده است به عمل آمده است از ملت انگلیس سپاسگزاری می‌کنم (صحیح است) اما به موقع است که دو کلمه در ذیل این بیان راجع به حقیقت دیگری اینجا عرض کنم که مورد توجه آقایان خواهد بود و آن این است که‌ای کاش می‌شد و در ما آن سعه صدر بود که می‌توانستیم از رجالمان در حیات‌شان قدردانی کنیم (صحیح است) در مملکت ما که دچار حوادث بسیار وحشتناکی بوده است و به حمدالله در میدان مبارزه حیات با سربلندی بیرون آمده است و امروز وضع روشن و هدف روشنی دارد روی بدبینی و سوء‌نظر و بسا باشد که به منظور خیانت به دست اشخاص خائن بذرهای نفاق و شقاق و حسد پاشیده می‌شود و یکی از آنها لکهدار کردن رجال ما است و افرادی هم که می‌شنوند با خونسردی تلقی می‌کنند و به یک چنین مطلب مهمی توجه ندارند قصد من این است که ما بگوییم از رجال خدمت‌گذارمان در دوران حیات‌شان قدردانی بکنیم و وجود آنها را بیشتر در معرض تشویق قرار بدهیم تا خدمتشان را به پایه فداکاری برسانند نه این که وقتی مردند بنشینیم و برای آنها نوحه‌سرایی بکنیم (صحیح است) سعدی می‌گوید:

کنونم آب حیاتی به حلق تشنه فرو بر.... نه آن گهی که بمیرم به آب دیده بشویی

از این قسمت عرایضم که می‌گذرم مطلب دیگری است که در مقدمه آن می‌خواهم یک گله کوچکی از رفقای روزنامه‌نگارم بکنم هدف بنده آقایان نمایندگان مطبوعات هستند که به مملکت خدمت کرده‌اند و بسیار هم عزیز هستند و در قلب بنده مخصوصاً احترام شایانی دارند باید به این نکته توجه بکنند که مردم را به وظایف اساسی‌تری از نقل اخبار متوجه بدارند بنده دیدم هر وقت خدای ناکرده یک جر و بحثی یا یک مطلبی هست آن را خیلی با آب و تاب مورد بحث قرار می‌دهند ولی آنجایی که صحبت از قدم برداشتن برای اصلاحات است آنجا که صحبت از مسائل اساسی و اصولی مملکت است صفحات جراید گنجایش آن را ندارد که این مطالب را آن طور که باید بگوید چون بنده عادت ندارم، که زیاد تریبون مجلس را اشغال کنم مگر ضرورتی پیش بیاید در دو هفته قبل هنگامی که اعلیحضرت همایون شاهنشاهی برای افتتاح راه‌آهن آذربایجان تشریف بردند و هم چنین نمایندگان ارجمند آذربایجان برای درک این سعادت به حوزه انتخابیه خودشان یعنی خطه باارزش آذربایجان رفته بودند بنده از پشت این تریبون مقداری از احساسات قلبی خودم را راجع به آذربایجان بیان کردم ولی در هیچ روزنامه ندیدم منعکس باشد و متأسفانه اینجا باید از آقای ذوالفقاری که اصلاحات اساسی در سازمان تبلیغات ما کرده‌اند و حقیقتاً توفیق‌شان را از خدا می‌خواهم زیرا این کار بسیار آبرومند بوده و اگر می‌خواستیم در سال گذشته یک پری برای بهترین کار مثبت بدهیم حق بود به تبلیغات می‌دادیم‏. (صحیح است) ولی می‌خواهم تمنا بکنم که به این نکات اساسی که جا داشت اکثریت مردم توجه داشته باشند از زبان هر کس که باشد بایستی یک مقدارش را برای مردم بگویید چرا این مطلب را بنده اینجا می‌گویم برای این که دیروز در شرف‌یابی که خدمت اعلیحضرت داشتیم خاطر آقایان هست که بیان شاهانه ناظر به این مطلب بود که چرا این خدماتی که در مملکت می‌شود به سمع مردم نمی‌رسد و چرا در مقابل این همه بذرافشانی یأس و حرمان و ناامیدی که من آنها را خائنانه می‌دانم کسی حرف نمی‌زند؟ از پشت این تریبون چندین بار گفتم ولی انعکاسی در افواه ندیدم و ندیدم که به گوش مردم رسیده باشد می‌خواهم این مطلب گفته شود بنده این یأس و حرمان که در مردم هست آن را دارای ریشه عمیق خائنانه می‌دانم (صحیح است) زیرا سرمایه زندگی امید است و در هر فرد و اجتماعی که امید مرد زندگی مرده است مخصوصاً که مملکت ما امروز در بهترین موقعیت زندگی می‌کند ما را مقایسه کنید با هر گوشه‌ای از دنیا من حاضرم ثابت بکنم که وضع زندگی ما از همه بهتر است آن کسی در زندگی ناراحت و ناراضی است که نمی‌خواهد تن بکار بدهد (صحیح است) هر کس در این مملکت در هر رشته‌ای که کار بکند نان با رفاه می‌خورد آنهایی که می‌نالند آنهایی هستند که می‌خواهند نان تن‌پروری بخورند آنهایی هستند که می‌خواهند نان بی‌کارگی و بی‌هنری بخورند و چنین نانی بر هر کس حرام است و آن کسی که نان یک مملکت را بخورد و به آن خدمت نکند و در مقابل تن‌پروری و تنبلی بخواهد نان بخورد حق حیات ندارد و باید بمیرد باید حرکت بکند و نان به دست بیاورد در مملکت ما کار هست منابع ثروت این مملکت بی‌کران است در هیچ گوشه از دنیا این قدر نعمت نیست مرد باید کمر همت ببندد و بازو را بزند بالا و استفاده کند تا نان به دست بیارود و بنده نمی‌خواهم بیش از این وقت آقایان را بگیرم ولی تذکر این نکات را لازم می‌دانم ما با داشتن سیاست مثبت رهسپار سعادتیم، به جانب افتخار و آینده روشن می‌رویم و راهنمای واقعی ما بعد از فضل خداوند شخص شخیص اعلیحضرت است‏. (صحیح است) ایشان مردی است آزاده و خیرخواه و با گذشت و فداکار آنچه ما امروز بگوییم تاریخ در آینده ثبت خواهد کرد این حقیقت است و جای تردید نیست اما آنچه نواقص هست به دست ماست که اینجا به نام نماینده مجلس و نماینده مردم نشسته‌ایم ما بایستی محرومیت‌های مردم را رفع کنیم آنچه در دماغ آنها بذر فساد شود و آنچه در دل آنها یأس و حرمان دمیده می‌شود ما باید رفع کنیم و انتظار نداشته باشیم که دیگران بکنند هر کس بد کرد سد راه او باشیم هر کس که خدمت کرد ما بایستی او را تشویق کنیم (احسنت، احسنت).

۳- طرح و تصویب گزارش کمیسیون نظام راجع به افزودن تبصره به ماده ۷۴ قانون استخدام نیروهای مسلّح

رئیس- وارد دستور می‌شویم گزارشی از کمیسیون نظام راجع به اصلاح ماده ۷۴ قانون استخدام نیروهای مسلّح رسیده است که قرائت می‌شود

(به شرح زیر قرائت شد)

گزارش کار کمیسیون نظام به مجلس شورای ملّی کمیسیون نظام لایحه شماره ۱۳۳۹۴۶۶ مورخ ۲۷/ ۱/ ۳۷ دولت راجع به اصلاح قانون استخدام نیروهای مسلّح شاهنشاهی را با حضور آقای وزیر جنگ و معاون آن وزارتخانه مورد رسیدگی قرار داده و با اصلاحاتی به شرح زیر تصویب نمود و اینک گزارش آن را برای تصویب تقدیم مجلس شورای ملّی می‌دارد به ماده ۷۴ قانون استخدام نیروهای مسلّح تبصره ذیل اضافه می‌شود:

تبصره ۱- استفاده از حقوق بازنشستگی سنواتی در مورد افسران و کارمندانی که قبل از فروردین ماه ۳۷ بازنشسته شده و همچنین افسران و کارمندانی که بعداً بازنشسته می‌شوند و از حقوق سنواتی تمام مدت خدمت استفاده نکرده‌اند منوط به پرداخت کلیه کسور بازنشستگی حقوق سنواتی است.

مبدأ استحقاق دریافت حقوق بازنشستگی سنواتی تاریخی است که تمام کسور بازنشستگی خدمت گذشته را پرداخت یا بپردازد افسران و کارمندان شاغل که کلیه کسور بازنشستگی سنواتی را نپردازند فقط برای مدتی که کسور مزبور را پرداخته‌اند حقوق بازنشستگی مذکور در این تبصره را دریافت خواهند نمود.

مخبر کمیسیون نظام- بزرگ‌ابراهیمی

گزارش از کمیسیون کشور به مجلس شورای ملّی

کمیسیون کشور لایحه اصلاح قانون استخدام نیروهای مسلّح شاهنشاهی را با حضور آقای معاون وزارت جنگ مورد رسیدگی قرار داده و گزارش کمیسیون نظام را تأیید اینک خبر آن را تقدیم مجلس شورای ملّی می‌دارد

مخبر کمیسیون کشور- سعید مهدوی

گزارش از کمیسیون استخدام به مجلس شورای ملّی

کمیسیون امور استخدام لایحه اصلاح قانون استخدام نیروهای مسلّح شاهنشاهی را با حضور آقای معاون وزارت جنگ مورد رسیدگی قرار داده و با اصلاحاتی که کمیسیون نظام در آن به عمل آورده بود موافقت و اینک گزارش آن را تقدیم مجلس شورای ملّی می‌دارد.

مخبر کمیسیون استخدام - احمد مهران‏

رئیس- کلیات مطرح است کسی اجازه صحبت نخواسته است بنابراین رأی می‌گیریم به تبصره‌ای که اضافه می‌شود به ماده ۷۴ قانون استخدام نیروهای مسلّح رأی گرفته می‌شود به تبصره اصلاحی آقایانی که موافقند قیام کنند. (اکثر برخاستند) تصویب شد به مجلس سنا فرستاده می‌شود.

۴- طرح و تصویب یک فوریت و اصل گزارش کمیسیون نفت راجع به قرارداد با شرکت سهامی پان‌امریکن پترولیوم و ارسال به مجلس سنا

رئیس- به طوری که خاطر آقایان استحضار دارد لایحه نفت که به مجلس تقدیم شده گزارش آن حاضر است ولی مطابق آیین‌نامه باید ۴۸ ساعت قبل از وقت توزیع شود این ۲۴ ساعت قبل توزیع شده است بنابراین اگر آقایان موافقند در دستور گذاشته بشود باید رأی بدهند بنابراین بنده رأی می‌گیرم که امروز جزء دستور بشود یا خیر آقایانی که موافقند این لایحه امروز جزء دستور باشد قیام کنند (اکثر برخاستند) تصویب شد چون دوشوری است پیشنهاد رسیده از طرف آقایان نمایندگان که با فوریت مطرح شود این پیشنهاد قرائت می‌شود. (به شرح زیر قرائت شد)

امضاکنندگان تقاضا داریم لایحه نفت ایران پان‌آمریکن به قید فوریت تلقی شود.

مشایخی- سعید مهدوی- بزرگ‌نیا- باقر بوشهری- دکتر امیر حکمت- دادگر- دکتر نفیسی- برومند- صادق بوشهری- بوربور- توماج.

رئیس- فوریت مطرح است آقای مشایخی بفرمایید.

نمایندگان- مخالفی ندارد.

رئیس- مخالفی نیست؟ (اظهاری نشد) رأی گرفته می‌شود به فوریت این لایحه آقایانی که موافقند قیام کنند. (اکثر برخاستند) تصویب شد لایحه قرائت می‌شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

گزارش از کمیسیون خاص نفت به مجلس شورای ملّی

موافقت‌نامه موسوم به ایران پان‌آمریکن که اکنون گزارش آن به عرض نمایندگان محترم می‌رسد سومین لایحه نفت است که پس از ملّی شدن صنعت نفت به منظور بهره‌برداری از منابع نفت کشور ایران تنظیم و از طرف دولت به مجلس شورای ملّی تقدیم گردیده است نفت در قسمت وسیعی از خاک کشور به حد وفور موجود است و به منزله گنجینه‌ای محسوب می‌شود و با استفاده از این موهبت طبیعی می‌توان گام‌های بلندی در راه ترقی و تعالی برداشت و بهره‌برداری از منابع نفت برای بهبود وضع اقتصادی و بالا بردن سطح تولید و انجام امور مهم اجتمای که مستلزم داشتن در آمدهای سرشار و کافی می‌باشد بی‌نهایت ضروری است.

از چندین صدهزار کیلومترمربع اراضی نفت‌خیز کشور و همچنین از نفتی که در فلات قارّه موجود است می‌توان به تدریج و به انحای مختلف و صنعتی به طریق مشارکت و یا عاملیت بهره‌برداری کرد و با صرف درآمد حاصله از آن در امور تولیدی و صنعتی و اقتصادی به موافقیت‌های عظیمی نایل گشت.

به کار انداختن این ثروت ملّی به منظور پیشرفت امور صنعتی و تولیدی و اجتماعی پیوسته مرکوز خاطر مبارک اعلیحضرت همایونی شاهنشاه بوده و همواره با راهنمایی‌های حکیمانه دولت‌ها و نمایندگان مجلسین را در این امر مهم ارائه طریق فرموده‌اند

لوایحی که تاکنون از طرف دولت به مجلس شورای ملّی برای تصویب عرض شده به نسبت بهبود اوضاع و احوال عمومی به تناسب پیشرفت‌هایی که در تمام شئون کشور حاصل شده طریق تکامل را سیر می‌کند و هر یک کامل‌تر و مقیدتر از لایحه قبلی می‌باشد.

موافقت‌نامه حاضر یک موافقت‌نامه مشارکتی است که بین شرکت ملّی نفت ایران و شرکت پان‌آمریکن پترولیوم کورپوریشن براساس قانون نفت مورخ ۱۵- ۴- ۱۳۳۶ منعقد شده

چندی پیش در اجرای قانون نفت اعلام مزایده بخش ۱ از تقسیمات نفتی کشور طبق مقررات ماده ۵ توسط شرکت ملّی نفت منتشر گردیده و پیشنهادهای مختلفی بر اساس مشارکت و عاملیت و اصل شد که بعد از بررسی و مقایسه پیشنهاد شرکت پان‌آمریکن از نظر ایران متضمن منافع و مزایده بیشتری تشخیص و در نتیجه شرکت مزبور برنده مزایده شناخته شد.

شرکت پان‌آمریکن بزرگترین شرکت فرعی استاندارد اویل ایندیانا بود که در سال ۱۹۳۰ میلادی تشکیل شد شرکت استاندارد اویل ایندیانا از نظر عظمت و دارایی پنجمین شرکت بزرگ نفتی دنیاست که کل دارایی آن بالغ بر ۲۵۰۰ میلیون دلار می‌باشد و این شرکت قریب ۵۰ هزار نفر کارمند دارد و ارزش خالص تأسیسات آن در حدود ۲۰۰۰ میلیون دلار است و به طور متوسط ۸٪ از نفت خالص استخراجی ایالت متحده آمریکا در پالایشگاه‌های آن تصفیه می‌شود.

درآمد غیرخالص شرکت مزبور در سال ۱۹۵۷ بالغ بر ۲۰۲۰ میلون دلار درآمد خالص آن در حدود ۱۵۰ میلیون دلار تخمین شده است و نیز هزینه‌های تأسیساتی آن طی سال گذشته بیش از ۶۵۰ میلیون بوده تمام عملیات اکتشافی و استخراجی و بهره‌برداری این شرکت را شرکت پان‌آمریکن انجام می‌دهد سرمایه به ثبت رسیده شرکت پان‌آمریکن ۲۵۰ میلیون دلار است که مبلغ پرداخت شده آن تا ۳۱ دسامبر ۱۹۵۶ بالغ بر ۲۳۵۳۰۸۰۰۰ دلار بوده است.

شرکت پان‌آمریکن در ۱۴ ایالت آمریکا نفت استخراج و بهره‌برداری می‌نماید میزان آن بالغ بر ۳۰۰ هزار بشکه در روز می‌گردد و شرکت مزبور تعداد ۷۴۴ متخصص زمین‌شناس و ژئوفیزیک و ۴۵ گروه زمین‌شناس در اختیار دارد و ارزش دستگاه‌های اکتشافی این شرکت بالغ بر ۹۷۵۰۰ دلار می‌باشد وتعداد ۷۱ دستگاه حفاری برای آن شرکت کار می‌کنند با این توصیف صلاحیت شرکت مزبور از لحاظ سرمایه کافی و متخصص و وسایل فنی محرز و مسلّم گردیده و به منظور بهره‌برداری شرکتی بین شرکت ملّی نفت ایران و شرکت پان‌آمریکن به نسبت ۵۰ به ۵۰ به نام شرکت ایران پان‌آمریکن با تشریفات زیر تشکیل می‌گردد.

طبق ماده ۲ موافقت‌نامه طرفین قرارداد این وسیله توأماً دستگاه مختلطی را ایجاد می‌نمایند و به طوری که در قانون نفت پیش‌بینی شده در اثر این اختلاط شخصیت جداگانه‌ای به وجود نخواهد آمد توضیح آن که به موجب قانون نفت دوطریق جداگانه برای اجرای عملیات نفتی براساس مشارکت پیش‌بینی گردیده.

الف- طریق تأسیس سازمان مشترک

ب- طریق ایجاد دستگاه مختلط منظور از سازمان مشترک آن است که طرفین قرار داد برای اجرای عملیات سازمان مستقلّی را که دارای شخصیت حقوقی جداگانه‌ای است مشترکاً تأسیس نمایند شرکت سیریپ که بر اثر قرارداد بین شرکت ملّی نفت وآجیب مینراریا تشکیل شود و غرض از تشکیل دستگاه مختلط هر ترتیب دیگری است که طرفین قرارداد بدون تأسیس شخصیت حقوقی مستقل جداگانه‌ای برای اجرای مشترک عملیات نمایند و در حقیقت دستگاه مختلط طرفین قرارداد می‌باشند که طرح عملیات مورد نظر را می‌ریزند و آن را به هزینه به موقع اجرا می‌گذارند.

در قرارداد شرکت ایران پان‌آمریکن طریقه دوم اختیار شده یعنی این شرکت مشترک یا شرکت مستقل دیگری را به وجود نمی‌آورد بلکه مستقیماً مسئولیت‌های مربوطه‏ به قرارداد را به عهده می‌گیرد وچون مسلم است که مباشرت مستقیم طرفین در اجرای وظایف و عملیات صنعت وسیعی مانند نفت ممکن نخواهد بود یعنی برای حفظ نظم هماهنگی طرفین ناچار می‌باشند که فعالیت‌های خود را در یک جا متمرکز سازند لذا چنین در نظر گرفته شده که تصدّی این عملیات را دستگاه دیگری به عنوان شرکت سهامی ایران پان‌آمریکن عهده‌دار شود طبق مواد ۸ و ۹ موافقت‌نامه سرمایه مجاز اولیه شرکت ایران پان‌آمریکن هفت میلیون و پانصدهزار ریال خواهد بود و به طرزی که در اساس‌نامه مقرر گردیده در هر موقع قابل افزایش می‌باشد که ۵۰ درصد سرمایه اولیه و ۵۰ درصد آنچه بعداً اضافه می‌شود متعلق به شرکت ملّی نفت و ۵۰ درصد بقیه را شرکت پان‌آمریکن تأمین خواهد نمود و چنانچه علاوه بر سرمایه اصلی و هرگونه افزایش بعدی وجوه دیگری لازم باشد که طرفین نتوانند تأمین نمایند شرکت ایران پان‌آمریکن وجوه مورد لزوم را به وسیله استقراض از طریق صدور اوراق قرضه یا از هر طریق دیگر که مورد توافق طرفین باشد تأمین خواهد نمود.

ناحیه قرارداد مجاور قسمتی از نواحی ساحلی ایران است که آبادی‌ها و قرای زیر در آن واقع می‌باشد (از شمال غربی بجنوب شرقی)

رأس‌البیشه- قصبه معمره- رأس تنوب- سیرمه- فشت‌الموا- طویشه- بانک چاهک- سبزبوشان- قریه حاج‌حیدر- حصار- گناوه-حیدرآباد-بندر ریک-خور القصیر-فراکه-بوشهر وجزایر مشروحه زیر در ناحیه قرار داد وجود دارد (از شمال غربی بجنوب شرقی)

جزایر قبرناخدا- جزیره‌دار- جزیره عیش‌السهام- جزیره بونه- جزیره شیخ سعد- جزیره عباسک - جزیره مبارک- طرفین این قرارداد یعنی شرکت ملّی نفت و شرکت پان‌آمریکن ظرف شصت روز از تاریخ اجرای این قرارداد شرکت پان‌آمریکن را تشکیل خواهد داد نوع این شرکت شرکت سهامی است و در اداره ثبت شرکت‌های ایران به ثبت خواهد رسید و دارای تابعیت ایرانی بوده و نسبت به مواردی که تکلیف آن در اساسنامه شرکت تعیین نشده مشمول مقررات قانون تجارت ایران است.

اصل تساوی در مشارکت طرفین نسبت به شرکت ایران پان‌آمریکن در اداره شرکت مزبور منعکس خواهد بود بنابراین نصف اعضای هیئت مدیره از طرف شرکت ملّی نفت ایران و نصف دیگر از طرف شرکت پان‌آمریکن تعیین می‌شوند.

رئیس هیئت مدیره به وسیله شرکت ملّی نفت و نایب رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل به وسیله شرکت پان‌آمریکن از بین مدیران تعیین خواهد شد.

هیئت حسابرسی از سه نفر تشکیل می‌شود که دو نفر آنها هر یک از یک طرف قرارداد و نفر سوم که سمت ریاست را دارا است به شرح بند ۲ از ماده ۶ قرارداد انتخاب می‌شود.

شرکت ایران پان‌آمریکن یک شرکت غیرانتفاعی است که عملیات مقرر در قرارداد را به حساب مشترک طرفین و به عنوان عامل طرفین انجام خواهد داد ولی در مورد اجرا و انجام عملیات اکتشافی که به موجب این قرار داد فقط به عهده شرکت پان‌آمریکن است تنها عامل شرکت مزبور خواهد بود.

توضیحاً متذکر می‌گردد که طبق ماده ۱۲ قرارداد کلیه عملیات اکتشافی که شامل حفاری و اکتشافی نیز خواهد بود و عملیات مربوط دیگر تا شروع به بهره‌برداری از وظایف شرکت پان‌آمریکن است که شرکت ایران پان‌آمریکن در این مورد عامل آن محسوب می‌گردد و کلیه هزینه‌های اکتشافی را که حداقل ۸۲ میلیون دلار خواهد بود طرف دوم یعنی شرکت پان‌آمریکن خواهد پرداخت و عملیات اکتشافی قبل از خاتمه ۶ ماه از تاریخ اجرای قرارداد آغاز می‌شود و به هر حال حداکثر در ظرف ۱۸ ماه از تاریخ اجرای قرارداد بایستی حفاری چاه نفت را در ناحیه‌ای که به موجب این قرارداد به دستگاه مختلط واگذار شده آغاز کرده باشد و در ظرف مدت ۱۲ سال از تاریخ اجرای قرارداد عملیات اکتشافی پایان خواهد یافت به نحوی که در پایان ۱۲ سال بهره‌برداری به میزان تجارتی شروع شود.

مبلغی را که شرکت پان‌آمریکن برای اکتشاف صرف می‌کند در دوره سالیانه اول و هر یک از دوره‌های سالیانه بعدی تا خاتمه سال چهارم هرسال ۸۵۰۰۰۰۰ دلار و در دوره سال پنجم تا خاتمه سال دوازدهم هر سال ۶۰۰۰۰۰۰ دلار خواهد بود که در ظرف ۶۰ روز بعد از خاتمه سال چهارم میزان کل مخارجی که شرکت مزبور در ظرف ۴ سال گذشته به عمل آورده رسیدگی و معین می‌شود در این صورت ممکن است مخارج ۴ ساله از میزانی که برای خرج در دوره مورد بحث تعیین شده کمتر باشد و یا بیشتر که در صورت اول مابه‌التفاوت به مبلغی که برای ۸ سال بعد تعیین شده اضافه و درصورت دوم از مخارج آن کسر خواهد شد و به هر حال در طول مدت ۴ سال اول به هیچ‌عنوان جز در مورد فرس‌ماژور عملیات اکتشافی موقوف یا تعطیل نخواهد شد لیکن در انقضا دوره ۴ سال و همچنین در انقضای هرسال دیگر تا ۸ سال بعدی چنانچه با مدرک مثبته محرز گردد که شرایط زیرزمینی ناحیه طوری است که کشف به میزان تجارتی برای شرکت پان‌آمریکن غیرمقدور است شرکت مزبور می‌تواند از ادامه عملیات اکتشافی خودداری نماید.

بدیهی است در این مورد باید مراتب را به شرکت ملّی نفت ایران اعلام نماید و از حقوق خود نسبت به ناحیه عملیات صرف‌نظر کند و ضمناً باید ثابت نماید که کلیه امور اکتشافی تا تاریخ اعلام فوق طبق برنامه انجام وکلیه هزینه‌های مقرره که در نظر گرفته شده بشود به التمام به مصرف رسیده و با این حال به نتیجه نرسیده است و اگر مقداری از مبالغ مقرره منظوره خرج نشده باشد باید نصف مبلغ خرج نشده را به شرکت ملّی نفت ایران پرداخت کند.

پوشیده نماند که شرکت پان‌آمریکن علاوه بر قبول پرداخت کلیه هزینه‌های اکتشافی به شرحی که در بالا ذکر شد قبل از انقضای مدت سی روز از تاریخ اجرای قرارداد مبلغ ۲۵۰۰۰۰۰۰ دلار آمریکایی به عنوان پذیره به شرکت ملّی نفت ایران خواهد پرداخت.

ملت ایران علاقمند است در نتیجه انعقاد این قرارداد نفت فلات قارّه به میزان قابل توجه و به میزان تجارتی استخراج و بهره‌برداری از آن آغاز گردد ولی برفرض محال و خدای نخواسته چنانچه اقدامات شرکت در ظرف مهلت مقرر به نتیجه مثبت نرسد کشور ایران به هیچ‌نحو دچار ضرر و زیان نشده بلکه اولاً از مبلغ ۲۵ میلیون دلار دریافتی به عنوان پذیره استفاده نمود و از این حیث حقی برای شرکت پان‌آمریکن متصور نیست ثانیاً در ظرف مدت عملیات اکتشافی هزینه‌هایی که انجام شده به ضرر شرکت پان‌آمریکن بوده و هرگاه توقفی در عملیات پیدا شود و مبالغ معینه تماماً خرج نشده باشد مبلغ خرج نشده نیز به شرکت ملّی نفت تعلق خواهد گرفت برای روشن شدن موضوع و مزید استحضار آقایان نمایندگان توضیح می‌دهد که پایان مرحله اکتشاف نفت وقتی است که طبق تئوری معروف فردریک هلاهی آزمایش‌هایی که حاکی از پایان مرحله مزبور باشد در حضور نمایندگان طرفین قرارداد انجام گیرد و بتوان نفت را به میزان تجارتی بهره‌برداری نمود منبع نفتی که استخراج آن از منبع مربوطه قابل پیش‌بینی است طوری باشد که در صورت تحویل نفت در کنار دریا اگر مخارج بهره‌برداری را با هزینه‌های حمل و بارگیری و همچنین با رقمی معادل ۵/۱۲ درصد قیمت اعلان شده مربوطه برای نفتی از مشخصات مشابه جمع کنند و حاصل‌جمع آن را از قیمت مذکور کسر نمایند سود ویژه باقی بماند که میزان آن از ۲۵ درصد قیمت اعلان شده مربوطه کمتر نباشد.

بنابراین موقعی که تئوری و شرایط بالا تحقق یافت شرکت ایران پان‌آمریکن کلیه مخارجی را که شرکت پان‌آمریکن

بابت مخارج اکتشافی و پذیره پرداخته به حساب طرفین منظور خواهد نمود و به عبارت اخری می‌توان گفت که در صورت تحقق بهره‌برداری به شرح بالا کلیه وجوه پرداختی از طرف شرکت پان‌آمریکن مساعده و پیش‌پرداخت بوده است که باید در حین مدت بهره‌برداری طبق مواد قرارداد مستهلک شود و نیز شرکت پان‌آمریکن ظرف مدت باقی قرارداد که شروع آن از سال سیزدهم از تاریخ اجرای قرارداد خواهد بود برای سال سیزدهم تا خاتمه سال هفدهم برای هر کیلومتر ۴۰۰ دلار و از سال هجدهم تا خاتمه سال بیست و دوم ۴۸۰ دلار و از سال ۲۳ برای هر یک از سال‌های بعد ۶۰۰ دلار به عنوان حق‌الارض خواهد پرداخت و مقررات مربوط به احتساب حق‌الارض جزء هزینه‌های عملیات و مواردی که حق‌الارض به عنوان پرداخت مشخص تلقی خواهد شد به شرحی است که در بند الف ماده ۹ قانون نفت معین گردیده است.

به موجب ماده ۲۴ پنجاه درصد از نفتی که در ناحیه عملیات تولید می‌شود متعلق به شرکت ملّی نفت ایران و همچنین هر مقدار نفتی که توسط شرکت ایران پان‌آمریکن به فروش برسد نصف آن به حساب شرکت ملّی نفت ایران منظور خواهد شد.

مدت این قرارداد برای هریک از نواحی مقرر در ماده ۳ که منابع قابل بهره‌برداری به میزان تجارتی در آن کشف شده باشد ۲۵ سال از تاریخ شروع بهره‌برداری تجارتی در ناحیه مربوطه خواهد بود (تاریخ شروع بهره‌برداری تجارتی تاریخی است که صدهزار مترمکعب از مواد نفتی تولید شده از ناحیه مربوطه فروش و تحویل شده باشد) و در سه دوره پنج‌ساله نیز می‌توان مدت قرارداد را تمدید نمود به این ترتیب که در دوره اول قبل از پایان سال بیست وسوم و در دوره پنج‌ساله دوم قبل از پایان سال سی‌ام و همچنین دو سال قبل از پایان سال سی و پنجم طرف دوم می‌تواند قصد خود را در مورد تجدید قرارداد به طرف اول که شرکت ملّی نفت ایران است اطلاع دهد و ضمناً در مورد تمدید دوره‌های پنج‌ساله سوم و چهارم اگر تقاضای تمدید به وسیله طرف دوم یعنی شرکت پان‌آمریکن به عمل آید شرکت‌های نفتی خارجی دیگری که با طرف اول یعنی شرکت ملّی نفت ایران به منظور فعالیت‌های مشابه شرکت نموده‌اند و تا آن تاریخ از لحاظ تولید نتایجی معادل یا بهتر از آنچه‏ توسط شرکت ایران پان‌آمریکن حاصل شده به دست آورده یا قراردادهایی منعقد کرده باشند که شرایط آن روی هم برای ایران از شرایط این قرارداد مساعدتر باشد کلیه شرایط قراردادهای مذکور شامل تمدید مورد تقاضای طرف دوم خواهد بود.

راجع به مالیات بر درآمد کلیه سود حاصله طرفین این قرارداد تعلق می‌گیرد مقرر گردیده است که شرکت پان‌آمریکن که صرفاً به عنوان عامل غیرانتفاعی عمل می‌کند مشمول مالیات نخواهد بود ولی طرفین قرارداد یعنی شرکت ملّی نفت و شرکت پان‌آمریکن نسبت به سود ویژه حاصله طبق مقررات قانون مالیات بر درآمد وقت مالیات خواهند پرداخت به شرطی که نرخ مالیاتی از پنجاه درصد که به موجب قانون مالیات بر درآمد سال ۳۵ مقرر شد تجاوز نکند و مقررات تعیین سود ویژه هریک از طرفین نامساعدتر از آنچه به موجب ماده ۳۵ قانون مالیات بر درآمد سال ۱۳۲۸ تصریح گردیده نباشد.

مطلب دیگر موضوع تعیین تکلیف دارایی و تأسیسات شرکت در انقضای مدت قرارداد است به این ترتیب که اموال منقول دستگاه مختلط به فروش رسیده و درآمد حاصله از آن بین طرفین به نسبت تساوی تقسیم شود و کلیه تأسیسات و اراضی بدون هیچ‌گونه پرداخت به شرکت ملّی نفت ایران انتقال خواهد یافت.

به طوری که در ماده ۳۶ قرارداد تصریح شده شرکت پان‌آمریکن در هر موقع که مقتضی بدانند می‌توانند تمام یا قسمتی از منافع و تعهدات خود را به شرح بند ۱ و ۲ ماده مزبور انتقال دهد و به موجب موافقت‌نامه مقرر است که طرف دوم قبل از شروع عملیات کلیه منافع وحقوق و تعهداتی را که به موجب این قرارداد دارد به شرکت پان‌آمریکن ناشنال اویل کمپانی منتقل نماید.

در این مورد نمایندگان شرکت ملّی نفت در کمیسیون توضیح دادند که شرکت پان‌آمریکن انترناشنال اویل کمپانی از دستگاه‌های تابعه شرکت پان‌آمریکن می‌باشد و عملیات اکتشاف و حفاری در کادر فنی آنها است و به علاوه مالکیت کلیه سهام آن با شرکت پان‌آمریکن است ودر عین حال تعهدات شرکت پان‌آمریکن است و در عین حال تعهدات شرکت پان‌آمریکن به موجب این موافقت‌نامه به قوت خود باقی خواهد بود پس از بحث و مذاکره نمایندگان شرکت ملّی نفت مقرر گردید به آخر ماده ۳۶ اضافه شود (بدون آن که هیچ‌گونه خلل و خدشه به تعهدات طرف دوم ناشی از این قرارداد وارد آورد)

توضیحاتی که فوقاً داده شده کلیاتی از بعضی مواد موافقت‌نامه است و چون این قرارداد براساس قانون نفت مورخ ۱۵/۴/۳۶ تنظیم شده و اکثر مواد آن مشابه با مواد قرارداد سیریپ است و نمایندگان محترم از جزئیات آن استحضار کامل دارند از توضیحات بیشتر خودداری می‌شود و فقط به این نکته اکتفا می‌گردد که در نتیجه این قرارداد شرکت ملی نفت ایران پنجاه درصد از سود ویژه را به عنوان سهم‌الشرکه و دولت ایران پنجاه درصد از سود ویژه سهمی شرکت پان‌آمریکن را به عنوان مالیات بر درآمد دریافت می‌نماید که در حقیقت جمعاً درآمد خالص ایران معادل ۷۵ درصد از سود حاصله خواهد بود.

در پایان متذکر می‌شود که قانون نفت و قراردادهای ناشیه از آن جمله قرارداد سیریپ و قرارداد ایران پان‌آمریکن در پیشرفت صنعت نفت حائز کمال اهمیت است واز فکر بلند و ابتکارات شاهنشاه عظیم‌الشأن سرچشمه می‌گیرد و تردیدی نیست که اجرای اندیشه‌های حکیمانه و راهنمایی‌های مدبّرانه معظّم‌له در کلیه امور مملکت و از جمله صنعت نفت کشور شاهنشاهی ایران را به نحوی که شایسته شأن اوست از مزایای ترقی و تمدن برخوردار خواهد ساخت و اقدامات دولت نیز در اجرای منویات ذات شاهانه شایان تقدیر می‌باشد.

استحضاراً اضافه می‌نماید که کمیسیون خاص نفت در جلسات عدیده با حضور جناب آقای انتظام مدیرعامل شرکت ملّی نفت ایران و آقای فؤاد روحانی مدیر امور حقوقی شرکت نامبرده و آقای انواری معاون وزارت دارایی و آقای مهندس رزم‌آرا معاون وزارت صنایع و معادن قرارداد مورد بحث را با کمال دقّت بررسی نموده و ماده واحده را که شامل ۴۵ ماده و یک ضمیمه است به مصلحت کشور ایران و کافی برای استیفا حق ملت ایران از ناحیه نفت‌خیز فلات قاره دانسته و تصویب نموده است و از مجلس شورای ملّی تقاضا دارد ماده واحده و ضمایم آن را که ذیلاً شرح می‌دهد مورد تصویب قرار دهد.

مخبر کمیسیون خاص نفت - مهدی مشایخی

ماده واحده- مجلس شورای ملّی موافقت‌نامه پیوست را مشتمل بر ۴۵ ماده و یک ضمیمه که برای اجرای عملیات تفحّص و اکتشاف و بهره‌برداری و فروش نفت بین شرکت ملّی نفت ایران از یک طرف و شرکت سهامی پان‌آمریکن پترولیوم کورپوریشن از طرف دیگر به امضا رسید و مفاد آن طبق مقررات ماده ۲ قانون نفت نهم مرداد ۱۳۳۶ مورد تأیید دولت واقع گردیده است تصویب نموده و اجازه مبادله واجرای موافقت‌نامه مزبور را می‌دهد.

این قرارداد بین شرکت ملّی نفت ایران که از این به بعد «طرف اول» خوانده می‌شود و شرکت پان‌آمریکن پترولیوم کورپوریشن که به موجب قوانین ایالت دلاور ممالک متحده آمریکا تشکیل یافته و از این پس به عنوان «طرف دوم» نامیده می‌شود منعقد می‌گردد.

نظر به این که طرف اول مایل است تولید وصدور نفت ایران را افزایش دهد به طوری که منتج به حصول منافع بیشتری برای ایران گردد و این منظور هر چه زودتر عملی شود.

و نظر به این که طرف اول به موجب قانون نفت نهم مرداد ۱۳۳۶ اجازه عقد این قبیل قراردادها را دارد

و نظر به این که طرف دوم سرمایه و صلاحیت فنی و تخصّص اداری لازم برای اجرای عملیات مشروحه زیر را دارا می‌باشد.

و مخصوصاً بازارهای لازم برای فروش نفتی که در نتیجه عملیات مزبور به دست آید در اختیار دارد و نظر به این که طرفین قصد دارند مقررات این قرارداد با صمیمیت حسن‌نیت به موقع اجرا گذارده شود علی‌هذا به این وسیله بین طرف‌های اول و دوم به قرار زیر توافق حاصل شد.

ماده ۱- جز در مواردی که سیاق عبارت مفهوم دیگری را اقتضا کند معنی بعضی از اصطلاحاتی که در این قرارداد به کار رفته از لحاظ این قرارداد به شرح تعاریف زیر خواهد بود.

الف- منظور از کلمه «قرارداد» عبارت است از این سند و ضمیمه پیوست آن

ب- (طرف اول) یعنی شرکت ملّی نفت ایران یا قائم مقام آن

ج- (طرف دوم) یعنی پان‌آمریکن پترولیوم کورپویشن یا هر شخصیت دیگر برطبق مقررات این قرارداد طرف انتقال قرار گیرد.

د- «قانون نفت» عبارت از قانون نفت مورخ نهم مرداد ۱۳۳۶ می‌باشد.

هـ (نفت) شامل نفت خام و گاز طبیعی می‌باشد.

و- «نفت خام» شامل نفت تصفیه نشده و آسفالت و هرگونه مواد هیدروکربور مایع است که به حالت طبیعی یافت شود و از گاز طبیعی به وسیله فشردن و یا جدا کرده به دست آید.

ز- «گاز طبیعی» یعنی گاز تر و گاز خشک و کلیه هیدروکاربورهای گازی دیگر که از چاه‌های نفت یا گاز به دست آمده و نیز بقیه گازی که پس از سوا کردن هیدروکربورهای مایع از گازهای تر باقی مانده باشد.

ح- «مصرف داخلی در ایران» عبارت است از مصرف نفت و محصول نفتی یا مواد فرعی که در داخله ایران مصرف می‌شود نه آنچه از ایران صادر می‌گردد.

ط- «قیمت اعلان شده» عبارت است از قیمت اعلان شده فوب برای هر درجه و وزن مخصوص و نوع از نفت که به منظور صادرات در نقاط صدور مربوطه خریدار به طور عموم عرضه می‌شود قیمت مزبور توجه لازم به قیمت‌های اعلان شده برای مشابه که وزن مخصوص و مشخصات آن مورد نقطه صدور مربوطه قبلاً منتشر باشد تعیین خواهد شد

ی- «عملیات نفتی» عبارت است از

عملیات تولید وحمل یا فروش که به موجب این قرارداد مجاز باشد.

ک- «مترمکعب» عبارت از یک مترمکعب در شصت درجه فارنهایت تحت فشار عادی جو.

ل- «تاریخ اجرا» عبارت از تاریخی است که قانون مربوط به تصویب این قرارداد به توشیح ملوکانه رسیده باشد و هر مراجعه‌ای که در قانون نفت به تاریخ قرارداد شده باشد از لحاظ این قرارداد اشاره «به تاریخ اجرا» تلقی خواهد شد.

م- اصطلاح «اراضی» اعم است از اراضی پوشیده از آب وغیر آن.

ن- «تأسیسات ثابت» عبارت است از تأسیسات نصب شده یا کار گذاشته شده یا ساخته شده که به طور ثابت مستقر گردیده و مستقیماً برای عملیات موضوع این قرارداد مورد استفاده قرار گیرد.

ص- اصطلاح «دوره مالیاتی» عبارت است از یک سال دوازده ماهه تقویمی که در یکم ژانویه هر سال شروع می‌شود و یا هر دوره دیگری که بین طرفین مورد توافق قرار گرفته و مورد تصویب وزارت دارایی ایران نیز واقع شده باشد.

ع- اصطلاح»«ناحیه» عبارت است از کل ناحیه موضوع بند ۱ ماده ۳ این قرارداد یا هر قسمتی یا قسمت‌هایی از ناحیه مزبور که در آن عملیاتی که طبق این قرارداد مجاز تلقی گردیده در هرموقع به مورد اجرا گذارده شود.

ماده ۲:

۱- طرفین اول و دوم قرارداد به این وسیله توأماً «دستگاه مختلطی» را ایجاد می‌کنند و به طوری که در قانون نفت پیش‌بینی گردیده در اثر این اختلاط شخصیت حقوقی جداگانه‌ای به وجود نخواهد آمد.

۲- طرفین این قرارداد در دستگاه مختلط مزبور به استثنای مواردی که به موجب این قرارداد و قانون نفت مقرر گردیده به طور متساوی شرکت خواهند نمود طرفین اول و دوم در برخی از موارد این قرارداد مجتمعاً به عنوان «طرفین» و یا به عنوان «دستگاه مختلط» خوانده شده‌اند.

۳- کلیه نفتی که به موجب این قرارداد از ناحیه قرارداد تولید گردیده و کلیه دستگاه‌ها و ماشین‌آلات و لوله‌ها و اموال دیگری که به موجب این قرارداد به هزینه اشتراک طرفین خریداری و یا تحصیل گردیده در مالکیت طرفین (پنجاه درصد طرف اول و پنجاه درصد طرف دوم) خواهد بود و کلیه هزینه‌های لازم برای عملیات این قرارداد (به جز مخارج و هزینه‌هایی که تأمین و پرداخت آن برای عملیات اکتشافی تنها بر عهده طرف دوم است) به وسیله طرفین یعنی پنجاه درصد به وسیله طرف اول و پنجاه درصد به وسیله طرف دوم تأمین و پرداخت خواهد شد.

هریک از طرفین حق دارد که سهم نفت خود را برای خود یا برای نماینده خود به جنس مطالبه نماید

ماده ۳:

۱- ناحیه‌ای به شرح مذکور در جدول ۱ ضمیمه به طور مانع‌للغیر در اختیار دستگاه مختلط گذارده می‌شود تا عملیات مقرر در این قرارداد را به عاملیت شرکت نفت ایران پان‌آمریکن که طبق ماده ۵ این قرارداد به وسیله طرفین تشکیل خواهد یافت در آن به موقع اجرا بگذارند

۲- در پایان سال پنجم پس از تاریخ اجرا کل ناحیه مشروحه در بند ۱ این ماده به میزان ۲۵ درصد کسر خواهد شد و بعد از آن نیز حداکثر ضمن یک دوره پنج‌ساله دیگر ناحیه مزبور مجدداً به میزان ۲۵ درصد تقلیل داده خواهد شد.

۳- ناحیه‌ای که به منظور تقلیل مشروح در بند ۲ این ماده از ناحیه قرارداد خارج خواهد شد از قطعاتی تشکیل خواهد شد که مساحت هر کدام از آنها از ۲۰۰ کیلومترمربع کمتر نبوده و متوسط طول هر کدام از قطعات بیشتر از شش برابر میزان متوسط پهنای آن نباشد.

۴- طرف دوم لااقل یک ماه جلوتر از استرداد قطعات ناحیه به شرح مذکور در بند ۲ این ماده مشخصات حدود قسمت مورد استرداد را به طرف اول اعلام خواهد نمود.

۵- چنانچه در پایان سال دوازدهم از تاریخ اجرا طرف دوم به مرحله بهره‌برداری تجارتی در ناحیه عملیات به معنی مشروحه در این قرارداد نرسیده باشد ناحیه مذکور به طرف اول مسترد خواهد شد.

۶- چنانچه در پایان سال دوازدهم از تاریخ اجرا بهره‌برداری تجارتی انجام شده باشد فقط آن قسمت از اراضی که از نقطه‌نظر تجارتی منابع قابل بهره‌برداری در آن کشف شده باشد در اختیار طرفین باقی خواهد ماند.

ماده ۴: طرف دوم مکلف است ظرف مدت سی روز از تاریخ اجرا درخواست ثبت خود را طبق قوانین و مقررات ثبت شرکت‌ها در ایران به اداره ثبت ایران تسلیم نماید

ماده ۵: ۱- طرف‌های این قرارداد ظرف شصت روز از تاریخ اجرا یک شرکت سهامی تشکیل داده و در اداره ثبت ایران به ثبت خواهند رساند این شرکت یک شرکت غیرانتفاعی بوده و عملیات مقرر در این قرارداد را به حساب مشترک طرفین و به عنوان عامل طرفین انجام خواهد داد ولیکن در مورد اجرا و انجام عملیات اکتشافی که به موجب این قرار داد بر عهده طرف دوم محول گردیده شرکت مذکور فقط عامل طرف دوم خواهد بود شرکت سهامی مزبور شرکت نفت ایران پان‌آمریکن نامیده خواهد شد و از این پس در این قرارداد نام شرکت ایران پان‌آمریکن به آن اطلاق می‌شود شرکت ایران پان‌آمریکن دارای تابعیت ایرانی بوده و نسبت به مواردی که تکلیف آن در اساس‌نامه شرکت مذکور تعیین نشده باشد مشمول مقررات قانون تجارت ایران خواهد بود.

۲- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین این قرارداد یا فقط به عنوان عامل طرف دوم (هر کدام که مورد پیدا کند) عملیاتی را که موضوع این قرارداد بوده یا اجازه انجام آن به موجب این قرارداد داده شده انجام خواهد نمود وکلیه مخارج و هزینه‌های لازم برای عملیات مزبور توسط طرفین قرارداد توأماً یا به تنهایی (هر کدام که طبق مواد این قرارداد مورد پیدا کند) از طریق عاملیت شرکت ایران پان‌آمریکن پرداخت خواهد شد. طرفین این قرارداد ممکن است در هر موقع اختیار بدهند که قراردادهای پیمانکاری نیز به نام شرکت ایران پان‌آمریکن بسته شود و در هریک از این گونه قراردادها پیمانکار به عنوان عامل دستگاه مختلط یا فقط به عنوان عامل طرف دوم (بسته به این که وظایفی که انجام آن در قرارداد پیمانکاری پیش‌بینی گردیده جزو تعهدات کدام یک باشد) تلقی خواهد شد.

۳- مخارج و هزینه‌های لازم برای تجهیز و استخدام کارمندان و اداره و به کار انداختن اداره یا ادارات شرکت ایران پان‌آمریکن بر اساس عادله و منصفانه و بر طبق روش صحیح حسابداری بین طرفین این قرارداد بنا به عمل یا عملیاتی که در هر مورد انجام می‌شود تسهیم خواهد شد و طرفین این قرارداد از مخارج مزبور هر کدام سهم مربوط به خود را بر عهده داشته و پرداخت خواهند نمود بدون این که محدودیتی در عمومیت مقررات فوق حاصل شود مخارج و هزینه‌های مذکور در این بند شامل حقوق و دستمزد کارکنان شرکت ایران پان‌آمریکن و کارکنانی که به طور موقت یا قسمتی از ساعات کار و یا به طور دائم توسط یکی از طرفین این قرارداد به شرکت ایران پان‌آمریکن قرض داده شده باشند خواهد بود و نیز شامل مخارج و هزینه‌های مرخصی‌ها و ایام بیماری و بهداشت و بیمارستان و حقوق بازنشستگی و وجوه صرفه‌جویی و پس‌انداز و پاداش و سایر وجوه مربوط به طرح‌های مزایای کارمندان که بر عهده شرکت ایران پان‌آمریکن و یا هریک از طرف‌های قرارداد که کارمندان مزبور را به قرض داده‌اند قرار گرفته باشد خواهد بود و همچنین شامل مبالغ پرداختی به پیمانکاران و مبالغی که به وسیله طرفین این قرارداد یا یکی از آنها در ازای انجام خدماتی توسط یکی از ادارات مربوطه آنها مورد مطالبه قرار می‌گیرد نیز خواهد بود و این گونه خدمات فقط به موجب قراردادهای کتبی با شرکت ایران پان‌آمریکن و برحسب تصویب هر دو طرف این قرارداد انجام خواهد شد.

۴- کلیه وجوهی که هریک از طرفین این قرارداد بابت مخارج و هزینه‌های مذکور در این ماده به شرکت ایران پان‌آمریکن یا از طرف آن شرکت یا به وسیله آن شرکت پرداخت نمایند علاوه بر اقلام قابل کسر دیگر در احتساب سود ویژه طرف مربوطه طبق قانون جاری مالیات جاری مالیات بر درآمد ایران به عنوان اقلام قابل کسر هزینه تلقی خواهد شد.

ماده ۶:

۱- هریک از طرفین این قرارداد نصف سرمایه شرکت ایران پان‌آمریکن را تعهد و پرداخت خواهند نمود اصل تساوی در مشارکت طرفین نسبت به شرکت ایران پان‌آمریکن در اداره شرکت مزبور منعکس خواهد بود و بنابراین نصف عده اعضای هیئت مدیره شرکت توسط طرف اول و نصف دیگر توسط طرف دوم تعیین خواهند شد.

انتخاب رئیس هیئت مدیره و نایب وی و مدیرعامل از میان اعضای هیئت طبق دستوری خواهد بود که در اساس‌نامه شرکت مقرر گردیده است رئیس هیئت مدیره به وسیله طرف اول و نایب رئیس هیئت‌مدیره و مدیر عامل به وسیله طرف دوم از میان مدیران تعیین خواهند گردید.

۲- هیئت حساب‌رسی از سه نفر تشکیل خواهد شد که دو نفر آنها هر کدام توسط یکی از طرفین انتخاب خواهد شد و نفر سوم که سمت ریاست هیئت را خواهد داشت به وسیله رئیس مؤسسه Schweizerische Kammer fur Revision swesen of Zurich از اتباع ممالکی به جز ایران و ممالک متّحده آمریکا انتخاب خواهد گردید.

ماده ۷:

۱- برای این که ادامه عملیات شرکت ایران پان‌آمریکن میسّر و تأمین گردد هریک از طرفین موافقت می‌کنند تعدادی از سهام شرکت ایران پان‌آمریکن را که معادل یک درصد سرمایه شرکت مزبور باشد نزد اتحادیه بانک‌های سویس تودیع نمایند تودیع سهام مزبور به امضای مشترک طرفین و بر اساس وکالت بلاعزلی که توسط طرفین مشترکاً تنظیم شده باشد انجام خواهد گرفت مدت اعتبار این وکالت همان مدت اعتبار این قرارداد خواهد بود.

۲- وکالت مذکور در بند ۱ این ماده متضمن مقررات زیر خواهد بود:

الف- چنانچه اتحادیه بانک‌های سویس از وکالت استعفا نماید یا به هر وسیله دیگری به آن خاتمه دهد می‌تواند بانک دیگری را که دارای همان درجه از اهمیت باشد به جای خود تعیین کند. ب- بانکی که به سمت وکیل تعیین گردیده مکلف خواهد بود نسبت به سهامی که نزد او تودیع گردیده ورثه حق حضور در هر مجمع عمومی را به یک نفر نماینده که تعیین او برای هر سال قبلاً و منتهی تا ۳۱ دسامبر سال پیش باید انجام گیرد تسلیم نماید نماینده مزبور به توافق طرفین اول و دوم این قرارداد تعیین خواهد شد و در صورتی که توافق حاصل نشود رئیس دادگاه استان (تریبونال کانتونال) ژنو نماینده مذکور را از اتباع یک کشور ثالث انتخاب خواهد نمود مشروط بر این که شخص مزبور در هیچ یک از شرکت‌های نفتی ذی‌نفع نبوده و از عداد کارمندان دولت و مأمورین به خدمات عمومی و شهرداری‌ها نیز خارج باشد.

ج- شخص مزبور که به این ترتیب به منظور دادن رأی معین می‌گردد وظیفه وکالت خود را در حدود مقررات و روح این قرارداد و مختصراً با توجه به منافع شرکت ایران پان‌آمریکن انجام خواهد داد.

۳- در صورت امتناع اتحادیه بانک‌های سویس از قبول وکالت و نیز در صورتی که اتحادیه مزبور از تعیین بانک دیگری به جای خود خودداری نماید بانکی که باید توزیع سهام در نزد آن به عمل آید با توافق طرفین و در صورت عدم حصول توافق به داوری تعیین خواهد گردید.

ماده ۸: ۱- سرمایه مجاز اولیه شرکت ایران پان‌آمریکن ۷ میلیون پانصد هزار ریال خواهد بود سرمایه مزبور به طرزی که در اساس‌نامه شرکت پان‌آمریکن مقرر گردیده در هر موقع قابل افزایش خواهد بود.

۲- پنجاه درصد سرمایه اولیه مذکور فوق نیز پنجاه درصد هرگونه افزایش آن توسط طرف اول یا توسط شرکت یا شرکت‌هایی تماماً متعلق به طرف اول باشند تأمین خواهد شد.

پنجاه درصد دیگر توسط طرف دوم یا توسط شرکت یا شرکت‌هایی که تماماً متعلق به طرف دوم باشد تأمین خواهد شد.

مقصود از شرکتی که تماماً متعلق به یکی از طرفین باشد شرکتی است که کلیه سهام دارای حق رأی آن متعلق به طرف مزبور یا شرکت اصلی طرف مزبور باشد.

ماده ۹- چنانچه علاوه بر سرمایه اصلی شرکت ایران پان‌آمریکن و هر گونه افزایش جدی آن وجود دیگری لازم باشد هر یک از طرف‌های اول و دوم نیمی از وجوه مورد احتیاج را تأمین خواهند کرد. چنانچه طرفین نتوانند وجوه اضافی مذکور را تأمین نمایند شرکت ایران پان‌آمریکن وجوه مورد لزوم را به وسیله استقراض از طریق صدور اوراق قرضه یا از هر طریق دیگری که مورد توافق طرفین این قرارداد واقع شود تأمین خواهد نمود.

ماده ۱۰: ۱- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین این قرارداد یا به عنوان عامل طرف دوم (هر جا که مورد پیدا کند) مجاز است و حق دارد که به طور مانع‌للغیر عملیات تولید و حمل‌ونقل را به نحو مقرر در این قرارداد در ناحیه عملیات و یا نسبت به آن اداره و اجرا نماید.

۲- عملیات تولید شامل امور زیر خواهد بود:

اکتشاف نفت از طریق زمین‌شناسی ژئوفیزیکی و طرف دیگر به انضمام حفر چاه به منظور تعیین شرایط زمین‌شناسی حفاری وتولید وبرداشت نفت انبار کردن نفت و هرگونه وظایف دیگری که به طور معمول با عملیات تولید مرتبط باشد. ۳- حق عملیات حمل‌ونقل شامل امور زیر خواهد بود:

حمل نفت از مناطق تولید به تصفیه‌خانه‌ها و دستگاه‌های توزیع و وسایل حمل‌ونقل ویا به کنار دریا و نیز حمل نفت از تصفیهخانه‌ها به هر کدام از نقاط مزبور (چنانچه مقررات این قرارداد در آینده شامل ایجاد تصفیه‌خانه نیز گردد) انبار کردن نفت و تحویل نفت تولید شده با جمیع وسایل به انضمام وسایل بارگیری کشتی.

۴- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین این قرارداد و یا به عنوان عامل طرف دوم (هرجا که مورد پیدا کند) حقوق و اختیارات لازم را خواهد داشت که تا حدودی که امور زیر برای اجرای عملیات مقرر در این قرارداد لازم باشد در مورد آباد کردن اراضی و ایجاد جزیره‌ها و نیز در اجرای عملیات حفر و گودکنی و سوراخ کردن و ساختمان و نصب و پی‌ریزی کردن و تهیه و گرداندن و نگاه‌داری کردن و اداره کردن نسبت به حفره‌ها و گودال‌ها و چاه‌ها و خندق‌ها و حفارها و سدها و فاضلاب‌ها و مجاری آب ودستگاه‌ها و مخازن و آب‌گیرها و سایر انواع انبارها و دستگاه‌های تقطیر میدان نفت و دستگاه‌های استخراج گازولین در سرچاه و کارخانجات گوگرد و سایر دستگاه‌های لازم برای تولید و عمل آوردن نفت و خطوط لوله و تلمبه‌خانه‌ها و مراکز کوچک و بزرگ تولید نیرو و خطوط انتقال نیرو و تلگراف و تلفن و رادیو و سایر وسایل مخابراتی و کارخانجات و انبارها و ساختمان‌های اداری و منازل و عمارات و بنادر و حوضچه‌ها و لنگرگاه‌ها و اسکله‌های کوچک و بزرگ و دستگاه‌های لاروبی و موج‌شکن‌ها و لوازم بارگیری با لوله‌های زیردریایی و سایر وسایل بارگیری انتهایی و کشتی‌ها و وسایط نقل‌وانتقال و خطوط آهن و راه‌ها و پل‌ها و پل‌های متحرک و سرویس‌های هوایی و فرودگاه‌ها و سایر لوازم نقلیه و گاراژها وآشیانه‌های هواپیما و کارگاه‌های تعمیر و کارگاه‌های ریخته‌گری و مراکز تعمیر و کلیه سرویس‌های فرعی که به نظر طرفین این قرارداد یا به نظر طرف دوم‏ (در موردی که مربوط به او باشد) برای اجرای عملیات‌شان لازم بوده یا به این عملیات مرتبط می‌باشد اقدامات لازم به عمل آورد و نیز کلیه حقوق اضافی دیگری را که برای اجرای عملیات آنها لازم یا به طور معقولی مرتبط به آن باشد خواهد داشت دستگاه‌های مذکور ممکن است توسط طرف مربوطه در محل یا محل‌هایی که معین می‌نماید قرارداده شود مشروط بر این که:

الف- چنانچه بنا باشد دستگاه‌های تعیین محل آن بعد از مشاوره بین طرفین این قرارداد با توجه به حداکثر ملاحظه صرفه و اقتضای عملیات خواهد بود و

ب- در مورد آباد کردن اراضی و ایجاد جزیره و ساختمان راه‌آهن و بندر و تلفن و تلگراف و بی‌سیم و سرویس هوایی در ایران اجازه قبلی و کتبی دولت ایران لازم خواهد بود و اعطای اجازه مزبور نباید بدون دلیل معقول رد شود و یا به تأخیر افتد.

طرفین این قرارداد که از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن عمل خواهند کرد به شرط رعایت مقررات این قرارداد حق تصدی و اداره کامل مانع‌للغیر و مؤثر و تعیین نحوه کلیه عملیات خود را خواهند داشت مگر در مورد عملیات اکتشافی (که شامل حفاری اکتشافی نیز خواهد بود) که در مورد این عملیات طرف دوم که از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن عمل خواهد کرد با رعایت مقررات ماده ۱۲ داری حق تصدّی واداره کامل و مانع‌للغیر و تعیین نحوه عمل خواهد بود.

ماده ۱۱- به منظور تسریع در اجرای عملیات مقرر در این قرارداد شرکت ایران پان‌آمریکن یا طرف دوم می‌توانند بدون این که از میزان مسئولیت طرفین این قرارداد در برابر ایران چیزی کاسته شود به شرط رعایت مقررات ماده ۴ قانون نفت در مواردی که مقتضی می‌دانند اجرای هر یک از عملیات و وظایف مشروح در این قرارداد را بر عهده پیمانکاران بگذارند و از نظر مقررات ماده سوم قانون نفت طرف اول به این وسیله موافقت خود را نسبت به موارد مزبور اعطا می‌نماید.

ماده ۱۲: ۱- طرف دوم که از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن عمل خواهد کرد در مورد عملیات اکتشافی (که شامل حفاری اکتشافی نیز خواهد بود) تعهدات زیر را بر عهده خواهد داشت:

الف- سعی کامل در این که عملیات اکتشافی حوزه قرارداد طبق اصول فنی معمول به صنعت نفت به حد اعلای خود جریان یابد.

ب- تنظیم طرح عملیات خود با مشورت طرف اول و اجرای جدی طرح مزبور به هزینه خود

هرگونه مخارج مربوط به استفاده از اراضی جزو هزینه‌های مذکور محسوب خواهد شد.

ج- تسلیم گزارش‌های تفصیلی پیشرفت کار به طرف اول و نیز تسلیم گزارش جامع نهایی.

د- فراهم کردن وسایل برای نمایندگان طرف اول که در هر موقع مناسبی عملیات او را که بر طبق این قرارداد انجام می‌دهد بازرسی نمایند.

ه- تحمل کلیه هزینه‌های اکتشافی یعنی سهم طرف اول و سهم خود در صورتی که عملیات اکتشافی منجر به احراز وجود ذخایر نفتی به میزان بهره‌برداری تجارتی نشود.

و- رعایت مقررات بندهای ۲ و ۳ و ۵ و ۷ و ۸ ماده ۱۳.

ماده ۱۳- طرفین این قرارداد که از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن به خرج و هزینه مشترک خود عمل خواهند نمود ملزم به انجام تعهدات زیر خواهند بود:

۱- به کار بردن حداکثر کوشش برای توسعه هریک از مناطق کشف شده به حد اعلا طبق روش فنی صحیح نفت استخراج نفت کشف شده به میزانی که آن قسمت از ذخایر مکشوفه که استخراج آن با استفاده از جدیدترین اصول طرق معمول صنعت نفت از نقطه‌نظر اقتصادی موجه باشد در طی مدت قرارداد تماماً مورد استخراج قرار بگیرد و مخصوصاً رعایت اصول صحیح فنی و مهندسی در حفاظت ذخایر هیدروکربور و اجرای عملیات مقرر در این قرارداد به طور عموم.

۲- نگاهداری حساب‌های عملیات خود به طریقی که ارقام و اطلاعات مربوط به هزینه‌های عملیات مزبور به طرز درست و واضح و دقیق نمایش داده شود. برای انجام این منظور بایستی روش حسابداری مناسبی انتخاب گردیده و در روش مزبور طبق تحولاتی که بعداً ممکن است پیش آید تجدیدنظر به عمل آید.

۴- فراهم کردن وسایل نمایندگان یکدیگر که در هر موقع مناسبی عملیات مورد این قرارداد و وسایل اندازه‌گیری و سنجش و آزمایش را بازرسی نمایند.

۵- استخدام حداقل کارمندان خارجی و اطمینان از این که تا حدودی که

معقولاً عملی باشد بیگانگان فقط برای تصدی مقاماتی استخدام شوند که شرکت ایران پان‌آمریکن و طرف دوم (هرجا که مربوط به او باشد) نتوانند ایرانیانی حائز معلومات و تجربه کافی برای احراز آن مقامات بیابند.

۶- تهیه طرح و برنامه‌ها برای کارآموزی و تعلیم صنعتی و فنی و همکاری در اجرای آنها با توجه به این هدف که در نتیجه اجرای برنامه‌های مذکور تقلیل تدریجی و مرتب کارمندان خارجی شرکت ایران پان‌آمریکن از دو درصد کل کارمندان که در استخدام آن شرکت می‌باشند تجاوز ننماید و مقامات عالی اجرایی که توسط کارمندان غیرایرانی اشغال شده از ۴۹ درصد کل مقامات اجرایی موجود بیشتر نباشد.

۷- توجه دائم به حقوق و منافع ایران در جریان عملیات خود.

۸- فراهم آوردن وسایل برای این که هر کدام از طرفین که بخواهد بتواند ظرف مدت معقولی هرگونه اطلاعی را که لازم بداند از قبیل رونوشت‌های دقیق نقشه و مقاطع و گزارش‌های مربوط به نقشه‌برداری و زمین‌شناسی و ژئوفیزیک و حفاری تولید و سایر امور مربوطه به عملیات مقرر در این قرارداد که جنبه قطعیت یافته باشد و همچنین جمیع اطلاعات علمی و فنی مهم که در نتیجه عملیات آنها به دست آمده باشد از طریق نمایندگی شرکت ایران پان‌آمریکن دریافت نماید.

ماده ۱۴- کلیه طرح‌ها نقشه‌ها مقاطع گزارش‌ها و جداول و اطلاعات علمی و فنی هرگونه اطلاعات مشابه مربوط به عملیات فنی طرف دوم یا شرکت ایران پان‌آمریکن محرمانه تلقی خواهد شد. به این معنی که محتویات و تأثیر آن نباید به وسیله هیچ کدام از طرفین یا شرکت ایران پان‌آمریکن بدون رضایت طرفین این قرارداد افشا شود. منتها در دادن چنین رضایت بدون دلیل موجه امتناع یا تأخیر نباید به عمل آید.

ماده ۱۵: ۱- برای تعیین این که مرحله اکتشاف در چه موقع پایان می‌یابد ضابطه Fielb Discoverg Wilbacat طبق تعریف فردریک هلاهی ملاک عمل قرار خواهد گرفت. آزمایش‌هایی که حاکی از پایان مرحله مزبور باشد بایستی در حضور نمایندگان طرفین انجام گیرد.

۲- به محض این که طرف دوم به این نتیجه رسید که عملیات اکتشافی وی به مرحله کشف منبع نفتی قابل تولید به میزان تجارتی رسیده است گزارش تفصیلی این مطلب را به طرف اول تسلیم خواهد نمود.

۳- گزارشی که طرف دوم به موجب بند ۲ فوق به طرف اول تسلیم می‌نماید باید مراتب زیر را به طور وضوح نشان دهد:

الف- عمق- فشار و سایر مشخصات منبع و اندازه و استعداد تولیدی و استعداد تولید روزانه هر چاه و مشخصات نفت کشف شده.

ب- فاصله و میزان دسترس بودن منبع از کنار دریا و نقاط عمده پخش و مصرف فراهم بودن وسایل حمل‌ونقل تا بازارهای فروش یا میزان مخارجی که برای ایجاد یا تکمیل وسایل مزبور مورد نیاز باشد.

ج- هرگونه اطلاعات مربوطه دیگر که مورد استناد طرف دوم قرار گرفته و استنباطات وی مبتنی بر آن بوده باشد

د- نظریاتی که به وسیله کارشناس یا کارشناسانی که عملیات اکتشافی را بر عهده داشتند ابراز گردیده باشد.

۴- طرف اول گزارش طرف دوم را فورا و با کمال حسن‌نیت مورد بررسی قرار خواهد داد تا تشخیص دهد که آیا کشف منبع قابل بهره‌برداری به میزان تجارتی بدان معنی که در بند ۵ این ماده تعریف گردیده انجام گرفته یا نه.

۵- منبع نفتی کشف شده فقط وقتی قابل بهره‌برداری به میزان تجارتی تلقی می‌شود که مقدار نفتی که استخراج آن از منبع مزبور به طور معقول قابل پیش‌بینی است طوری باشد که در صورت تحویل نفت در کنار دریا اگر مخارج بهره‌برداری را با هزینه‌های حمل و بارگیری و همچنین با رقمی معادل ۱۲ و نیم درصد قیمت اعلان شده مربوطه برای نفتی از مشخصات مشابه جمع کنند و رقم حاصله را از قیمت اعلان شده مذکور موضوع نمایند سود ویژه‌ای باقی بماند که میزان آن از ۲۵ درصد قیمت اعلان شده مربوطه کمتر نباشد.

۶- هرگاه طرف اول معتقد باشد که استنباط طرف دوم دایر بر کشف منبع قابل بهره‌برداری به میزان تجارتی غیرموجه است نظریات و دلایل خود را به طرف دوم اطلاع خواهد داد در این صورت طرف دوم می‌تواند عملیات حفاری بیشتری را انجام دهد و هرگاه در نتیجه این حفاری‌های اضافی وجود منبع قابل بهره‌برداری به میزان تجارتی ثابت شود کلیه مخارجی که بعد از خاتمه F.D.W.C به عمل آمده به عنوان مخارج توسعه و بهره‌برداری تلقی گردیده و دستگاه مختلط مخارج مزبور را توسط شرکت ایران پان‌آمریکن به طرف دوم خواهد پرداخت.

۷- مقررات این ماده نسبت به منابعی که بعد از منبع اولی کشف شود نیز جاری خواهد بود.

۸- به محض این که وجود منبع قابل بهره‌برداری تجارتی به معنی مشروح در بند ۵ این ماده به ثبوت رسید طرفین این قرارداد توأماً مسئولیت کلیه مخارجی را که بعد از خاتمه F.D.W.C برای توسعه و بهره‌برداری منبع مورد بحث لازم باشد بر عهده خواهند گرفت کلیه مخارجی که تا تاریخ مزبور بابت اکتشاف در هر قسمتی از ناحیه عملیات انجام گرفته باشد بدون احتیاج به تشریفات دیگری از طرف دستگاه مختلط توسط شرکت ایران پان‌آمریکن به طرف دوم مسترد خواهد شد.

۹- بعد از کشف منبع اولی طرف دوم مخارج لازم برای اجرای عملیات اکتشافی در مناطق دیگر را از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن به طور مساعده خواهد پرداخت مخارج مزبور بعد از خاتمه چاه اکتشافی F.D.W.C جدیدی به طرف دوم مسترد خواهد شد و در صورتی که حفر چاه جدید قرین موفقیت نباشد مخارج مزبور بعد از انقضای دوره دوازده ساله اکتشاف قابل استرداد خواهد بود.

۱۰- در اجرای تعهدات مربوط به استرداد وجوهی که در این ماده مقرر است دستگاه مختلط از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن مبلغی معادل مخارج اکتشاف به بستانکار حساب طرف دوم ظرف دو ماه از خاتمه هریک از دوره‌های سه‌ماهه به شرکت ایران پان‌آمریکن ارسال خواهد نمود شرکت ایران پان‌آمریکن حق خواهد داشت که صحت مخارج مزبور را مورد رسیدگی و تحقیق قرارداده و برای تأیید آن ارائه اسناد مثبت را بخواهد در صورتی که ظرف مدت ۴۵ روز از تاریخ تسلیم صورت مخارج اعتراضی نسبت به آن نشود صورت مزبور قطعیت خواهد یافت.

۱۱- پرداخت وجوهی که مطابق آن ماده به بستانکار حساب طرف دوم منظور شود توسط دستگاه مختلط در کوتاه‌ترین مدت ممکنه ودر هر حال به اقساط سالیانه که میزان آن نبایستی هیچ‌گاه از معادل ده سنت به هر بشکه نفت صادر شده کمتر باشد به عمل خواهد آمد.

۱۲- پنجاه درصد وجوهی که بابت استرداد مخارج اکتشاف به طرف دوم تأدیه می‌شود توسط طرف دوم به طرف اول پرداخت خواهد گردید.

ماده ۱۶: ۱- عملیات اکتشافی بایستی قبل از خاتمه شش‌ماه از تاریخ اجرای قرارداد آغاز شود.

۲- عملیات حفاری بایستی با نهایت سرعت معقول و برطبق روش صحیح صنعت نفت آغاز شود ولی طرف دوم به هر حال حداکثر ظرف ۱۸ ماده از تاریخ اجرای قرارداد بایستی اقلاً حفاری یک چاه نفت را در ناحیه‌ای که به موجب این قرارداد به دستگاه مختلط واگذار شده است آغاز کرده باشد.

۳- اگر در خاتمه دوازده سال از تاریخ اجرای قرارداد طرف دوم بهره‌برداری تجارتی را در ناحیه‌ای که به موجب این قرارداد به دستگاه مختلط واگذار گردیده انجام نداده باشد قرارداد حاضر کان‌لم‌یکن تلقی گردیده و شرکت ایران پان‌آمریکن منحل خواهد شد.

ماده ۱۷: ۱- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین قرارداد و یا به عنوان عامل طرف دوم (هرجا که مورد پیدا کند) حق خواهد داشت که از کلیه اراضی بایر متعلق به دولت که برای استفاده به منظور عملیات مقرر در این قرارداد به نحو معقول مورد لزوم باشد مجاناً و به طور مانع‌للغیر استفاده نماید. استفاده از این گونه اراضی مشروط به موافقت قبلی و کتبی دولت خواهد بود درخواست موافقت توسط طرف اول به عمل خواهد آمد و نباید به طور غیرمعقول مورد رد یا تأخیر واقع شود.

۲- در مواردی که شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین و یا به عنوان عامل طرف دوم (هرجا که مورد پیدا کند) برای اجرای عملیات مقرر در این قرارداد احتیاج باستفاده از اراضی دایر متعلق به دولت داشته باشد تحصیل این اراضی در مقابل پرداخت بهای عادله یا مال‌الاجاره به دولت خواهد بود درخواست تحصیل اراضی مزبور از طریق طرف اول انجام خواهد گرفت.

هرگاه شرکت ایران پان‌آمریکن تحت همان عنوان احتیاج به اراضی داشته باشد که متعلق به مالک خصوصی بوده باشد خرید یا اجاره آنها از طریق مذاکره مستقیم با مالک انجام خواهد گرفت مع‌ذلک شرکت ایران پان‌آمریکن می‌تواند از طرف اول تقاضا کند که در مذاکرات مزبور مداخله و با استفاده از مقررات اساس‌نامه شرکت ملّی نفت ایران در مورد تحصیل اراضی به شرکت مزبور کمک کند.

هیچ‌گونه تقلیلی که به موجب مقررات ماده ۳ این قرارداد در ناحیه عملیات حاصل می‌شود نسبت به حقوقی که به موجب مقررات این ماده در اراضی مورد استرداد کسب شده باشد مؤثر نخواهد بود.

ماده ۱۸- هرگاه شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین قرارداد و یا به عنوان عامل طرف دوم (هرجا که طبق مقررات این قرارداد مورد پیدا کند) به منظور انجام عملیات خود در حدود معقول در رو یا در زیرزمین (خواه در داخل ناحیه عملیات یا خارج از آن) حقی کمتر از حق استفاده مانع‌للغیر «از قبیل حقوق ارتفاقی و حق عبور

و مرور حق احداث و کشیدن راه و راه‌آهن ولوله و خطوط لوله و مجرای فاضل آب و زه‌کشی و سیم‌کشی و کابل‌کشی و خطوط نظایر آن لازم داشته باشد» مراتب را کتباً به طرف اول اطلاع خواهد داد. طرف اول حقوقی را که شرکت ایران پان‌آمریکن تحت عنوان مزبور لازم دارد در مورد اراضی مشروح در بند ۱ ماده ۱۷ به طور مجّانی ودر موارد دیگر در مقابل پرداخت قیمت یا اجاره بهای عادله برای شرکت مزبور تحصیل خواهد نمود مبالغی که به این ترتیب توسط طرف اول پرداخت می‌شود از طرف دستگاه مختلط (متساویاً به وسیله طرفین این قرارداد) به طرف اول مسترد خواهد گردید.

ماده۱۹-۱- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین این قرارداد و یا به عنوان عامل طرف دوم (هرجا که مورد پیدا کند) می‌تواند به منظور اجرای عملیات مقرر در این قرارداد از کلیه آب‌هایی که در سطح یا در تحت اراضی مورد استفاده خود و یا اراضی متعلق به دولت که مورد استفاده دولت نباشد یافت شود استفاده نماید لیکن در مورد شق اخیر استفاده از آن آب‌ها مشروط به موافقت دولت خواهد بود.

درخواست موافقت از طریق طرف اول به عمل خواهد آمد و نباید به طور غیرمعقول مورد رد یا تأخیر واقع شود استفاده از آب مجّانی لیکن مشروط به رعایت حقوق اشخاص ثالث و پرداخت‌های متداول دیگر خواهد بود.

۲- هرگاه شرکت ایران پان‌آمریکن تحت همان عنوان به طور معقول احتیاج به استفاده از آب‌هایی داشته باشد که در اراضی غیر از آنچه فوقاً ذکر شد واقع باشد برای کسب حقوق مزبور از طریق مذاکره مستقیم اقدام خواهد کرد بها یا اجاره‌ای که در مقابل حقوق مزبور پرداخته می‌شود باید معقول بوده و از بهای عادله حقوق مشابه در اراضی مجاور نبایستی تجاوز نماید.

ماده ۲۰- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل طرفین این قرارداد و یا به عنوان عامل طرف دوم (هرجا که مورد پیدا کند) می‌تواند برای عملیات خود و با رعایت حقوق اشخاص ثالث از زمین‌هایی که مورد استفاده او است و همچنین از زمین‌هایی که در داخل ناحیه عملیات متعلق به دولت است و مورد استفاده دولت یا دیگران نیست هر نوع خاک و شن و آهک و سنگ و گچ و سایر مصالح ساختمانی را برداشت و استفاده نماید مشروط بر این که خسارات وارده بر اشخاص ثالث را که در نتیجه این برداشت یا استفاده ممکن است متضرر بشوند به میزان عادلانه‌ای جبران نماید.

ماده ۲۱-۱- هریک از طرفین نهایت مساعی خود را به کار خواهد برد تا فروش نفت را به حداکثر میزانی که از نقطه‌نظر اقتصادی موجه باشد تأمین نمایند.

۲- برنامه تولید و فروش برای هرسال توسط شرکت ایران پان‌آمریکن حداقل شش ماه جلوتر از پایان سال قبل طبق شرایط زیر و با رعایت نحوه تقدم و تأخر مذکور در این ماده تهیه خواهد شد:

الف- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط برای اجرای عملیات خود در ایران که به موجب این قرارداد مقرر شده حق خواهد داشت از نفتی که تولید کرد و یا ساخته به طور مجّانی مصرف نماید استفاده مزبور محدود به مصرف اختصاصی و مورد لزوم آن شرکت خواهد بود.

ب- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط نفت مورد احتیاج مصرف داخلی را طبق مقررات ماده ۲۶ به طرف اول تحویل خواهد داد.

ج- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط مقادیر نفتی را که طرفین اول ودوم قرارداد برای انجام تعهدات فروش خود لازم داشته باشند طبق مقررات مشروح در ماده ۲۲ تحویل خواهد داد.

د- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط انجام هرگونه تعهداتی را که ممکن است در نتیجه تجربه در بازارهای جهانی در مورد فروش بر عهده گیرد از مقادیر اضافی نفت که بعد از تأمین احتیاجات مشروحه در جزء‌های الف و ب و ج فوق باقی بماند با حدود مقادیر اضافی مزبور تأمین خواهد کرد.

ماده۲۲-۱- تعیین مقادیر نفتی که به موجب جزء ج از بند ۲ ماده ۲۱ باید به طرفین اول و دوم تحویل شود به نحو مذکور زیر انجام خواهد گرفت:

شرکت ایران پان‌آمریکن بایستی برآورد تولید خود را که مطابق بند ۲ ماده ۲۱ تهیه می‌کند به طرفین اول و دو اعلام نماید هر یک از طرفین می‌تواند نصف مقدار نفت آماده صدور از شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل دستگاه مختلط) دریافت نماید و نیز می‌تواند هر قسمت از نصف دیگر را تا حدی که طرف دیگر مایل به تحویل گرفتن آن نباشد خریداری کند. هرگاه طرفین نخواهند کلیه مقدار نفت آماده صدور را به شرایطی که مورد توافق طرفین قرار گرفته برداشت و خریداری نمایند شرکت ایران پان‌آمریکن (عمل دستگاه مختلط) حق خواهد داشت آن مقدار را به شرایطی که برای دستگاه مختلط نامساعدتر نباشد به خریداران دیگر به فروش رساند.

۲- در پایان هر ماه ارزش آن مقدار نفتی که هر یک از طرفین در ظرف ماه برداشت کرده بر اساس قیمت اعلان شده مربوطه در تاریخ تحویل منهای هرگونه تخفیفی که برطبق بند ۲ ماده ۲۵ مورد توافق قرار گرفته باشد تعیین خواهد شد. چنانچه ارزش مقادیر برداشتی یک طرف بیش از ارزش مقادیر برداشتی طرف دیگر باشد طرفی که بیشتر برداشت نموده باید ظرف سی روز پس از تعیین ارزش مقادیر برداشتی نصف تفاوت بین ارزش مقادیر برداشتی طرفین را به عنوان تأدیه قیمت مقدار نفتی که از سهم طرف دیگر برداشت نموده به طرف مزبور بپردازد.

پرداخت مزبور به دلار آمریکایی یا لیره انگلیسی یا ارز دیگری که مورد قبول طرف دریافت‌کننده باشد به عمل خواهد آمد.

۳- هر مقدار نفتی که طبق مقررات بند ۱ این ماده توسط شرکت ایران پان‌آمریکن بفروش برسد نصف آن به حساب طرف اول و نصف دیگر به حساب طرف دوم تلقی خواهد شد.

ماده ۲۳- طرف دوم حق دارد در طول مدت اکتشاف از نفت تولید شده در ناحیه عملیات آنچه را که برای مصرف عملیات خود لازم دارد در برابر پرداخت نصف بهای تمام شده آن به طرف اول استفاده نماید.

ماده ۲۴ -۱- پنجاه درصد از نفتی که در ناحیه عملیات تولید شود در سر چاه به ملکیت طرف اول و پنجاه درصد دیگر به ملکیت طرف دوم درخواهد آمد.

۲- صادرات نفت تولید شده از ناحیه عملیاتی حقوق گمرکی و مالیات صادراتی معاف بوده و مشمول هیچ‌گونه مالیات یا عوارض یا پرداخت‌های دیگری به مقامات ایرانی اعم از مرکزی یا محلی نخواهد بود.

۳- طرف اول و طرف دوم و شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط و مشتریان آنها می‌توانند نفت را از ایران آزادانه و بدون احتیاج به هیچ‌گونه پروانه و تشریفات خاص مگر تنظیم اسناد و انجام تشریفات مقرر در بند ۶ ماده ۳۳ این قرارداد صادر نمایند.

۴- در مورد آنچه راجع به صادرات در این ماده قید شده و آنچه راجع به واردات و صدور مجدد آن در ماده ۳۳ مقرر است صادر کننده و واردکننده نسبت به بیمه کشتی و ملوانان و محصولات و کرایه حمل و تشخیص میزان بیمه مزبور مختار خواهد بود.

۵- طرف دوم در مورد حمل‌ونقل نفت خام و محصولات نفتی برای کشتی‌های نفت‌کش ایرانی حق تقدم قائل خواهد بود.

ماده ۲۵- ۱- نفت خام تولید شده در ناحیه عملیات به قیمت‌های اعلان شده که شرکت ایران پان‌آمریکن بایستی به نحو مقرر در ماده ۱ تعیین و منتشر نموده و به اطلاع طرف اول برساند فروخته یا تحویل خواهد شد و لیکن قیمت‌های اعلان شده مزبور ممکن است به میزان تخفیفاتی که بر طبق بند ۲ این ماده مقرر می‌گردد تقلیل داده شود.

۲- در مواردی که شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط مصلحت بداند که تخفیفی از قیمت‌های اعلان شده داده شود میزان تخفیف به وسیله کمیسیونی مرکب از دو نفر از مدیران شرکت ایران پان‌آمریکن که هر کدام به وسیله کمیسیونی مرکب از دو نفر از مدیران شرکت ایران پان‌آمریکن که هر کدام به وسیله یکی از طرفین قرارداد انتخاب می‌شوند معین خواهد گردید. تخفیفی که در مورد هر خریدار اعطا می‌گردد با توجه به مقدار تحویلی و طول مدت قرارداد فروش و ترتیب منظم تحویل و تضمین پرداخت و سایر شرایط معین خواهد شد.

ماده ۲۶- ۱- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط در هر دوره سالیانه که شروع آن در رأس هر سال از تاریخ اجرای قرارداد است از نفت خامی که از ناحیه عملیات تولید نموده و به دست می‌آورد هر مقدار که طرف اول برای تأمین احتیاجات مصرف داخلی در ایران لازم بداند به طرف مزبور تحویل خواهد نمود مشروط بر این که:

الف- پس از شروع بهره‌برداری تجارتی طرف اول احتیاجات خود را برای هر سه ماه کتباً به شرکت ایران پان‌آمریکن اعلام خواهد نمود اعلام مزبور باید تا شروع دوره سه‌ماهه‌ای که تحویل نفت خام برای آن دوره تقاضا می‌شود حداقل شش ماه فاصله داشته باشد.

ب- تا میزانی که شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل دستگاه مختلط) برای اجرای عملیات خود احتیاج مصرف نفت خام داشته باشد طرف اول از شرکت مزبور تقاضای تحویل نفت خام خواهد نمود.

ج- میزان تقاضای طرف اول برای تحویل نفت خام از شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل دستگاه مختلط) در مورد هر دوره سالیانه نباید با میزان تقاضای وی از عاملین دیگر که در کشور ایران انجام عملیات مشابهی را متعهد می‌باشند نامتناسب باشد و به هر حال میزان تقاضای مزبور در هر دوره سالیانه نباید از ده درصد کل تولید دستگاه مختلط تجاوز نماید.

د- شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل دستگاه مختلط) ملزم نخواهد بود که برای تأمین احتیاجات طرف اول مقدار تولید نفت خام را به میزانی زاید بر حداکثر مقدار معقول بالا ببرد.

۲- نفت خامی که تحویل آن طبق بند ۱ این ماده مورد تقاضا واقع می‌گردد توسط شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل

دستگاه مختلط) در هر نقطه از منطقه تولید با نقاط مجاور آن که شرکت ایران پان‌آمریکن تعیین نماید به طرف اول تحویل خواهد گردید، مالکیت نفت خام تحویلی محل تحویل به طرف اول منتقل خواهد شد و طرفین اول و دوم هریک سهم متساوی از مقدار تحویلی مزبور را بر عهده خواهند داشت.

۳- طرف اول در برابر نفت خامی که طبق مقررات بند ۱ این ماده از طرف دوم تحویل می‌گیرد مبلغی معادل قیمتی که سهم مزبور برای طرف دوم تمام شده به اضافه حقالعملی مساوی ۱۵ سنت برای هر مترمکعب نفت به طرف دوم خواهد پرداخت، پرداخت مزبور ظرف پانزده روز از تاریخی که طرف دوم صورت‌حساب موقّتی آن را ارائه می‌نماید انجام خواهد گرفت ظرف سه ماه بعد از خاتمه هر سال تقویمی طرف دوم صورت‌حساب‌های خود را برای سال مزبور بر اساس تعیین قطعی قیمت تمام شده که از طرف شرکت ایران پان‌آمریکن به عمل می‌آید تعدیل خواهد نمود و تفاوت‌های حاصله به اختلاف موارد در بدهکار یا بستانکار حساب طرف اول ملحوظ خواهد شد و تصفیه‌حساب ظرف پانزده روز از ارائه صورت بدهکار یا بستانکار مزبور به عمل خواهد آمد.

۴- قیمت تمام شده مذکور در بند ۳ این ماده از طریق تقسیم هزینه کل عملیات مربوطه به ناحیه بر اساس مترمکعب طبق روش صحیح محاسباتی معمول به صنعت نفت تعیین خواهد گردید.

ماده ۲۷- ۱- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط از گاز طبیعی که تولید می‌نماید در حدودی که دستگاه مختلط بعد از تأمین مصرف عملیات مقرر در این عملیات موجود داشته باشد هر مقدار که برای تأمین مصرف داخلی ایران مورد احتیاج طرف اول باشد بدون هیچ‌گونه پرداختی غیر از آنچه در همین ماده مقرر است به طرف مزبور تحویل خواهد نمود. مصرف داخلی گاز در ایران شامل احتیاجات مربوط به تهیه مشتقات در ایران نیز خواهد بود اعم از این که مشتقات مزبور مصرف داخلی داشته یا برای صادرات باشد.

۲- شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط بعد از تأمین احتیاجات مشروح در بند ۱ این ماده هر مقدار از گاز که برای تأمین تعهدات طرفین اول و دوم که ممکن است در مقابل خریداران بر عهده گرفته باشند لازم باشد به طرفین مزبور تحویل خواهد نمود مقادیر قابل تحویل به هریک از طرفین طبق شرایط مقرر در ماده ۲۲ تعیین خواهد گردید.

۳- هرگاه بعداز تأمین احتیاجات مشروحه در بند ۱ و ۲ این ماده مقادیر اضافی از گاز طبیعی موجود باشد شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط می‌تواند از آن به منظور انجام تعهدات صادراتی خود استفاده نماید.

۴- در مورد گاز طبیعی که توأماً با نفت خام تولید می‌شود محل تحویل به طرف اول در دستگاه جداکننده نفت از گاز در میدان نفت خواهد بود و در موارد دیگر محل تحویل محلی خواهد بود در میدان گاز و یا در مجاورت آن به نحوی که شرکت ایران پان‌آمریکن تعیین کند.

۵- در مواردی که گاز طبیعی به طرف اول تحویل شده و یا خواهد شد گازی باشد که در نتیجه تولید نفت خام به دست آید مقررات زیر مجری خواهد بود:

الف- چنانچه برای تحویل گاز طبیعی به طرف اول ایجاد وسایل اضافی ضروری گردد سرمایه لازم برای چنین عملی به عهده طرف اول خواهد بود ولی گرداندن این وسایل اضافی و همچنین کلیه وسایل تولید و تحویل گاز طبیعی به طرف اول با شرکت ایران پان‌آمریکن خواهد بود.

ب- طرف اول هزینه‌های شرکت ایران پان‌آمریکن را در مورد تحویل گاز که هزینه‌های گرداندان وسایل مربوطه نیز جزو آن خواهد بود به طرف دوم خواهد پرداخت.

۶- در مواردی که گاز طبیعی تحویل به طرف اول از میدانی تولید شده باشد که محصول آن اساساً گاز طبیعی باشد مقررات زیر مجری خواهد بود:

الف- اگر گاز تولید شده از میدان مزبور منحصراً برای تحویل به طرف اول باشد سرمایه‌ای که برای ایجاد وسایل اضافی به منظور آماده کردن میدان برای بهره‌برداری و تولید و تحویل گاز پس از ورود به مرحله تولید لزوم پیدا کند به عهده طرف اول خواهد بود. گرداندن تمام این گونه وسایل اضافی و همچنین کلیه وسایل تولید و تحویل گاز طبیعی به طرف اول با شرکت ایران پان‌آمریکن خواهد بود.

طرف اول هزینه‌هایی را که شرکت ایران پان‌آمریکن برای تولید سهم طرف دوم از گاز طبیعی و تحویل آن به طرف اول متحمّل شده به انضمام نصف هزینه‌های گرداندن تمام دستگاه‌های مربوط به تولید و تحویل سهم طرف دوم به طرف دوم خواهد پرداخت.

ب- اگر شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل دستگاه مختلط) و یا طرف دوم نیز از گاز طبیعی یک چنین میدانی استفاده کنند کلیه هزینه جاری بین استفاده‌کنندگان از گاز به نسبت استفاده هریک تقسیم خواهد شد.

ماده ۲۸- ۱- طرفین اول و دوم تقبل می‌نماید که هر یک نصف وجوهی را که دستگاه مختلط برای عملیات خود از طریق شرکت ایران پان‌آمریکن لازم دارد تأمین نمایند.

۲- شرکت پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط از نفت تولید شده از ناحیه عملیات آنچه را که برای فروش در بازارهای جهانی صادر می‌کند بارزهایی که برای طرفین اول ودوم قابل قبول بوده و به وسیله بانک ملّی ایران اعلان شده باشد خواهد فروخت همچنین این قبیل فروش‌ها ممکن است بارزی که فقط مورد قبول یکی از طرفین باشد انجام گردد مشروط بر این که طرف مزبور متعهد شود که سهم طرف دیگر را بارزی که مورد قبول او باشد پرداخت کند.

ماده ۲۹- ۱- پرداخت مالیات بر درآمد طبق مقررات این قرارداد و هر مبلغ دیگری که مشمول مقررات ماده ۳۰ باشد به دلار آمریکا یا به لیره انگلیسی یا به هر ارز دیگری که مورد قبول بانک ملّی ایران باشد انجام خواهد گرفت هرگونه پرداخت دیگر به طرف اول یا به دولت ایران و نیز هرگونه پرداخت اول به شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل دستگاه مختلط یا به طرف دوم به پول رایج ایران به عمل خواهد آمد.

۲- دفاتر اصلی و محاسبات شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل) یا طرف دوم به دلار آمریکایی نگاهداری خواهد شد و به این منظور تبدیل پول ایران به دلار آمریکایی ودلار آمریکایی به پول ایران به نرخ معدل واقعی ماهیانه‌ای تسعیر خواهد شد که به آن نرخ پول ایران توسط شرکت ایران پان‌آمریکن یا طرف دوم در ماده مزبور در مقابل دلار آمریکایی خریداری شده است و هرگاه این گونه خرید ظرف ماه مزبور به عمل نیامده باشد نرخ خرید نزدیک‌ترین ماه‌های پیش مأخذ تسعیر خواهد بود. درآخر هر دوره سالیانه مابه‌التفاوت حاصله از تغییرات نرخ ارز در دفاتر شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل) یا در دفاتر طرف دوم برحسب مورد به مخارج عملیات شرکت پان‌آمریکن (عامل) یا طرف دوم اضافه یا کسر خواهد شد.

۳- دولت ایران وسایلی فراهم خواهد کرد که شرکت ایران پان‌آمریکن یا طرف دوم مطمئناً بتوانند پول ایران را در مقابل دلار آمریکایی بدون تبعیض و به نرخ تسعیر بانک که در روز معین برای مشتریان پول ایران در مقابل دلار آمریکایی به طور عموم در دسترس باشد خریداری نمایند چنانچه در هر موقع چندین نرخ تسعیر بانکی موجود باشد نرخی که بیش‌ترین مبلغ پول ایران را به دست می‌دهد ملاک عمل قرار خواهد گرفت کلیه بهای گواهی‌نامه ارزی حق‌العمل دستمزد و امثال آن جزء نرخ ارز محسوب خواهد شد.

۴- شرکت ایران پان‌آمریکن یا طرف دوم ملزم به تبدیل هیچ قسمت از وجوه خود به پول ایران نخواهند بود ولی وجوهی را که برای پرداخت هزینه‌های عملیات خود در ایران لازم می‌دانند باید از طریق بانک‌های مجاز به پول ایران تبدیل کنند.

۵- در مدت این قرارداد و پس از پایان این قرارداد شرکت ایران پان‌آمریکن (عامل) یا طرف دوم ممنوع نخواهد بود از این که هرگونه وجوه یا دارایی را آزادانه در خارج از ایران داشته باشند یا آن را نقل و انتقال دهند ولو آن که این وجوه یا دارایی از عملیات آنها در ایران به دست آمده باشد وهمچنین ممنوع نخواهند بود از این که حساب‌هایی بارز خارجی در بانک ملّی ایران داشته باشند و وجوه موجود در بستانکار حساب‌های خود را تاحدودی که وجوه و دارایی‌های مزبور به وسیله شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل یا به وسیله طرف دوم طبق مقررات این قرارداد به ایران وارد شده و یا از عملیات آنها حاصل شده باشد آزادانه نگاه داشته یا منتقل و صادر نمایند.

۶- هزینه‌ها و عایداتی که بارزی غیر از دلار آمریکایی یا پول ایران باشد به دلار آمریکایی تسعیر خواهد شد در مورد ارزهایی که نرخی در ایران برای آن اعلان نشده باشد نرخ تسعیر عبارت خواهد بود از معدل ریاضی متوسط نرخ‌های روزانه خریدوفروش دلار آمریکایی نسبت بارز مزبور طی ماه مورد بحث در مورد ارزهایی که نرخ آن رد ایران اعلان شده باشد ابتدا آن را به ریال تبدیل وسپس به مأخذ معدل ماهیانه نرخ تسعیر تجارتی بانکی به شرحی که در این ماده مقرر است به دلار آمریکایی تبدیل خواهد نمود.

۷- الف- از نظر این قرارداد وبرای تعیین درآمد ناویژه حاصله در ایران از نقطه‌نظر مالیات بردرآمد دولت ایران چنانچه بهای اعلان شده بارزی غیر از دلار آمریکایی باشد تسعیر آن به دلار آمریکایی براساس ارزش برابری روز که طبق مقررات اساس‌نامه صندوق بین‌المللی پول تعیین شده باشد خواهد بود در صورتی که ارزش برابری مزبور تعیین نشده باشد طرف اول وطرف دوم سعی خواهند کرد که در خصوص تعیین اساس قابل قبولی برای تسعیر مزبور توافق حاصل نمایند در صورت عدم حصول توافق تسعیر مزبور براساس متوسط نرخ‌های خرید وفروش ارز بین دلار آمریکایی و ارز مورد بحث در پایان روز کار اداری مربوطه در نیویورک طبق گواهی بانک ملّی ایران به عمل خواهد آمد.

ب- هرگاه روزی نرخ خرید و فروش ارز در نیویورک معین نگردد نرخی که به جای متوسط نرخ خرید و فروش ارز در نیویورک باید ملاک عمل قرار گیرد عبارت خواهد بود از متوسط آخرین نرخ‌های قبلی ارز مورد بحث در نیویورک که به وسیله بانک ملّی ایران گواهی شده باشد در صورتی که ارز خارجی مورد بحث در نیویورک نرخ‌بندی نشده باشد نرخی که باید برای منظورهای مذکور در فوق به جای متوسط نرخ‌های خریدوفروش ارز در نیویورک به کار رود عبارت از نرخی خواهد بود که اتحادیه بانک‌های سویس زوریخ با توجه به معاملات با آن ارز و مناسب تشخیص دهد.

۸- دولت ایران اطمینان می‌دهد که بعد از خاتمه این قرارداد وجوهی که به پول ایران در اختیار شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان عامل یا در اختیار طرف دوم می‌باشد تا آنجا که وجوه مزبور طبق این قرارداد به ایران وارد شده یا از عملیاتی که به موجب این قرارداد بر عهده دارند حاصل شده باشد به درخواست آنان و بدون هیچ‌گونه تبعیض به نرخ بانکی که به طور عموم مورد دسترس خریداران دلار آمریکایی باشد به دلار آمریکایی قابل تبدیل خواهد بود.

۹- مدیران و کارکنان غیرایرانی شرکت ایران پان‌آمریکن یا طرف دوم و خانواده‌های آنها ممنوع نخواهند بود از این که وجوه یا دارایی را که در خارج از ایران دارند آزادنه نگاه داشته یا انتقال دهند و می‌توانند هر قسمت از این وجوه را که برای حوائج آنها ولی نه به منظور سفته‌بازی ضروری باشد به ایران انتقال دهند این قبیل اشخاص مجاز نخواهند بود که در ایران معاملات ارزی از هر قبیل به غیر از طریق بانک‌های مجاز یا طریق دیگر که دولت تصویب کند انجام دهند.

۱۰- مدیران یا کارمندان غیرایرانی شرکت ایران پان‌آمریکن یا طرف دوم در خاتمه خدمت خود در ایران که ایران را ترک می‌نمایند حق خواهند داشت مبلغی که از پنجاه درصد حقوق ۲۴ ماه اخیر خدمت آنها متجاوز نباشد بارز کشور محل اقامت عادی خود آزادانه از ایران خارج کنند.

ماده ۳۰- ۱- طرف دوم قبل از انقضای مدت سی روز از تاریخ اجرا مبلغ بیست وپنج میلیون دلار آمریکایی به عنوان پذیره به طرف اول خواهد پرداخت مبلغ مزبور در یکی از بانک‌های نیویورک به حساب طرف اول گذاشته خواهد شد شماره حساب مزبور و نام آدرس بانک مذکور به وسیله طرف اول حداقل ده روز جلوتر از تاریخی که پرداخت آن باید انجام گیرد کتباً به طرف دوم اخطار خواهد شد.

۲- طرف دوم با رعایت مقررات بند ۳ زیر طی دوازده سال اول از تاریخ اجرا حداقل مبلغ ۸۲ میلیون دلار آمریکایی برای عملیاتی که به موجب این قرارداد متعهد گردیده است مستقیماً و یا از طریق عاملیت شرکت ایران امریکن خرج خواهد کرد از حداقل مزبور مقداری که برای هریک از دوازده سال باید خرج شود طبق جدول زیر خواهد بود.

دوره سالیانه اول و هر یک از دوره‌های سالیانه بعدی

تا خاتمه سال چهارم ۸۵۰۰۰۰۰ دلار

دوره سالیانه پنجم و هر یک از دوره‌های بعدی

تا خاتمه سال دوازدهم ۶۰۰۰۰۰۰ دلار

۳- ظرف شصت روز بعد از خاتمه سال چهارم میزان کل مخارجی که طرف دوم در عملیات خود ضمن چهار سال گذشته به مصرف رسانیده است معین خواهد گردید.

الف- چنانچه مخارج مزبور از میزانی که برای خرج در دوره مورد بحث معین گردیده بود کمتر باشد تفاوت آن به مبلغی که برای مخارج هشت سال آینده تعیین گردیده است اضافه خواهد شد.

ب- چنانچه مخارج مزبور از میزانی که برای خرج در دوره مورد بحث معین گردیده بود بیشتر باشد اضافه آن از مبلغی که برای مخارج هشت سال آینده تعیین گردیده است کم خواهد شد.

ج- در صورتی که به علت پیش آمد فرس‌ماژر به نحو مقرر در این قرارداد اجرای عملیات طرف دوم غیرممکن گردد یا به علت مزبور اجرای آن عملیات در یک یا چند سال به مانعی برخورد یا به تأخیر افتد این امر تأثیری در میزان تقسیم مخارجی که به شرح جدول مندرج در بند ۲ این ماده مقرر است نخواهد داشت مشروط بر این که طرف دوم بعد از رفع پیش‌آمد مزبور کلیه تعهداتی که به موجب بند ۲ فوق بر عهده دارد قبل از انقضای سال دوازدهم از تاریخ اجرا یا در صورتی که قرارداد به علت پیش آمد فرس‌ماژور تمدید شده باشد قبل از انقضای مدت اضافی مذکور انجام داده باشد.

۴- در طول مدت چهار سال اول عملیات اکتشافی تحت هیچ عنوانی به جز در موارد فرس‌ماژر به نحو مقرر در این قرارداد موقوف یا تعطیل نخواهد شد لیکن در انقضای مدت مزبور و نیز در انقضای هریک از هشت سال بعدی در صورتی که طرف دوم ملاحظه نماید که شرایط زیرزمینی ناحیه طوری است که کشف نفت به میزان تجارتی برای او غیرمقدور به نظر می‌رسد می‌تواند از ادامه دادن به عملیات اکتشافی خودداری نماید و در این صورت باید قصد خود را به طرف اول اعلام نموده از حقوق خود نسبت به ناحیه عملیات صرف‌نظر کند لیکن باید ثابت نماید که کلیه امور اکتشافی الی تاریخ اعلام مزبور طبق برنامه به موقع اجرا گذارده شده و کلیه مبالغی که برای خرج کردن در دوره مقدم بر اعلام مزبور در نظر گرفته شده بود به التمام خرج شده است هرگاه مقداری از مبالغ مزبور خرج نشده باشد طرف دوم باید نصف مقدار خرج نشده مزبور را به طرف اول بپردازد.

۵- در صورتی که در انقضای سال دوازدهم نفت کشف شده لیکن حداقل مبلغی که به موجب بند ۲ این ماده مقرر است کلاً به مصرف نرسیده باشد طرف دوم ملزم خواهد بود که نصف مقدار خرج نشده را به طرف اول بپردازد.

۶- پس از کشف نفت در ناحیه عملیات به میزان تجارتی طرف دوم می‌تواند اقلاً شصت روز پیش از شروع هر دوره سالیانه به طرف اعلام کند که قصد دارد به جای اجرای تمام یا قسمتی از بقیه تعهدات مخارج مشروح در بند دوم این ماده مبلغ معینی به حساب دستگاه مختلط برای عملیاتی غیر از اکتشاف خرج کند مخارجی که به این شرح به عمل آید به منزله مخارجی خواهد بود که در اجرای مقررات بند ۲ این ماده به عمل آمده باشد و در این صورت از تعهدات طرف اول برای پرداخت هزینه عملیات دستگاه مختلط به میزان نصف مخارج مزبور کسر خواهد شد.

۷- هرگاه کلیه تعهدات مربوط به مخارج به شرح مقرر در بند ۲ این ماده انجام گردیده اما قسمتی از مخارج به نحو مقرر در بند ۶ برای عملیاتی غیر از امور اکتشافی به مصرف رسیده باشد و بعداً به نظر طرف دوم برای امور اکتشافی مخارج اضافی لازم شود شرکت ایران پان‌آمریکن می‌تواند به عنوان عامل دستگاه مختلط تا حدود درآمدی که تا آن موقع از تولید به دست آورده مخارج اضافی مزبور را تأمین نماید.

۸- طرف دوم ظرف مدت باقی قرارداد که آغاز آن از سال سیزدهم از تاریخ اجرا خواهد بود برای سال سیزدهم و هر یک از سال‌های متعاقب آن حق‌الارضی که مبلغ آن در ستون الف زیر معین گردیده به نسبت نواحی باقی‌مانده عملیات به طرف اول خواهد پرداخت:

ستون الف کل

تاریخ حق‌الارض

پرداخت برای هرکیلومترمربع

در سال سیزدهم و هر یک از سال‌های بعدی تا خاتمه سال هفدهم ۴۰۰ دلار

در سال هیجدهم و هر یک از سال‌های بعدی تا خاتمه سال بیست ودوم ۴۸۰ دلار

در سال بیست وسوم و هر یک از سال‌های بعدی ۶۰۰ دلار

مقررات مربوط به احتساب حق‌الارض جزو هزینه‌های عملیات و مواردی که حق‌الارض به عنوان پرداخت مشخص تلقی خواهد شد به شرحی است که در بند الف ماده ۹ قانون نفت معین گردیده است‏.

ماده ۱۳-۱- طرفین اول ودوم ملزم خواهند بود که نسبت به سود ویژه حاصله از عملیات مقرر در این قرارداد طبق مقررات قانون مالیات بر درآمد وقت مالیات بپردازند مشروط بر این که:

الف- نرخ مالیات بر درآمدی که به موجب آن هر یک از طرفین باید مالیات خود را بپردازند از نرخ پنجاه درصد که به موجب قانون مالیات بر درآمد مورخ ۱۳۳۵ مقرر شده تجاوز ننماید.

ب- مقرراتی که برای تعیین ویژه هریک از طرفین مجری می‌گیرد نامساعدتر از آنچه به موجب ماده ۳۵ قانون مالیات بر درآمد ۱۳۲۸ و تأیید آن ماده ۳۶ قانون مالیات بردرآمد ۱۳۳۵ تصریح گردیده است نباشد.

۲- شرکت ایران پان‌آمریکن که صرفاً به عنوان عامل غیرانتفاعی طبق مقررات این قرارداد عمل می‌کند مشمول مالیات نخواهد بود و همچنین ارتباطی بین طرفین قرارداد به عنوان دستگاه مختلط ایجاد گردیده مشمول تعهدات مالیات نخواهد بود.

۳- بدهی مالیاتی هریک از طرفین بر اساس سود ویژه حاصله از عملیات مقررات در این قرارداد تعیین و برطبق روش حساب معمول صنعت نفت احتساب خواهد گردید از میزان بدهی مالیاتی که به این ترتیب تعیین می‌گردد هرگونه مبلغی که طرف مزبور به موجب این قرارداد و برطبق قانون و مقررات قوانین مالیات بر درآمد وقت (یا رعایت مقررات بند ۱ این ماده) حق داشته باشد به بستانکار خود محسوب نماید و یا مبلغی که حق داشته باشد از بدهی مالیاتی خود کسر کند کسر خواهد شد.

۴- درآمد ناویژه هر یک از طرفین در هر دوره مالیاتی معادل مبلغ فوق خواهد بود.

الف- ارزش سهم وی از نفتی که شرکت ایران پان‌آمریکن به عنوان دستگاه مختلط به منظور مصرف داخلی به طرف اول تحویل گردیده باشد ارز مزبور بر اساس بهایی که طبق مبلغ این قرارداد تعیین می‌گردد احتساب خواهد شد و نیز در صورتی که پرداختی به سوی ماده ۲۷ بابت گاز طبیعی به عمل آمده جزو درآمد ناویژه منظور خواهد کرد.

ب- ارزش پنجاه درصد از کلیه موادی که به طریق غیراز طریق فوق فروخته یا صادر شده یا منتقل شده باشند (به جز آن که در هوا سوخته و به هوا رفته یا به طریقی که خارج از اختیار شرکت ایران پان

آمریکن بوده ضایع گردیده یا در جریان عملیات به مصرف رسیده باشد) که براساس بهای اعلان شده که در روز فروش یا صدور یا انتقال منتشر گردیده منهای تخفیفات مقرر در بند ۲ ماده ۲۵ محسوب خواهد شد.

۵- هریک از طرفین ضمن تعیین درآمد ویژه خود می‌تواند آن قسمت از مخارج هزینه‌ها و پرداخت‌ها را که برای اجرای عملیات مقرر در این قرارداد خواه خودخواه به وسیله عاملیت شرکت ایران پان‌آمریکن برای اجرای عملیات مقرر در این قرارداد متحمّل شده به شرح زیر از سهم درآمد ناویژه کسر کند مشروط بر این که هزینه‌های مزبور مستند به اسناد یا اقلام وارده در دفاتر باشد.

الف- فقط در مورد طرف دوم طی هریک از ده سال متعاقب تاریخ شروع بهره‌برداری تجارتی مبلغی معادل ده در کل پذیره ۲۵ میلیون دلار که تحت مقررات ۳۰ این قرارداد باید به طرف اول پرداخت شود.

ب- به منظور داشتن پرداخت حق‌الارض در ماده ۳۰ در جزء هزینه‌ها طبق اصولی که در بند الف ماده ۹ قانون نفت مقرر گردیده است خواهد بود

ج- هریک از طرفین از کلیه مخارج هزینه‌هایی که شرکت ایران پان امریکن عامل انجام داده باشد مشروط بر آن که مخارج و هزینه‌های مزبور الزاماً و منحصراً با اجرای عملیات مقرر در این قرارداد بستگی داشته باشد هزینه‌های تولیدی و تأسیساتی وتشکیلاتی نیز حقوق اجاره بها و یا پرداخت‌های دیگری که در استفاده هرگونه از اموال تأدیه شده و همچنین مخارج حفاری چاه‌هایی که استحصال نفت آنها به میزان تجارتی نبوده است اجناس و خدمات و مخارجی که برای نقشه‌برداری‌های زمینی و هوایی و دریایی و مخارج مربوط به حفر و تنقیه و عمیق و یا تکمیل چاه‌ها یا آماده کردن آنها جزو مخارج و هزینه‌های مربوطه به حساب سرمایه گذارده شده و مبلغ استهلاک درباره آنها منظور شده باشد.

د- مبلغ معقولی در هرسال برای استهلاک فرسودگی و متروک شدن و تمام شدن و تهی شدن به منظور استهلاک هزینه‌های سرمایه‌ای توسط شرکت ایران پان‌آمریکن در مورد عملیاتش در ایران

ه- قسمتی از ضررهای جبران نشده و عملیات که در دوره‌های مالیاتی قبلی که از طرفین وارد آمده و به حساب بعد منتقل گردیده است مشروط بر آن که انتقال این حساب‌ها از سالی به سالی از ۱۰ سال از دوره مالیاتی که این ضررها در آن دوره ایجاد گردیده است نباشد.

و- سهم هریک از طرفین از زیان‌های متحمله در مورد انجام عملیات در ایران مشروط بر آن که به وسیله بیمه یا به نحو دیگری جبران نشده باشد این خسارات شامل مطالبات غیرقابل وصول و زیان‌های ناشیه از دعاوی خسارت مربوط به عملیات انجام شده در ایران و زیان ناشی از خسارات وارده به ذخایر تجارتی یا هرگونه دارایی که برای عملیات مزبور در ایران استعمال شود یا انهدام یا از دست دادن آنها خواهد بود.

ماده ۳۲ -۱- به استثنای مواد زیر:

الف- مالیات بردرآمد که طبق مقررات این قرارداد باید به دولت ایران پرداخت شود.

ب- حقوق گمرکی به نحو مقرر در ماده ۳۳.

ج- پرداخت‌های مقرر به طرف اول طبق این قرارداد.

د- پرداخت‌هایی که بابت مالیات طبق قانون مالیات بر درآمد بر حقوق کارمندان تعلق می‌گیرد و همچنین پرداخت‌هایی که باید از مقاطعه‌کاران و عاملین بابت کارهایی که در ایران انجام می‌دهند کسر شود.

ه- عوارض و حقوق معوّق و خالی از تبعیضی که به مقامات دولتی در مقابل خدمات درخواست شده و یا خدماتی که به طور عموم برای عامه انجام می‌شود از قبیل باج راه حق آب و عوارض بهداشت و عوارض فاضلاب پرداخته شود. و- مالیات و حقوق خالی از تبعیضی که شامل عموم است از قبیل حق تمبر اسناد و حق‌الثبت امور حقوقی و بازرگانی و حق‌الثبت اختراعات و تألیفات. طرف دوم و شرکت ایران پان‌آمریکن (در مواردی که مربوط به او باشد) از مطالبه هرگونه پرداختی به طرف اول یا به مقامات دولتی ایران (اعم از مرکزی و محلی) معاف خواهند بود و بر سود سهام پرداختی طرفین اول یا دوم بابت درآمد حاصله از عملیات مقرر در این قرارداد هیچ‌گونه مالیاتی تعلق نخواهد گرفت.

ماده ۳۳ -کلیه ماشین‌آلات- وسایل وسایط نقلیه آبی- دستگاه‌ها- افزار- ادوات- قطعات یدکی- مصالح- الوار- مواد شیمیایی- موارد ضروری برای اختلاط و امتزاج وسایل خودرو و سایر وسایط نقلیه هواپیما هر نوع مصالح ساختمانی آلات فولادی اشیا و اثاثیه و لوازم اداری حوائج کشتی مواد خواربار البسه و لوازم استحفاظی دستگاه‌های تعلیماتی محصولات نفتی که در ایران به دست نیاید و کلیه اجناس دیگری که منحصراً از لحاظ صرفه‌جویی و حسن جریان عملیات و وظایف طرف دوم یا شرکت پان‌آمریکن عامل ضروری باشد بدون پروانه ورودی و با معاف از هرگونه حقوق گمرکی و عوارض شهرداری و سایر مالیات‌ها یا پرداخت‌های دیگر به ایران وارد خواهد شد. مواد فوق شامل حوائج طبی و جراحی و لوازم بیمارستان و محصولات طبی و دارو و اسباب طبی و اثاثیه و ادواتی که در تأسیس و گرداندن بیمارستان و داروخانه ضروری باشد نیز خواهد بود.

۲- طرف دوم و شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل) با اطلاع طرف اول حق خواهند داشت در هر موقع که مایل باشند اشیایی را که به وسیله آنها وارد شده بدون هیچ‌گونه پروانه و یا معافیت از هرگونه حقوق و مالیات و یا پرداختی مجدداً صادر نمایند.

۳- طرف دوم و شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل) نیز حق خواهند داشت با تصویب طرف اول که بدون جهت از تصویب مزبور خودداری نشده و تأخیر در آن رخ نخواهد داد اشیای مذکوری که وارد کرده‌اند در ایران به فروش برسانند در این صورت مسئولیت پرداخت حقوق مربوطه و همچنین انجام تشریفات لازمه طبق مقررات جاری و تهیه اسناد ترخیص برای طرف دوم یا شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل) به عهده خریدار خواهد بود.

۴- اجناسی که برای استفاده و مصرف مدیران و کارکنان طرف دوم و شرکت ایران پان‌آمریکن و وابستگان تحت تکفّل مدیران و کارکنان مزبور مناسب تشخیص گردد بدون لزوم هیچ‌گونه پروانه ورودی و با معافیت از مقررات هر نوع انحصار دولتی ولی با پرداخت حقوق گمرکی و سایر مالیات‌هایی که در موقع ورود معمولا به آن تعلّق می‌گیرد وارد خواهد شد. این قبیل اجناس قابل فروش نخواهد بود مگر به مدیران و کارکنان و مکفولین مذکور آن هم منحصراً برای استفاده و مصرف آنها.

۵- بدون آن که در کلیات حقوق فوق‌الذکر محدودیتی حاصل شود طرف دوم یا شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل) در تحصیل لوازم و حوائج خود باید نسبت به اشیایی که در ایران ساخته و مهیا می‌شود رجحان قائل شوند با این قید که اشیای مذکور با مقایسه با اشیای مشابه خارجی با همان شرایط مساعد از لحاظ نوع جنس و قیمت و سهل‌الحصول بودن آن در موقع لزوم به مقادیر مورد نیاز و قابل مصرف بودن آن در مواردی که برای آن منظور شده در ایران به دست بیاید. در مقایسه قیمت اشیای وارداتی مزبور قابل پرداخت باشد باید ملحوظ گردد.

۶- کلیه واردات و صادرات مذکور در این قرارداد مشمول تنظیم اسناد و تشریفات گمرکی بوده که این تکالیف از آنچه معقولاً مجری است سنگین‌تر نخواهد بود (ولی مشمول پرداخت‌هایی که به موجب مقررات مربوطه این قرارداد از آن معاف گردیده نمی‌باشد) این قبیل تشریفات و تنظیم اسناد به طور ساده و سریع انجام خواهد شد و به این منظور بین شرکت‌های مربوطه و مقامات گمرکی ممکن است عنداللزوم ترتیبات مقتضی داده شود.

ماده ۳۴- ۱- مدت این قرارداد برای هر یک از نواحی مقرره در ماده سه که منابع قابل بهره‌برداری به میزان تجارتی در آن کشف شده باشد ۲۵ سال از تاریخ شروع به بهره‌برداری تجارتی در ناحیه مربوطه خواهد بود.

۲- از لحاظ مقررات این ماده تاریخ شروع بهره‌برداری تجارتی تاریخی خواهد بود که صد هزار مترمکعب از مواد نفتی تولید شده از ناحیه مربوطه فروش و تحویل شده باشد.

۳- قبل از پایان ۲۳ سال طرف دوم می‌تواند قصد خود را دایر به تمدید این قرارداد به طرف اول اطلاع دهد در این صورت تمدید مدت ۵ سال از پایان سال بیست و پنجم به خودی خود و بر طبق مواد این قرارداد عملی خواهد گردید.

۴- دو تمدید اضافی پنج‌ساله نیز یکی از خاتمه سال سی‌ام و دیگری از خاتمه سال سی و پنجم مجاز خواهد بود و طرف دوم در هر مورد دو سال قبل از پایان مدت جاری باید قصد خود را مبنی بر تمدید به طرف اول اطلاع دهد.

۵- در مورد دو تمدید مشروحه در بند مقررات زیر رعابت خواهد شد:

هرگاه وقتی تقاضای تمدید به وسیله طرف دوم به عمل می‌آید شرکت‌های نفتی خارجی دیگری که با طرف اول به منظور فعالیت‌های مشابهی مشارکت نموده‌اند وتا آن تاریخ از تولید نتایجی معادل یا بهتر از آنچه توسط شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل دستگاه مختلط) حاصل گردیده به دست آورده باشند قراردادهایی متعقد کرده باشند که شرایط آن روی هم رفته برای ایران از شرایط این قرارداد مساعدتر باشد کلیه شرایط آن رویهم رفته برای ایران از شرایط این قرارداد مساعدتر باشد کلیه شرایط قراردادهای مذکور شامل مدت تمدید مورد تقاضای طرف دوم نیز خواهد بود.

ماده ۳۵- ۱- شرکت ایران پان‌آمریکن در خاتمه مدت یا انقضای این قرارداد منحل گردیده اموال منقول دستگاه مختلط به فروش خواهد رسید و درآمد آن بین طرفین به نسبت مساوی تقسیم خواهد شد.

۲- کلیه تأسیسات و اراضی بدون هیچ‌گونه پرداخت به طرف اول انتقال خواهد یافت.

ماده ۳۶-۱- طرف دوم می‌تواند در هر موقع که مقتضی بداند تمام یا قسمتی از منافع خود را در حقوق وتعهداتی که به موجب این قرارداد مقرر است به اشخاص زیر منتقل نماید:

الف- شرکت یا شرکت‌هایی که طرف دوم تحت کنترل آنها باشد

ب- شرکت یا شرکت‌هایی که تحت کنترل طرف دوم باشند

ج- شرکت یا شرکت‌هایی که تحت کنترل شرکت یا شرکت‌های مشروحه در دو قسمت الف وب فوق باشند

از لحاظ مقررات این بند مقصود از کنترل یک شرکت عبارت است از مالکیت مستقیم یا غیرمستقیم کلیه سهام آن شرکت. و منتقل‌الیه باید شرکتی باشد که وضع آن با شرایط مذکور در ماده ۴ قانون نفت مطابقت نماید ضمناً موافقت شد که طرف دوم قبل از آغاز عملیات مشروحه در این قرارداد کلیه منافع و حقوق و تعهداتی را که به موجب این قرارداد به شرکت تابعه خود به نام شرکت پان‌آمریکن انترناشنال اویل کمپانی که مالکیت کلیه سهام آن با طرف دوم است انتقال دهد بدون آن که هیچ‌گونه خلل وخدشه‌ای به تعهدات طرف دوم ناشی از این قرارداد وارد آورد.

۲- هرگونه انتقالی توسط طرف دوم به جز آنچه که طبق بند ۱ فوق اجازه داده شده است محتاج به کسب موافقت کتبی و قبلی طرف اول خواهد بود و طرف مزبور باید قبل از ابراز موافقت تأیید هیئت وزرا و تصویب قوه مقننه را نیز تحصیل نماید.

ماده ۳۷- ۱- در مواردی که به حکم قوه قهریه (فرس‌ماژور) مانعی پیش آید که به طور معقول از حیطه اختیارات طرف دوم یا شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل) خارج بوده اجرای تعهدات یا اعمال حقوق مقرر در این قرارداد را غیرممکن یا موقوف گرداند و یا تأخیری در آن ایجاد کند:

الف- عدم انجام یا تأخیر طرف دوم یا شرکت ایران پان‌آمریکن (به عنوان عامل) در اجرای تعهدات مزبور به عنوان تخلف از اجرای این قرارداد تلقی نخواهد شد.

ب- مدتی که تأحیر در اجرا و اعمال حقوق و تعهدات مزبور طول کشیده باشد به مدتی که طبق قرارداد مقرر است اضافه خواهد شد

ج- هرگاه ادامه مدت قوه قهریه کمتر از یک سال نباشد این قرارداد به خودی خود برای دوره‌ای مساوی با مدت مزبور تمدید خواهد شد و این امر در حقوقی که به موجب قراراد برای تمدیدهای اضافی در نظر گرفته شده است خدشه‌ای وارد نخواهد ساخت.

۲- منظور از قوه قهریه (فرس ماژور) در این قراداد همان است که در عرف حقوق بین‌المللی تعریف شده است

ماده ۳۸-۱- طرف‌های قرارداد متعهد می‌شوند که شرایط و مقررات این قرارداد را بر طبق اصول حسن‌نیت و صمیمیت متقابل اجرا نموده و هم عبارات و هم روح شرایط و مقررات مزبور را رعایت کنند.

۲- تأیید این قرارداد طبق ماده ۲ قانون نفت از طرف هیئت وزیران به منزله قبول تعهداتی است که طبق مقررات این قرارداد بر عهده دولت گذارده شده است منجمله تعهدات مربوط به اقداماتی که باید از طرف دولت انجام شود و یا موافقت‌هایی که باید از طرف دولت به عمل آید.

۳- هیچ‌گونه اقدام قانون‌گذاری یا اداری اعم از عمومی و خصوصی یا عمل دیگر از هر قبیل از طرف دولت و یا مقامات دولتی در ایران (اعم از مرکزی و محلی) یا از طرف اول این قرارداد الغا نخواهد نمود و در مقررات آن اصلاح یا تغییری به عمل نخواهد آورد و مانع و مخل حسن اجرای مقررات آن نخواهد شد الغا یا اصلاح یا تغییر مزبور فقط در صورت توافق طرفین ممکن خواهد بود.

۴- هرگاه وظایف طرف اول به دیگری که تحت اختیار دولت ایران یا مسؤل در مقابل دولت ایران باشد منتقل شود منتقل‌الیه مزبور تمام تعهداتی را که طرف اول به موجب این قرارداد دارد به عهده خواهد گرفت. هرگاه طرف اول از میان برود و وظایف آن به دیگری که تحت اختیار دولت ایران یا مسؤل در مقابل دولت ایران باشد محول نگردد تمام تعهداتی که طرف اول به موجب این قرارداد دارد تعهدات مستقیم دولت ایران خواهد شد.

۵- وزارت دارایی می‌تواند از طرف دولت ایران هرگونه اقدامی به عمل آورد یا هرگونه موافقتی بنماید که در مورد این قرارداد یا برای تأمین اجرای آن به طرز بهتر لازم یا مقتضی باشد هر اقدامی که به این نحو انجام یا موافقتی که بدین طریق به عمل آمده باشد برای دولت الزام‌آور خواهد بود کلیه مقامات ایرانی بایستی از کلیه دستورهای وزارت دارایی مربوط به اجرای این قرارداد متابعت نمایند و مقامات مذکور در اجرای این امر داری اختیارات تام خواهند بود هرگاه وزارت دارایی به عللی از اختیاراتی که به موجب مقررات این ماده به آن وزارتخانه داده شده است استفاده ننماید وزارتخانه یا اداره دارایی واگذار خواهد نمود.

ماده ۳۹- هرگاه اختلافی مربوط به اجرا یا تفسیر این قرارداد پیش آید طرفین می‌توانند موافقت کنند که موضوع به یک هیئت سازش مختلط مرکب از چهار عضو مراجعه شود که هریک از طرفین دو نفر آن را تعیین خواهند نمود وظیفه آنها کوشش در حل موضوع به طریق دوستانه خواهد بود هیئت سازش پس از استماع اظهارات نمایندگان طرفین رأی خود را در ظرف سه ماه از تاریخ ارجاع شکایت به هیئت صادر خواهد کرد رأی مزبور در صورتی الزام‌آور خواهد بود که به اتفاق صادر شده باشد.

۲- هرگاه طرفین نسبت به ارجاع اختلاف به کمیسیون سازش توافق ننمایند و یا اختلاف بعد از ارجاع به کمیسیون مزبور حل نشده باشد طریق حل آن منحصراً ارجاع به داوری طبق مقررات ماده ۴۱ خواهد بود.

ماده ۴۰- ۱- هرگونه اختلاف مربوط به مسائل فنی و یا محاسباتی ممکن است با توافق طرفین یا به کارشناس واحد یا به هیئتی مرکب از سه کارشناس مراجعه شود دونفر از سه کارشناس مزبور را طرفین انتخاب خواهند کرد (هریک یک نفر) و سومی به تراضی طرفین تعیین خواهد شد. اگر طرفین نتوانند در انتخاب کارشناس واحد یا کارشناس سومی تواضی کنند هریک از طرفین می‌توانند

در موارد فنی به مدیر مؤسسه Eibgenossiche Technische Hochschule of Zurich و در موارد محاسباتی به رئیس Schweizerische Kammer fur Revisionswesen of Zurich مراجعه کنند که کارشناس واحد یا کارشناس سومی را تعیین نماید. چنانچه ظرف یک‌ماه از تاریخ ارجاع امر به داوری طرفین در باب ارجاع اختلاف به کارشناس واحد یا کارشناس‌هایی به شرح مقرر بالا تراضی ننمایند موضوع بایستی طبق ماده ۴۱ بداوی ارجاع شود.

۲- طرفین ظرف یک ماه از تاریخ ارجاع امر به داوری کارشناس یا کارشناسان را تعیین خواهند کرد کارشناس سوم در صورتی که به تراضی طرفین انتخاب نشده باشد ظرف مدت دو ماه تعیین خواهد شد تعیین کارشناس واحد در موادی که به تراضی طرفین عملی نشده باشد ظرف مدت سه ماه از تاریخ ارجاع امر به داوری به عمل خواهد آمد.

۳- طرفین باید در قرارداد داوری مسائل فنی یا محاسباتی را که مورد رسیدگی قرار می‌گیرد به طرز روشن و صریح توضیح دهند. رأی کارشناس واحد یا سه کارشناس باید ظرف شش‌ماه از تاریخ تعیین کارشناس سوم (هر کدام که مورد پیدا کند) صادر شود. اگر اختلاف به کارشناس مراجعه شود رأی کارشناسان ممکن است به اکثریت آرا صادر شود کارشناس یا کارشناسان باید رأی خود را منحصراً نسبت به مسائل فنی یا محاسباتی صادر کنند و رأی مزبور قاطع و برای طرفین الزام‌آور خواهد بود.

۴- اگر ضمن رسیدگی که از طرف کارشناس یا کارشناسان به عمل می‌آید مسئله‌ای که به نظر کارشناس و یا کارشناسان یا هریک از طرفین جنبه حقوقی داشته باشد (با توجه به این که هر مسئله‌ای که مربوط به تفسیر این قرارداد باشد واجد جنبه حقوقی خواهد بود) پیش آید به طوری که اخذ تصمیم نسبت به موضوع فنی یا محاسباتی مورد بحث مستلزم تعیین تکلیف مسئله حقوقی باشد در آن صورت اگر مسئله مزبور به توافق طرفین حل نشود طرفین یا یکی از آنها خواه ابتکاراً از جانب خود خواه به درخواست کارشناس یا کارشناسان می‌تواند آن را به داوری ارجاع کند.

۵- در این موارد به منظور احتساب مدت‌هایی که در این ماده ذکر شد اخطار یکی از طرفین به طرف دیگر دایر به قصد ارجاع مسئله حقوقی به داوری به شرح فوق به انضمام توضیح مسئله حقوقی مزبور در حکم ارجاع امر به داوری از طرف اخطار کننده تلقی خواهد شد.

۶- در موردی که مسئله حقوقی ضمن رسیدگی پیش آمده و به داوری ارجاع شود رسیدگی کارشناس یا کارشناسان الزامی متوقف نخواهد شد مگر در صورتی که به نظر کارشناس یا کارشناسان مسئله حقوقی نوعی باشد که قبل از تعیین تکلیف آن ادامه رسیدگی مفید نباشد چنانچه رسیدگی تا تعیین تکلیف مسئله حقوقی معوق بماند به مجرد تعیین تکلیف موضوع طرفین شرح آن را به اطلاع کارشناس یا کارشناسان خواهند رسانید که رسیدگی موضوع فنی محاسباتی مورد بحث را تعقیب نموده هرچه زودتر به مرحله تصمیم نهایی برسانند.

ماده ۴۱- ۱- چنانچه طرفین توافق در ارجاع اختلاف به کارشناس یا کارشناسان بر طبق ماده ۴۰ ننمایند و یا چنانچه توافق کرده باشند ولی تعیین کارشناس یا صدور رأی در ظرف مدت معین برای این منظور صورت نگرفته باشد و یا وضعی که در بند ۴ از ماده ۴۰ پیش‌بینی شده پیش آمده و یکی از طرفین اقدام برای تعیین تکلیف مسئله حقوقی به عمل آورده باشند هریک از طرفین یک نفر داور تعیین خواهد نمود و دو نفر داور مزبور قبل از شروع داوری داور ثالثی را انتخاب خواهند کرد که سمت رئیس هیئت داوری را خواهد داشت.

چنانچه دونفر داور نتوانند در ظرف چهار ماه از تاریخ ارجاع به داوری نسبت به داور ثالث تراضی کنند و چنانچه طرفین به طرز دیگری توافق ننمایند داور ثالث به درخواست هریک از طرفین از طرف رئیس دادگاه فدرال سویس تعیین خواهد شد.

۲- اگر یکی از طرفین ظرف دو ماه از تاریخ ارجاع امر به داوری داور خود انتخاب ننماید و یا انتخابی را که نموده‌اند به اطلاع طرف دیگر نرساند طرف دیگر

حق خواهد داشت که به رئیس دادگاه فدرال سویس مراجعه و تقاضای تعیین داور واحد بنماید.

۳- اگر به هر دلیلی انتخاب داور واحد یا داور ثالث بر طبق بند (۱) به عمل نیاید و طرفین هم کتباً به طرز دیگری توافق نکرده باشند در آن صورت به درخواست هر یک از طرفین انتخاب مزبور از طرف رئیس یا قاضی هم عرض رئیس عالی‌ترین دادگاه کشورهای زیر به ترتیبی که ذکر می‌شود به عملی خواهد آمد.

دانمارک- سوئد- برزیل.

۴- تعیین داور ثالث یا داور واحد بر طبق بند (۱) کاملا بسته به تشخیص کسی خواهد بود که اجازه انتخاب دارد و هیچ یک از طرفین نمی‌توانند نسبت به تشخیص مزبور تردید کنند.

شخصی که به این طریق تعیین می‌شود نباید با ایران و یا ممالک متّحده آمریکا رابطه نزدیکی داشته و یا در خدمت رسمی و یا در تابعیت یکی از آن دو کشور باشد.

۵- داور ثالث یا داور واحد (هر کدام که مورد پیدا کند) قبولی خود را به این سمت ظرف سی روز از تاریخ دریافت اعلام تعیین خود اطلاع خواهد داد و در غیر این صورت چنین تلقی خواهد شد که او سمت مزبور را رد کرده است و انتخاب مجدد طبق همان مقررات به عمل خواهد آمد.

۶- اگر اختلاف به هیئت داوری ارجاع شود رأی ممکن است به اکثریت صادر شود و طرفین رأی هیئت داوری یا داور واحد (هر کدام که مورد پیدا کند) را با حسن‌نیت اجرا خواهند کرد.

۷- محل و تشریفات داوری را طرفین تعیین خواهند کرد چنانچه در این باب توافق شود محل و تشریفات مزبور از طرف کارشناس واحد یا کارشناس ثالث یا داور واحد یا داور ثالث (هر کدام که مورد پیدا کند) تعیین خواهد شد.

۸- طرفین طرفین هم نوع تسهیلات (منجمله حق ورود به حوزه عملیات نفتی) را برای کارشناس یا کارشناسان یا هیئت داوری یا داور واحد فراهم خواهند کرد تا هرگونه اطلاعاتی را که برای تعیین تکلیف اختلاف لازم باشد به دست آورند.

عدم حضور یا امتناع یکی از طرفین داوری نمی‌تواند مانع یا مخل جریات داوری در یک یا همه مراحل آن بشود.

۹- مادام که تصمیم یا رأی داوری صادر نشده توقف عملیات یا فعالیت‌هایی که موضوع داوری از آن ناشی شده است الزامی نیست در صورتی که تصمیم یا رأی داوری دایر بر موجه بودن شکایت باشد ضمن تصمیم با رأی مزبور ممکن است ترتیب مقتضی برای جبران خسارت شاکی مقرر گردد.

۱۰- تعیین مسئولیت پرداخت هزینه داوری کاملاً بسته به تشخیص کارشناس یا کارشناسان یا هیئت داوری یا داور واحد (هر کدام که مورد پیدا کند) خواهد بود.

۱۱- چنانچه به هر علت کارشناس یا یکی از اعضای هیئت داوری یا داور واحد پس از قبول وظایفی که به او محول شده قادر یا مایل به شروع یا تکمیل رسیدگی به مورد اختلاف نباشد و چنانچه طرفین به صورت دیگری هم توافق ننمایند هریک از طرفین می‌تواند از رئیس دادگاه فدرال سویس تقاضا کند که در این باب که آیا انتساب اولیه را باید خاتمه یافته تلقی کرد تصمیمی اتخاذ کند اگر تصمیم مشارالیه از این قرار باشد از شخص یا اشخاصی که انتساب اولیه به وسیله آنها به عمل آمده تقاضا خواهد کرد که ظرف مدتی که تعیین خواهد نمود جانشینی تعیین کنند و چنانچه ظرف مدت مقرر جانشین تعیین نشود یا در صورتی که انتخاب اولیه به وسیله خود او به عمل آمده باشد مشارالیه خود جانشین را تعیین خواهد نمود اگر رئیس دادگاه فدرال سویس به هر دلیلی وظایف خود را اجرا نکند اجرای وظایف مزبور به عهده یکی از اشخاص دیگری محول خواهد گردید که در بند (۳) این ماده با ترتیب مقرر ذکر شده است.

۱۲- تا حدی که مورد داشته باشد ضمن تصمیمات داوری که برطبق این ماده صادر می‌شود باید مهلت اجرا تصریح گردد.

۱۳- ظرف مدت پانزده روز از تاریخ ابلاغ تصمی یا رأی به طرفین هر یک از آنها می‌تواند از کارشناس یا کارشناسان یا هیئت داوری یا داور واحدی (هر کدام که مورد پیدا کند) که تصمیم یا رأی اولیه را صادر نموده تقاضای تفسیر آن را بنماید. این تقاضا در اعتبار تصمیم یا رأی اولیه تأثیری نخواهد داشت تفسیر مزبور باید ظرف یک ماه از تاریخ تقاضا داده شود اجرای تصمیم یا رأی تا صدور تفسیر یا انقضای یک‌ماه (هر کدام زودتر واقع شود) معوّق خواهد ماند.

ماده ۴۲- ۱- چنانچه تصمیم یا رأی نهایی صادر طبق ماده ۴۱ این قرارداد فقط دایر به الزام پرداخت مبلغ معین مطرح در تصمیم یا رأی مزبور به دولت ایران یا طرف اول به وسیله طرف دوم باشد و مبلغ مزبور ظرف مدت مقرر در تصمیم یا رأی مذکور یا در صورت عدم قید مدت در تصمیم یا رأی ظرف سه ماه از تاریخ آن تصمیم یا رأی پرداخت نشود دولت ایران حق خواهد داشت کلیه وجوه حاصله از فروش یا صدور نفت به وسیله طرف دوم را توقیف کند تا وقتی که مبلغ مزبور پرداخت شود.

۲- در موردی که تصمیم یا رأی نهایی بر طبق این قرارداد صادر باشد چنانچه طرفی که موظّف به اجرای رأی می‌باشد ظرف مهلت مقرر در رأی یا تصمیم یا (چنانچه مهلتی ضمن رأی یا تصمیم معین نشده باشد) در ظرف شش ماه پس از ابلاغ رأی یا تصمیم به طرفین مفاد رأی یا تصمیم را اجرا نکند طرفی که رأی یا تصمیم به نفع او صادر شده حق خواهد داشت که اعلام خاتمه این قرارداد را به وسیله تصمیم هیئت داوری یا داور واحد که بر طبق بند (۳) این ماده اتخاذ خواهد شد بخواهد. تصمیم مزبور نسبت به حقوق و تعهداتی که از اجرای این قرارداد تا تاریخ خاتمه قرارداد (طبق این قرارداد) ناشی شده و یا بشود تأثیری نخواهد داشت حقوق و یا پرداخت وجوه و خسارات دیگری هم که به موجب رأی هیئت داوری یا دارو واحد مقرر شده باشد در همین حکم خواهد بود.

۳- تصمیمی که بر طبق مقررات بند (۲) این ماده پیش‌بینی شده فقط با رعایت شرایط زیر ممکن است اتخاذ شود:

الف- فقط هیئت داوری یا داور واحدی که رأی یا تصمیم نهایی مربوطه را صادر کرده می‌تواند این تصمیم را اتخاذ کند ب- چنانچه هیئت داوری یا داور واحدی که رأی یا تصمیم مزبور را صادر کرده به هر علتی قادر یا مایل به اقدام نباشد موضوع خاتمه یافتن قرارداد به علت عدم اجرای رأی بر طبق این قرارداد و به طرزی که برای حل اختلاف پیش‌بینی شده به داوری ارجاع خواهد شد.

۴- هیئت داوری یا داور واحد قبل از اخذ تصمیم دایر به خاتمه یافتن این قرارداد بایستی اول یک مدت اضافی (که نود روز کمتر نخواهد بود) برای اجرای تصمیم یا رأی مقرر نماید و تصمیم دایر بر خاتمه دادن قرارداد را فقط در صورتی اتخاذ خواهد کرد که مدت اضافی مقرر منقضی شده و طبق نظر آنها مفاد رأی یا تصمیم اجرا نگردیده باشد

ماده ۴۳- ۱- در مورد تعهد دستگاه مختلط راجع به انصراف از حقوق خود نسبت به ناحیه عملیات به نحو مقرر در ماده ۳ هرگاه طرف دوم طی مهلت مقرر نتواند نظر خود را درباره قسمت‌های مورد انصراف به طرف اول اعلام نماید طرف اول حق دارد که طبق نظر خود قسمت‌هایی را که باید مسترد گردد مشخص سازد تشخیص مزبور قطعی بوده و از تاریخی که اعلام گردد قسمت‌های مشخص شده مزبور خارج از ناحیه عملیات تلقی خواهد شد.

۲- طرف دوم باید در ظرف ده روز از تاریخ اجرای ضمانت‌نامه‌ای از شرکت استاندارد اویل (ایندیانا) مبنی بر تضمین انجام تعهد حفاری که طرف دوم به موجب بند ۲ ماده ۱۶ بر عهده دارد به طرف اول تسلیم نماید در صورتی که تعهد مزبور انجام نگردد شرکت استاندارد اویل ایندیانا بر یا هریک ماه تأخیر که در نتیجه وقوع فرس‌ماژر نبوده باشد مبلغ سیصد و پنجاه هزار دلار آمریکایی غرامت خواهد پرداخت هرگاه ظرف مدت شش‌ماه از مهلت مقرر تعهد هنوز انجام نشده طرف اول حق خواهد داشت که این قرارداد را فسخ نماید و در صورت فسخ قرارداد پرداخت جریمه ماهیانه مزبور متوقف خواهد شد.

۳- مقررات ماده ۳۷ در باره قوه قهریه (فرس‌ماژر) در موارد مربوط به این ماده نیز قابل اجرا خواهد بود.

ماده ۴۴- متن فارسی و انگلیسی این قرارداد هر دو معتبر است در صورتی که اختلافی پیش آید و به داوری ارجاع شود هر دو متن به هیئت داوری یا داور واحد (هر کدام که مورد داشته باشد) عرضه خواهد شد که قصد طرفین را از روی هر دو متن نفسیر نمایند. هرگاه بین دو متن مزبور اختلافی در مورد حقوق و وظایف طرفین پیدا شود متن انگلیسی معتبر خواهد بود.

ماده ۴۵- مقررات قانون معادن مصوب سال ۱۳۳۶ تأثیری در این قرارداد نخواهد داشت و قوانین و مقرراتی که کلا یا بعضاً مباین با شرایط این قرارداد باشد در حدودی که مباینت دارند نسبت به مقررات این قرارداد بلا اثر خواهد بود.

به تاریخ ۴ اردیبهشت ماه ۱۳۳۷ مطابق ۲۴ آوریل ۱۹۵۸ در تهران امضا و مبادله گردید.

رئیس هیئت مدیره شرکت ملّی نفت ایران- عبدالله انتظام

وکیل پان‌آمریکن پترولیوم کوریوریشن جورج جین گین سون

جدول الف حدود ناحیه عملیات

ناحیه ۱

از نقطه (الف) واقع در دریا با مختصات تقریبی طول جغرافیایی ۴۸ درجه و ۵۴ دقیقه و عرض جغرافیایی ۲۹ درجه و ۳۸ دقیقه (منطبق با نقطه (ب) از ناحیه سیریپ که در پیش‌آگهی شماره ۲۲۸/ ۱ ذکر شده) و از آنجا خطی مستقیم به طرف شمال و منطبق با خط منصف خلیج که نقطه مزبور را متصل می‌کند به:

نقطه (ب) در محل تقاطع نصف‌النهار طول جغرافیایی ۴۸ درجه و ۵۴ دقیقه با خط سه میلی در آب‌های ساحلی از حد پست‌ترین خط جزر خاک اصلی به عرض جغرافیایی تقریبی ۲۹ درجه و ۵۳ دقیقه و ۳۰ ثانیه از آنجا منطبق با خط سه میلی در آب‌های ساحلی به شرح مذکور در فوق تا:

نقطه (ج) مشخص شده به وسیله تقاطع خط مزبور سه میلی آب‌های ساحلی با نصف‌النهار ۴۹ درجه و ۳۳ دقیقه و ۳۰ ثانیه و به عرض جغرافیایی تقریبی ۲۹ درجه و ۵۷ دقیقه و ۳۰ ثانیه (منطبق با نقطه (ج) ناحیه سیریپ که در پیش آگهی شماره ۲۲۸/ ۱ ذکر شده) از آنجا خطی

مستقیم به طرف نقطه (الف) به شرح مذکور در فوق.

مساحت ناحیه یک مشروح بالا در حدود ۱۰۰۰ کیلومترمربع می‌باشد

ناحیه ۲

از نقطه (الف) (منطبق با نقطه (ه) ناحیه سیریپ که در پیش‌آگهی شماره ۲۲۸/ ۱ ذکر شده) واقع در دریا با مختصات تقریبی طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۴ دقیقه و عرض جغرافیایی ۲۹ درجه و ۱۵ دقیقه و از آنجا خطی مستقیم که این نقطه را متصل می‌کند به:

نقطه (ب) مشخص شده به وسیله محل تقاطع نصف‌النهار ۵۰ درجه و ۱۳ دقیقه با خط سه میلی در آب‌های ساحلی از پست‌ترین خط جزر خاک اصلی به عرض جغرافیایی تقریبی ۲۹ درجه و ۴۹ دقیقه و ۳۰ ثانیه (منطبق با نقطه (د) ناحیه سیریپ که در پیش آگهی شماره ۲۲۸/ ۱ ذکر شده) از این نقطه منطبق با خط سه میلی در آب‌های ساحلی به شرح مذکور در فوق تا:

نقطه (ج) مشخص شده به وسیله تقاطع خط مزبور سه میلی آب‌های ساحلی با نصف‌النهار طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۴۵ دقیقه و به عرض جغرافیایی تقریبی ۲۸ درجه و ۵۹ دقیقه از آنجا خطی مستقیم به:

نقطه (د) با مختصات طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۴۵ دقیقه و عرض جغرافیایی ۲۸ درجه و ۲۳ دقیقه از آنجا خطی مستقیم (منطبق با خط منصف خلیج) که این نقطه را به نقطه (الف) فوق‌الذکر متصل می‌سازد.

مساحت ناحیه ۲ مشروح بالا به استثنای جزایر خارک و خارکو و سه میل از آب‌های ساحلی هریک آنها که محاط در این ناحیه می‌باشند تقریبا ۱۵۰۰۰ کیلومترمربع می‌باشد.

مخبر کمیسیون نفت - مهدی مشایخی‏

رئیس- کلیات مطرح است آقای علامه وحیدی.

علامه وحیدی- بنده تذکر عبارتی دارم و لازم دیدم که این تذکر عبارتی به عرض مجلس شورای ملّی برسد و به مخبر محترم کمیسیون و نمایندگان محترم دولت خواستم عرض کنم و تصور می‌کنم که این عبارات در قرارداد بر خلاف مبانی باشد که پیش‌بینی شده است و آن از این لحاظ است که عبارتی عربی در بعضی از این مواد ذکر شده است و آن عبارت مانع‌للغیر است و بنده ناچار هستم این موضوع را تذکر بدهم. لام در زبان عربی برای انتفاع است و بعضی حروف عربی معانی حرفی دیگر هم می‌دهند ولی در اینجا اظهارنظر می‌کنم و آنچه را که من در زبان عربی اظهارنظر بکنم بدون تردید مستند است حتی مستند اعراب هم هست به معنای فی و علی و الی آمده است یعنی در بر و سوی ولی به معنای من نیامده است در اینجا می‌گویم که مانع‌للغیر و مانع‌الغیر اگر مانع‌للغیر باشد یعنی این که اگر بیگانه بخواهد استخراج بکند شرکت از دیگران ممانعت می‌کند و آن بیگانه می‌تواند بیاید استخراج کند و اگر بگوییم مانع‌من‌الغیر است دیگری نمی‌تواند استخراج کند این بسیار مطلب ساده‌ای است و احتیاج به توضیح ندارد و اگر بخواهیم این عبارت را تغییر بدهیم باید برویم و با طرف دوم صحبت کنیم و بعد موجب تأخیر در تصویب این قرارداد می‌شود و چون این یک قراردادی است که واقعاً باید به دولت تبریک گفت که یک همچو قراردادی را به مجلس برای تصویب آورده و موجب تأخیر نباید بشود این است که از مخبر محترم کمیسیون استدعا می‌کنم که این موضوع را تذکر بدهند که در صورت‌مجلس قید شود (احسنت)

رئیس- آقای مخبر

مشایخی- عرض شود کلمه مانع‌للغیر در این موافقت‌نامه و در موافقت‌نامه سیریپ و در موافقت‌نامه مربوط به کنسرسیوم هرجا که ذکر شده است منظور از آن این است که در حوزه موافقت‌نامه و قرارداد فقط طرف دوم این این قرارداد حق استفاده دارد لاغیر و هیچ کس در آنجا حق استفاده نخواهد داشت و این اصطلاح است و منظور همین است که گفته شد بنابراین با توجه به توضیحاتی که جنابعالی دادید می‌خواهم عرض کنم که مقصود از ذکر این جمله در این ۳ لایحه این بوده است که فقط و فقط این شخصی که طرف دوم است می‌تواند از حوزه این موافقت‌نامه براساس مقررات آن استفاده و بهره‌برداری کند و کسی دیگر نمی‌تواند.

علامه وحیدی- همین قدر تذکر کافی بود.

رئیس- آقای خرازی‏

خرازی- بنده قبلاً از تذکر اصلاحی جناب آقای استاد علامه همکار محترم‌مان تشکر می‌کنم که یک توجهی کردند و آقای مخبر محترم کمیسیون هم توضیحی دادند که رفع شبهه بشود عرض کنم که به شهادت همکاران محترم‌مان بنده از دوره ۱۸ افتخار همکاری و نمایندگی داشتم همیشه اوقات سعی کرده‌ام راجع به دو رشته صحبت کنم یکی رشته اقتصادی که مهم است و یکی هم امور اجتماعی و امور مبتلا به مردم (احسنت) موافقت‌نامه‌ای که بین شرکت ملّی نفت و کمپانی پان‌آمریکن به اسم ایران پان‌آمریکن تنظیم شده و در کمیسیون خاص نفت هم که بنده عضو آن بودم مورد بررسی دقیق قرار گرفته و مطالعه شده و توضیحاتی از طرف هیئت مدیره شرکت نفت و نمایندگان دولت داده شده است البته آقایان از متنش اطلاع دارند می‌شود گفت در این ۴ سال و نیم که اوضاع ایران ثباتی پیدا کرده و با توجهات شخص اعلیحضرت همایون شاهنشاهی امنیت در ایران برقرار شده اوضاع ما از هر حیث تغییر کرده است اولاً اگر ما انتظار داشته باشیم که یک‌مرتبه در ظرف ۵/ ۴ سال با آن مشکلاتی که بوده و همه می‌دانند که آن روزهای آخر چه وضعی بود آن روزهای آخر نزدیک به ۲۸ مرداد ۳۲ حتّی در بیمارستان‌ها برای شیر و سبزی و دارو و مخارج روزمره هیچ وجهی در خزانه دولت نبود اگر ما انتظار داشته باشیم که کشور ما یک مرتبه بهشت برین بشود و وضع همه مردم و طبقات مختلف خوب بشود و در کلیه شئون اجتماعی ما یک تحول عظیمی ایجاد شود این بی‌انصافی است و مرور زمان لازم دارد بنابر اهمیت کار. بنده با این که حق دارم چون موضوع قرارداد است در قسمت‌های مختلف صحبت کنم ولی در همین قسمت نفت یک مقایسه‌ای می‌کنم و نظریاتی را در همین قسمت نفت عرض می‌کنم به عنوان موافق و وقت آقایان را مخصوصاً چون شب جمعه است نمی‌گیرم. اگر نظر آقایان باشد یک موقعی در سال ۱۹۳۳ زمان اعلیحضرت فقید رضاشاه کبیر آمدند و در این امر نفت یعنی یک تجدیدنظری در مسئله قرارداد شرکت سابق نفت کردند و خدا رحمت کند مرحوم داور را به نمایندگی دولت ایران رفت در مجمع اتفاق بین‌الملل آن وقت و یک تغییراتی دادند بعد آمدند در سال ۲۷ زمانی که آقای گلشائیان وزیر دارایی بود آن قرارداد معروف گس‌گلشائیان را درست کردند و اگر نظر آقایان باشد وزیر دارایی وقت پشت تریبون می‌گفت یک زبرش را زیر نمی‌توانیم بکنیم و یک زبرش را زبر نمی‌توانیم بکنیم و ۱۶٪ بیشتر به ما نمی‌دهند یک عده‌ای هم آمدند توی این مملکت برای خودشان دکان نفت باز کردند و هر روز به عنوانی مملکت را متشنّج می‌کردند.

رئیس- این مطالب که مربوط به این لایحه نیست در موضوع صحبت بفرمایید

خرازی- چون قرارداد است بنده از موضوع نفت خارج نمی‌شوم و جاروجنجال راه انداختند و هیئت‌های مختلف به ایران آمدند که به وضع نفت سر و صورتی بدهند خلاصه دیدند اگر یک سر و صورتی بدهند دکانشاءن بسته می‌شود و هر روز هم در همین تهران یا سایر شهرستان‌ها انواع و اقسام تشنجات را ایجاد می‌کردند که سابقاً معروف بود بازار می‌بستند دیگر به خیابان‌ها هم سرایت کرد هر روز این خیابان اسلامبول و شاه‌آباد و لاله‌زار آهن‌ها را بالا می‌کشیدند و پایین می‌کشیدند تا این که خداوند ایران به حمدالله توجه کرد و بردباری و سیاست مدبرانه شخص اعلیحضرت همایونی وضع کشور ما را تغییر داد و آمدند این قرارداد کنسرسیوم را را دایر کردند البته قراردادی است مجلس هم رأی داده است و به توشیح ملوکانه هم رسیده است برای همه ملت ایران مطاع و متیع است و از آن روز که این قضیه کنسرسیوم حل شد و خارجی‌ها دیدند وقتی تحریکاتی نباشد ملت ایران ملتی است که همیشه صلح‌جو بوده است و حافظ حقوق و استقلال خودش هم در عین حال بوده است وقتی حقوق و استقلالش محفوظ باشد ماجراجو و جنجال‌طلب نیست و دلش می‌خواهد که خارجی‌ها با اطمینان خاطر بیایند در ایران و سرمایه‌شان را بیاورند و به همین علّت هم آن قانون جلب سرمایه‌های خارجی به تصویب رسید و شاید هر پانزده روز یک مرتبه اگر در جراید منتشر بشود دیده باشند آقایان در آن کمیسیونی که هست و اطاق بازرگانی هم نماینده دارد دوسه نفر از اشخاص ومؤسسات هستند که تقاضا می‌کنند سرمایه‌هایشان را طبق آن قانون به ایران بیاورند و اعتماد و اطمینان می‌کنند و می‌آورند

سال گذشته آقایان ملاحظه فرمودند ان قرارداد ایتالیایی‌ها آن قرارداد سیریپ که سهم ما را عوض صدی پنجاه که با کنسرسیوم قرارداد داریم آن را آمد ۷۵٪ کرد وحقیقتاً این قضیه علاوه بر این که در خاورمیانه انعکاس عجیب‌وغریبی پیدا کرد در تمام دنیا و مخصوصاً در کارتل‌های نفتی که یک تشکیلات خیلی قوی و منظمی دارند و در موقعش هم از هیچ‌گونه فعالیت و پول خرج کردن مضایقه نمی‌کنند آمدند به عناوین مختلف در روزنامه‌ها حتّی ما را تهدید کردند که شما نمی‌توانید نفت‌تان را بفروشید یا این شرکت سیریپ جزء کارتل‌های نفتی نیست و از این قبیل صحبت‌ها به حمدالله‌والمنه ایران به رهبری شاهنشاه ثابت کرد که ما یک مملکت مستقلّی هستیم ما هر کجا دل‌مان بخواهد قرارداد می‌بندیم تا این که چندی قبل این قرارداد ایران پان‌آمریکن را آوردند و این کمپانی که با ما طرف قرارداد است و آن هم آمده است ۷۵٪ به ما سهم می‌دهد و اگر آن شرکت ایتالیایی سیریپ ۲۵ میلیون دلار در ظرف ۱۲ سال خرج می‌کرد این ۸۲ میلیون دلار خرج می‌کند و ۲۵ میلیون دلار هم به ما آوانس می‌دهد آن وقت یک تفاوتی بین شرکت سیریپ و این شرکت پان‌آمریکن هست و آن این است که این شرکت پان‌آمریکن جزء آن ۵ شرکت بزرگ نفتی دنیاست نه نفتی آمریکا بنابراین ما می‌بینیم که در این قرارداد اخیر که به اسم پان‌آمریکن ببخشید ایران پان‌آمریکن است ما یک موفقیت‌های زیادی پیدا کردیم وکمپانی‌های آمریکایی یعنی یکی از آن ۵ کمپانی بزرگ است و جنبه استقلال هم دارد و جزء کارتل‌ها نیست این هم آمد با ما قرارداد بست ما امیدوار هستیم که قرارداد سوم هم بیاید و از درآمد ۷۵٪ که سهم ما می‌شود وضع اقتصادی ما بهبود پیدا کند امیدوار هستیم چون بعضی‌ها ممکن است تصور کنند آن پنجاه درصد که به عنوان حق‌السهم ما هست از نفت مثلاً ما بتوانیم بازار فروش پیدا کنیم همچو چیزی نیست علاوه بر این که آنها که با ما طرف قرارداد هستند فرض بفرمایید این ۵/ ۱۲٪

که کنسرسیوم به عنوان مالیات می‌دهد هر وقت که شرکت ملّی نفت اظهار کرده است طبق نرخ بین‌المللی پولش را داده است و در این قسمت هم نگرانی نیست و ما امیدوار هستیم و انتظار داریم که در تحت توجهات اعلیحضرت همایونی و توجه مخصوص مجلس و پشتیبانی ملت ایران به رهبری ایشان یک روزی ما در این کارتل‌های نفتی یک صندلی داشته باشیم و ما هم در مقدّرات نفت مؤثّر بشویم و حتی باز انتظار داریم در آنجاهایی که نفت ایران به فروش می‌رود از آن پمپ‌هایی که اغلب آقایان در ممالک خارجه دیده‌اند که شرکت شل شرکت نمی‌دانم فلان یک دفعه ما بتوانیم در آنجاها پمپ دایر کنیم و بنزین ما رسماً در آنجاها فروخته شود و این انتظارات را ما داریم و مطمئن باشید که موفق خواهیم شد بعد از این موضوعاتی که عرض کردم ما هم از دولت یک انتظاراتی داریم و آن این است که از این درآمد نفت مقدار زیادش صرف بالا بردن تولیدات کشاورزی و صنعتی و استخراج معادن بشود معادن ایران فعلاً به طریق غیرعلمی استخراج می‌شود و ذوب و تصفیه هم نداریم باید اگر سرب ما مثلاً حداکثر ۵۳ درصد است ۴۷ درصد هم ما در داخله و خارجه کرایه خاک سنگ و شن و سایر مواد خارجی را بدهیم در صورتی که اگر توجهی بشود و این معادن به طریق علمی استخراج بشود و تصفیه داشته باشم ما می‌توانیم هم رفع نیاز بکنیم در داخله کشور و هم آن قسمتی که مازاد بر احتیاجات ماست به خارجه حمل کنیم و همچنین نسبت به عمران و آبادی شهرستان‌ها باید با صراحت در اینجا عرض کنم که صدی نود و شش نود و هفت شهرستان‌های ما آب ندارد (صحیح است) آب لوله‌کشی ندارد برق اگر دارد اسمش را برق نمی‌شود گذاشت یا فرض بفرمایید اغلب طرف و شوارع ما آسفالته نیست و بایستی این درآمد نفت خلاصه کلام به مصرف بالا بردن سطح تولیدات کشاورزی و صنعتی و استخراج معادن بشود و در عمران و آبادی طرق و شوارع و شهرستان‌ها مصرف بشود و طوری بکنیم که سطح زندگی مردم بالا برود همان طور که اعلیحضرت همایون شاهنشاهی دیروز که نمایندگان مجلسین شرفیاب بودند فرمودند باید قدری بکنیم که مردم این مملکت در این پنج اصل که عبارت از غذا، مسکن، بهداشت، فرهنگ و لباس باشد و دیگر چیزهای اولیه‌ای که در تمام دنیا حل شده ما برای اینها گرفتار نباشیم و بنده می‌خواستم یک استفاده دیگری بکنم و آن این است که توجه نمایندگان محترم مخصوصاً مقام ریاست مجلس شورای ملّی و همچنین نمایندگان دولت را جلب کنم با این که بنده به شهادت آقایان با این مستشارهای قلابی که می‌آیند استخدام می‌کنند مخالفم برای این که ما در رشته‌های مختلف مهندسین و اشخاصی که بتوانند به مملکت‏ خدمت بکنند داریم ولی اگر یک نسبتی بگیریم ما در قسمت نفت متخصص کم داریم با این پیشرفت‌هایی که ما داریم می‌کنیم متخصص در صنعت نفت کم داریم بنده اطلاع دارم یک عده‌ای ایرانی‌ها رفته‌اند در آمریکا و متخصص عالی‌مقام شده‌اند و بین هشتصد الی هزار و دویست دلار حقوق می‌گیرند و به ایران نمی‌آیند (صحیح است) بایستی ما در درجه اول سعی کنیم این اشخاص را که رفته‌اند و فرزندان وطن هستند آقای دیهیم رفته‌اند آنجا یا با پول خودشان که آن هم مال مملکت است یا با پول مملکت تحصیل کرده‌اند وسایل آسایش و راحتی اینها را فراهم کنیم اینها به ایران عزیز برگردند و به مملکت خودشان خدمت کنند دوم این که عده زیادی اشخاصی هستند که اینها در قسمت نفت تخصّص دارند ولی تصدیق می‌فرمایید که ما در علوم بیست سال از اروپایی‌ها و چهل سال از آمریکایی‌ها عقب هستیم هر روز در قسمت علوم شئون فنی یک تحولات و یک پیشرفت‌هایی می‌شود اینها را بفرستند کورهای شش‌ماهه یک‌ساله ببینند و برگردند و هم این که یک عده‌ای را با یک شرایط خیلی بهتر و با یک امتحان خیلی دقیق و با یک تعهدات الزام‌آور بفرستید که در صنعت نفت در رشته‌های مختلف آن تخصّص پیدا کنند و برگردند تا رفع نیاز وحاجت بکنیم از متخصصین خارجی که می‌آیند به عناوین مختلف به عنوان مشورت از ما ملت فقیر حقوق می‌گیرند این قسمت را بنده از حضور آقایان نمایندگان محترم تمنا می‌کنم که توجه بفرمایند و دولت را متوجه کنند که یک عده زیادی را بفرستند به خارجه در صنعت نفت تحصیلات عالیه بکنند و متخصص عالی‌مقام بشوند و برگردند خدمت کنند یک تذکر دوستانه‌ای هم به شرکت ملّی نفت داشتم و آن این است که در دنیا یک حسابی هست هر تن نفت چه قدر تمام بشود اگر از آن مبلغ زیادتر تمام بشود ما باید بگوییم یا دستگاه نفت‌مان خوب کار نمی‌کند یا دستگاه‌های بازرگانی شرکت ملّی نفت شرکت ملّی نفت در رأسش اشخاص وطن‌پرست و از رجال خوب ما هستند و بینی بین‌الله زحمت می‌کشند در تهیه این قراردادها و ما می‌توانیم به وجود آنها در نزد خارجی‌ها افتخار کنیم که یک چنین اشخاص متخصصی در رشته‌های مختلف و در رأس شرکت ملّی ایران هستند ولی باید در امر بازرگانی اعم از این که دولت بکند یا هر کس بکند دو چیز باید درش رعایت بشود یکی این که به طریق فنی اداره شود یکی هم این که به طریق بازرگانی اگر این دو قسمت رعایت شود این شرکت و هر شرکتی که این دو قسمت درش رعایت بشود نمی‌شود گفت که شرکت بازرگانی است بنده عرضم را خاتمه می‌دهم و از این تصدیعی که دارم معذرت می‌خواهم (صحیح است، احسنت)

رئیس- آقای ارسلان خلعتبری‏

خلعتبری- آقای دولت‌آبادی صحبت نمی‌فرمایند؟

رئیس- ایشان موافقند شما اگر صحبتی دارید بفرمایید بعد ایشان صحبت می‌کنند

خلعتبری- بنده احساس می‌کنم در مجلس شاید مخالف اصولاً از لحاظ این لایحه نباشد (صحیح است) ولی مسائلی که از لحاظ فنی و تذکراتی که از لحاظ مملکت مفید است باید به موقع خود به عرض مجلس و به اطلاع دولت برسد (صحیح است) مردم هم باید اهمیت و فایده این قبیل قراردادها را بدانند به همین جهت با تذکراتی که من‌باب مخالفت با لایحه عرض می‌شود از نظر خودم مخالفت مشروط است یعنی اگر این تذکرات را مورد توجه قرارداد نیستم خاطر مبارک آقایان هست که در سه سال قبل چهارسال قبل قضیه قرارداد کنسرسیوم پیش آمد و آن روز در نتیجه احساسات عده زیادی از مردم ایران نمی‌توانستند ثمره اقدامی را که آن روز می‌شد درک کنند چه قدر موجب خوش‌وقتی است که مرور زمان مطالبی را ثابت می‌کند که با نطق و بیان نمی‌شود آن را ثابت کرد یا اثبات آن مشکل است آن روز اگر قرارداد نفت را در شرایط روز مجلس تصویب نمی‌کرد دستگاه نفت در ایران برچیده می‌شد و این قراردادهایی که امروز می‌بندند این قراردادها نصیب ممالک دیگری می‌شد که دارای نفت هستند و ما که آن روز اساس این قرارداد را گذاشتیم آن روزی که شاه فرمود این قراردادی که با کنسرسیوم می‌بندیم در شرایط فعلی در نوع خود مفید به حال مملکت است و ما هم آن را تأیید کردیم و در شرایط سخت که هنوز تشکیلات منظمی از مخالفین و مخصوصاً تشکیلات کمونیست بین‌المللی در مملکت وجود داشت با قدرت و شهامت آمدیم در پشت این تریبون و مطالبی را برای روشن شدن فکر مردم ایران گفتیم بنده امروز برمی‌گردم به اهمیت اقدام آن روز با این که ما در مجلس گفتیم این قرارداد ایده‌آل و مطلوب نیست مع‌ذلک در شرایط فعلی قراردادی بهتر از این در جلو ما نیست و نمی‌گذاشتند و نمی‌شد آن روز بیاد دارم آقای دکتر بینا آقای دکتر افشار جزو موافقین صحبت کردند آقایان دیگری که بیاد دارم آقای دولت‌آبادی گویا وخود بنده صحبت کردیم و در شرایط آن روز ما گفتیم این مقدمه‌ای می‌شود برای این که صنعت نفت در ایران باقی بماند و انشاء‌ءالله به روزهای بهتری هم خواهد رسید استدعا می‌کنم به این قسمت عرض بنده توجه بفرمایید بنده آن روز در مجلس علنی عرض کردم غیر از این چه می‌شود کرد جز این که از این نفت صرف‌نظر بکنیم ولی هر آدم عاقلی در وضع موجود آن مقداری که هست می‌گیرد و خود را مهیا و مجهز می‌کند که بعد تمام حق را بگیرد و روزی می‌آید که تمام حق ملت ایران گرفته خواهد شد (احسنت) مسلماً روزی خواهد رسید که در خاورمیانه ۷۰ یا ۸۰ درصد به ما می‌دهند (احسنت) آقایان این است پیش‌بینی این است که نباید تابع احساسات و گفته‌های اشخاصی شد که پیش‌بینی نمی‌کنند بنده آن روز با کمال شهامت این نطق را کردم سه سال نگذشته حدس بنده بین ۷۰ و ۸۰ درصد بود هفتاد وپنج درصد به ما دادند این را کی قبول کرد؟ شرکت پان‌آمریکن یکی از پنج شرکت بزرگ قبول کرد دیگر شوخی نیست بنابراین می‌خواستم عرض کنم که ما در آن شرایط فکر نمی‌کردیم به این زودی به این مرحله برسیم ولی حالا می‌بینیم که دو سه سال هنوز نگذشته و به این مرحله رسیدیم که ۲۵ میلیون دلار نقد می‌دهند در آن موقع آمریکایی‌ها در نتیجه فشار شرکت نفت و انگلیس‌ها به ما کوچک‌ترین کمکی نکردند یک مثقال نفت به آمریکایی نمی‌توانستیم بفروشیم حالا آمریکایی می‌گوید ۲۵ میلیون دلار پیش می‌دهم ۸۲ میلیون دلار هم خرج اکتشاف می‌کنم بعد هم تا وسط اقیانوس و خلیج می‌روم تا آن زیر نفت‌تان را درمی‌آورم ۷۵ درصد مال شما ۲۵ درصد مال ما خوب آدم عاقل که با این مخالفت نمی‌کند یعنی چیزی که ۵ سال پیش ما خوابش را هم نمی‌دیدیم حالا صورت عمل به خود گرفته بنابراین اگر آن پایه گذاشته نشده بود که جلب اعتماد بشود و همکاری مثبت با دنیا نبود نمی‌توانستیم گام‌های مثبت از جهت سیاسی و اقتصادی برداریم همان طور که آن روز همکار محترم جناب آقای عماد تربتی به عرض مجلس رساندند اگر آن مقدمات و آن توجه و آن سیاست مثبت و آن همکاری و استفاده از وضع مثبت بین‌المللی نبود این قرارداد با شرکت کویت بسته می‌شد با ممالکی بسته می‌شد که در کنار خلیج باشند و از فلات قاره آنها استفاده می‌کردند پس این است هنر اخذ تصمیم به موقع و خدمتی که از لحاظ اقتصادی صورت می‌گیرد اما موقعی که آن قرارداد کنسرسیوم مطرح بود یکی از مخالفین در کمیسیون مشترک می‌گفت آقا حالا که ما حوزه سابق شرکت نفت را به امتیاز می‌دهیم یعنی به شرکت می‌گذاریم پس جزایر خلیج‌فارس را چرا داخل در حوزه عمل کنسرسیوم بکنیم؟ بنده گفتم آقا الان سیصد چهارصد سال بلکه هفتصد سال است خلیج‌فارس و سواحل جنوب ما در نتیجه انقلابات و در نتیجه سیاست‌های دول بزرگ در نتیجه ناامنی در نتیجه انقلابات داخلی محروم از عمران و آبادی مانده ما که در کارهای عادی وجاری خودمان از لحاظ

سرمایه و قدرت وامانده هستیم چه ضرر دارد اشخاصی بیایند و یا سرمایه‌ای که می‌آورند جزایر خلیج‌فارس و ساحل خلیج‌فارس ما عمران و آباد بشود این را آقایان توجه بفرمایید در نتیجه و ثمره این نوع قراردادها چه با آن شرکت ایتالیایی و چه با این شرکت آمریکایی سواحل خلیج‌فارس و جزایر با این قراردادها و اقدامات دیگر محکوم به عمران و آبادی هستند (صحیح است) و خلیج‌فارس آباد خواهد شد آقایان این بسیار اهمیت دارد نظر مبارک‌تان هست دو سال پیش در پشت این تریبون عرض کردم که خلیج‌فارس اهمیت دارد و روز به روز اهمیت این منطقه بیشتر خواهد شد و ملاحظه می‌فرمایید که روزبروز بیشتر می‌شود هم از لحاظ اقتصادی و هم از جهت سیاسی ما که در شرایط فعلی دارای وسایل و تجهیزات کافی نیستیم وقتی پای سرمایه‌دارهای بزرگ عالم که پشت سر آنها برای حمایت آنها تجهیزات بزرگ و عظیمی از لحاظ سرمایه و قدرت و از لحاظ عقل سیاسی وجود دارد خلیج‌فارس و جزایر خلیج‌فارس را با این عملیات نسبت می‌دهیم و ربط می‌دهیم به امنیت بین‌المللی دنیا وخلیج‌فارس ما بستگی پیدا می‌کند به مسئله بزرگ امنیت بین‌المللی دنیا بنابراین وضع استقلال سیاسی ما وضع استقلال اقتصادی ما مسلماً در این نقطه حساس که امروز از نظر کشور برای ما حساس‌ترین موقعیت است با این قراردادها تثبیت و تحکیم خواهد شد (صحیح است) این عقیده سیاسی بنده است (صحیح است) همه آقایان و هر کس که در سیاست وارد است این عقیده را تأیید خواهد کرد بنابراین بدون تردید جلب سرمایه‌های خارجی که متکی به ممالک مقتدری هستند که پشت سرشان است از لحاظ استقلال تمام کشور یک قدم مهمّ غیر قابل تردیدی است (عماد تربتی- صحیح است) و سه سال دیگر اگر ما اینجا نباشیم هرکس دیگر باشد مطلب امروز ما را تأیید خواهد کرد و همان طور که در قرارداد کنسرسیوم مطالبی عرض شد که در مدت کمی همه مردم تأیید کردند و هیچ از یادم نمی‌رود که سال گذشته اعلامیه‌ای منتشر شد از طرف اشخاصی که آن روز عمل ما را در قرارداد با کنسرسیوم تخطئه و تحقیر می‌کردند حتّی نسبت‌های بد می‌دادند ولی خودشان اعلامیه‌ای منتشر کردند و در این اعلامیه چند مطلب را قید کردند یکی دکترین آیزناور را قبول کردند یکی هم گفتند قراردادهایی که بسته شده این قراردادها مورد قبول و احترام هست یعنی مخالفین ما در یک‌سال قبل با صدور اعلامیه عمل سه سال قبل ما را تأیید کردند و این یک دلیل بارز دیگری است برای این که آنچه که قبلاً گفتیم در شرایط و محیط آن روز که یک مثقال نفت ما را نمی‌خریدند مورد تأیید همه است و واقعاً به عنوان مخالفت ثبت نام کردن و صحبت کردن خیلی برای من مشکل بود به همین جهت بنده خواستم اهمیت این موضوع را از جهتی که برای مملکت دارد عرض کنم یک شرکتی آمده است و سرمایه‌ای آورده است در توی دریا می‌روند پایین ما اصلاً فکرش را نمی‌توانستیم بکنیم می‌روند از آن زیر و این نفت را می‌آورند بالا انشاء‌الله بعد از ۷ یا ۸ سال یک دویست یا سیصد میلیون دلار می‌گویند بیایید بگیرید این کجاش بد است؟ کشور عزیز همسایه ما ترکیه باید تمام سال تلاش بکند و زحمت بکشد و برای پرداخت حوائج ضروری خودش محتاج یک دلار ارز است و نفت ندارد مایک جا با ایتالیایی‌ها شرکت کردیم یکی با انگلیس و امریکا و فرانسه و هلند و اینجا باز دو مرتبه با آمریکا بنابراین فکر بفرمایید که ما از جهت سیاسی و از جهت این که همیشه از نتیجه اعتماد و وابستگی اقتصادی محفوظ خواهیم ماند هم یک عمل مدبرانه سیاسی انجام می‌دهیم و هم یک عمل مفید اقتصادی (صحیح است) بنابراین حالا که کار به اینجا رسیده بنده می‌خواهم به شرکت ملّی نفت یک تذکری بدهم و آن این است که در شرایط فعلی همان طوری که ثابت شد مملکت ایران از این که الان بتواند بازارهای مهمی در دنیا به دست بیاورد و مستقیماً نفت بفروشد و با شرکت‌های بزرگ خارجی رقابت بکند اینها یک مسائلی است که از باب این که با بحث در ایده‌آل وآرزو بکنیم بد نیست و خیلی عامه‌پسند است ولی مطلب این است که اگر ما امروز وسایل و قدرت و امکان تهیه بازارهای مستقل برای فروش نفت خودمان نداریم باید این را وجهه همت و جزء رکن اساسی سیاست نفتی خودمان قرار بدهیم که شرکت ملّی نفت از الان که وارد این قراردادها می‌شود فکر بکند که برای کشور ایران بتواند از حالا تا ۱۰ سال دیگر بازارهای ثابت و مشتری‌های ثابت پیدا کند (صحیح است) که روزی وضع نفت ما تماماً متکی به شرکت‌ها و تأسیسات خارجی نباشد در هند و ژاپن در آسیای جنوب شرقی در آفریقا در مدیترانه در این طور جاها به وسیله ایجاد بحریه کافی و اقدامات بازرگانی عملیاتی بکند که ما به تدریج از جهت معاملات نفت بتوانیم در عرض شرکت‌های دیگر قرار بگیریم و کمپانی و شرکت ملّی نفت یک شرکت مقتدری باشد که عملاً بتواند مستقلاً و منفرداً عمل بکند که در آن صورت ما بیشتر به حساب خواهیم آمد ما درآمد بیشتر پیدا خواهیم کرد و امیدواریم وضع بین‌المللی همانطور که تا کنون سبب حفظ استقلال ما شده است سبب کمک‌هایی به ما شده است باز به ما بیشتر کمک بکنند که بتوانیم این منظور خودمان را عملی بکنیم این یک تذکری است به دولت و شرکت ملّی نفت می‌دهم تذکر دوم این است که چند دفعه هم اینجا عرض کردم که شرکت ملّی نفت یک وظایف مهمی دارد و این قراردادهایی که بسته می‌شود وقتی که تحویل شرکت ملّی نفت شد شرکت ملّی نفت باید مو به مو این قراردادها را اجرا کند و اولین مسئله برای ما این است که در ایران یک کادر یک گروه فنی در مسئله نفت تهیه شود (صحیح است) به هر وسیله که هست باید تهیه شود مسئله دوم این است که این شرکت‌های خارجی که می‌آیند با ما شریک می‌شوند اینها باید سعی بکنند که در درجه اول مملکت ما آباد بشود نه فقط جیب خودشان اگر قرار باشد فقط جیب خودشان آباد شود اگر در قرارداد رعایت شرایط را نکنند و با صداقت و صمیمیت عمل نکنند مردم ایران اگر ناراضی شدند هیچ چیزی نمی‌تواند این قراردادها را حفظ کند بنابراین باید سعی‌شان آباد کردن مملکت ایران باشد کارهایی که در مملکت به دست ایرانی ممکن است صورت بگیرد آقایان اعضای شرکت نفت هیئت‌مدیره آقایان وزرای دولت باید نظارت کنند که شرکت‌های خارجی که اینجا می‌آیند کارهایی را که باید ایرانی‌ها انجام بدهند اگر به ایرانی‌ها ندهند و به غیرایرانی بدهند به خدا در انجام وظیفه مقصّر هستند (صحیح است) راه می‌سازید باید مقاطعه کار ایرانی باشد مستخدم می‌آورید باید ایرانی باشد کاری که مهندسین ایرانی می‌توانند بکنند نباید به مهندسین خارجی داده شود کارهایی که شرکت‌های ایرانی می‌توانند بکنند باید شرکت‌های ایرانی انجام بدهند این پولی که برای مصرف می‌ریزد این را باید در درجه اول ایرانی‌ها ببرند این شرکت‌ها هم باید منفعت خودشان را ببرند این را تقاضا می‌کنم از حالا به آنها بگویید مراقبت بکنید و آن برنامه عمران و آبادی که ما داریم یک قسمتش بستگی به این دارد که این مصارف به دست ایرانی بشود و برود توی جیب ایرانی نه این که بیکارهای ایتالیا و آمریکا و آمریکای جنوبی بیایند اینجا و آن وقت رقابت بکنند با شرکت‌های ایرانی و فروشندگان ایرانی باد کاندارهای ایرانی با اصناف و طبقات پایین ایرانی و صدمه‌ای به ما از این جهت به خورد بنده این دو مطلب را لازم دیدم که تذکری بدهم اما یک مطلب را لازم دیدم که تذکری بدهم اما یک مطلب دیگر که لازم است عرض کنم آقایان کمتر فرصتی به دست می‌آید وکیل مجلس تذکراتی که به نفع کشور است همیشه در موقع حساس باید بدهد و منظور دولت خدمت به مردم است بنابراین کلامی که به موقع باید گفت اگر به موقع گفته نشود به نظر بنده تقصیر است یا لااقل قصور است بنده اگر اینجا مطلبی عرض می‌کنم و آقایان تأیید می‌فرمایند این مال خود بنده تنها نیست متعلق به تمام مجلس است کسی که حرف می‌زند مادام که کسی چیزی نگفت و مخالفتی و اعتراضی نکرد این متعلق به تمام مجلس است (صحیح است) بنده می‌خواهم عرض کنم که به حمدالله همچنین فرصتی برای مملکت پیش آمده که از آن سردنیا شرکت‌های بزرگی که با ایروپلان و طیاره احتزار می‌کردند از فضای ایران پرواز کنند با دست و پای خودشان آمده‌اند و با همدیگر به دعوا افتاده‌اند حالا بر بنده معلوم شده خوب اینها همه برای چیست اینها برای خدمت به مملکت است اگر این قراردادها تصویب بشود و ما هم فواید و اهمیت آن را اینجا تشریح کنیم و توضیح بدهیم ولی مردم از لحاظ شرایطی حال خودشان تفاوتی مشاهده نکنند به نظر بنده یک پای قضّیه لنگ است و در اهمیت این قراردادها تردیدی نیست در این که در آینده فایده دارند هیچ تردیدی نیست در این که از جهاتی که عرض کردم الان هم فایده دارند هیچ تردیدی نیست ولی مردم هم باید بفهمند که از این قراردادها برای مردم این مملکت است برای کوه و صحرا آب که نیست این زحمتی که کشیده می‌شود شوخی نیست این قرارداد الان یک‌سال درش زحمت کشیده شده تا به این صورت درآمده است چه قدر وقت روی آن صرف شده است که این وارد عمل بشود و اجرا بشود خیال نکنید که این قراردادها خیلی ساده اینجا می‌آید خبر دستگاه‌های عظیم در دنیا و مؤسسات اقتصادی عظیم به کار می‌افتد که این قراردادها نباید به اینجا و تصویب نشود با هم رقابت دارند رقابت اقتصادی دارند رقابت سیاسی دارند این قراردادها این مراحل را گذرانیده باید تشکر کرد از آنهایی که صرف وقت کرده‌اند و تلاش کرده‌اند تا به این مرحله رسیده است جناب آقای نخست وزیر نیستند ولی شما آقای ذوالفقاری نماینده ایشان هستید یک مطلبی به شما عرض کنم مردم ایران احتیاجاتی دارند این احتیاجات را باید امروز برآورد باید امسال برآورد نمی‌شود معطل کرد ما از این طرف فواید اموری را به مردم تذکر می‌دهیم اما مردم می‌گویند که این قراردادها صحیح اما در عرض این قراردادها باید یک دستگاهی هم باشد که احتیاجات مردم را تأمین کند آقایان می‌دانند که بنده همیشه مثبت حرف می‌زنم چند روز پیش با یک نفر صحبت می‌کردیم اظهار عدم رضایت می‌کرد بنده گفتم که نمی‌خواهم بگویم که در این چند سال چه کارهایی شده است صحیح از آقازاده‌اش بود ورفتن به خارجه گفتم آقا در زمان اعلیحضرت فقید در ۵ سال سالی صد محصل رفت به اروپا پانصد نفر اول تا آخر داوطلب رفت و برگشت گفت همه مردم موافق و مخالف همیشه می‌گویند خدا اعلیحضرت فقید را برای این کارش بیامرزد این را دیگر هیچ کس منکر نیستند خدمات بزرگی کرد آقا این یک چیزی بود که همه درش اتفاق داشتند گفتم چرا حالا بی‌انصافی می‌کنید در زمان این شاه پنج‌هزار محصل در اروپاست سالی پنجاه میلیون وزارت فرهنگ خرج محصلین را می‌دهد که در اروپا و آمریکا هستند این شوخی نیست و این مخارج از پول همین نفت داده

می‌شود با هر چیز خوب که نباید مخالفت کرد این را منظور ندارید نصف خرج این را دولت می‌دهد ۵۰ میلیون تومان در سال خرج اینها را دولت می‌دهد ۵۰ میلیون تومان در سال خرج می‌شود همین مجلسین می‌دهد که تصویب کرده‌اند شاهی می‌دهد که دستور داده و دولتی که این کار از کرده اصولاً شاه و مجلس و دولت اگر برنامه‌شان خدمت به مملکت نباشد چرا از پول مملکت بدهند که پنج‌هزار محصل را آنجا تربیت بکنند برگردانند و بلای جان درست کنند در ۵۰ سال پیش محصل را نمی‌گذاشتند برود اروپا می‌گفتند وقتی برمی‌گردد کله‌اش بوی قرمه سبزی می‌دهد وضع را به هم می‌زند حالا این مملکت پنج‌هزار محصل را نصف خرجش را دولت می‌دهد و می‌فرستد به اروپا آیا حسن‌نیت در این کار نیست؟ آیا آن شاه و آن دولت و این مجلس نمی‌خواهند که این محصلین برگردند اینجا تا ۵ سال دیگر محصلین عده‌شان ده هزار و ۱۵ هزار بشود پس آیا اینها به نفع مردم نیست این صلاح نیست؟ از این کارها خیلی شده و می‌شود همین شیر پاستوریزه را بنده دیدم بنده در مجلس آن روز مطلبی گفتند که خلاف واقع بود رفتم دیدم آقا خدا شاهد است یک دستگاهی به وجود آمده است که برای اولین مرتبه نصف مردم شهر شیر سالم می‌خوردند و ماست سالم می‌خورند بچه‌های این مردم شیر سالم می‌خورند حالا امکان دارد که ماست سالم بخورند که چه خدمتی شده است حالا ما از همین زمان برنامه هم گله داریم اما این مسائل مخلوط نباید کرد. کارهایی شده کارهایی دارد می‌شود تذکر بنده این است که همچو موقعی که آقایان نمایندگان عمیدی نوری سازمان برنامه کارخانه (پاستوریزه درست نکرده) اساس کار شیر پاستوریزه در زمان دکتر جهانشاءه گذاشته‏ شد پولش را یونیسف داد و قسمت کشاورزی سازمان برنامه و دکتر کاظمی حسن‌نیت اینکار را انجام داد کار را باید گفت خوب است ولی همین الان برنامه هم ۱۴۰ میلیون پول این را مفت به جان مولم داد (پرفسور- نه آقا)

رئیس- آقا از موضوع دارد خارج می‌شود ماست و اینها مربوط به قرارداد نفت نیست (خنده نمایندگان) (یک نفر از نمایندگان- ماست مالی شد)

خلعتبری- عرض کنم آقا جریان عرض می‌کنم. ملت ایران و مردم یک جایی دارند شما اگر این احتیاجات را برآورده نکنید مردم به اهمیت این قرارداد عملیات اقتصادی متوجه نخواهند شد این را هم عرض می‌کنم مثلاً فرض بفرمایید شما در بودجه خودتان امسال برای راه‌سازی در مملکت به وزارت راه سی میلیون تومان پول دادید هرجا می‌روید راه خراب است و مردم ناراضی هستند. در این صورت نمی‌شود به مردم گفت که این قراردادها مفید است و فایده دارد. چون مردم از خانه‌شان می‌خواهند بیرون بیایند راه ندارند این شرط اول است این احتیاج اول را باید برآورده کنید برای مردم شما باید سعی کنید که زودتر این برنامه‌ها اجرا بشود بحث بنده با دولت این است که یک برنامه‌هایی به دست‌شان داده‌اند این راه‌سازی را باید در ظرف این چند سال می‌کردید شما می‌توانستید در این مدت ششصد کیلومتر راه بسازید و البته من از خجالتم به مازندران نمی‌توانم بروم الان چهارسال تمام است راه‌ها نیمه‌تمام مانده و راه‌های اساسی ساخته نشده، اعتبار ندارند بنده تصدیق می‌کنم همه آقایانی که به ولایات می‌روند از دست راه شکایت دارند اما اگر دولت تجدیدنظری در برنامه‌اش بکند و برای مردم در ظرف دوسال از درآمدی که دارد راه بسازد آن وقت تمام مردم به اهمیت این قراردادها پی می‌برند و متوجه می‌شوند که دستگاه دولت از یک طرف این برنامه‌های اساسی را برای وضع سیاسی مملکت تهیه می‌کند و از طرف دیگر احتیاجات روزانه مردم را هم بر طرف می‌کند شما ملاحظه بفرمایید تمام شهرهای ما محتاج به اصلاح است البته این طول مدت و زمان هم لازم دارد ولی خیلی از این کارها را می‌شود با یک برنامه سریع‌تری انجام داد این آقای شادمان را مأمور این کار بکنید اگر در مدت قلیلی این کارها که من می‌گویم اجرا نکرد؟

مردم میلیون‌ها به شهرستان تهران هجوم می‌آورند برای این که بیمارستان دارد الان چهار سال است که قرار است که آسایشگاه مسلولین در قسمت‌های مختلف ایران ساخته بشود و هنوز آغاز نشده است دهات ایران و شهرهای کوچک و قصبات همه احتیاج به درمانگاه دارند احتیاج به دبستان دارند اینها هم جزو برنامه ما هست ولی این را هم عرض کنم که شما سعی بفرمایید این برنامه‌های ما اجرا بشود و زودتر اجرا بشود بنده الان که اینجا حضور شما ایستاده‌ام خدا شاهد است که چندین هزارنفر زارع شمال در مصیبت فروش برگ سبز چای هستند به شاه متوسّل شده‌اند به دولت متوسل شده‌اند به ما متوسّل شده‌اند دولت هم خرجش را می‌کند پول می‌دهد اما بی‌مورد و دیر مسئولین به موقع توجه نمی‌کنند کاری که می‌بایستی سه ماه قبل کرده باشند تازه در فکرند که چه بکنند خوب دولت تقصیر ندارد مردم بیچاره‌اند خوب آقا مردم احتیاجاتی دارند دوا می‌خواهند محصول کشاورزی‌شان باید خریده شود دفع آفات دارند این کارهایی که مردم ایران احتیاج دارند بنده معتقدم که رئیس دولت وهیئت دولت توجه کنند تاکنون این برنامه‌ها مقداری اجرا شده و مقدار عمده‌ای اجرا نشده است مصلحت‌خواه وخیراندیش کسی است که این تذکرات را بدهد امروز که به حمدالله این گونه قراردادهای اساسی و مفید بسته می‌شود در عرض این کار والله به خدا آقایان وظیفه دارند احتیاجات آنی و فوری مردم را در نظر بگیرند (صحیح است) آخر آقا چه قدر پادشاه گفته که این برنامه‌ها را اجرا کنید به حال مردم توجه کنید چه قدر دیگر بگوید مکرر گفته ما مکرر گفتیم ما تقاضا کردیم مردم به ما مراجعه می‌کنند آخر ما هم باید پیش مردم رو داشته باشیم بنده می‌خواستم با این وضع و فرصتی که امروز در مملکت پیش آمد که کسی تصور نمی‌کرد این وضعیت پیش خواهد آمد بنده وظیفه خودم می‌دانم که از طرف نمایندگان محترم در اینجا از لحاظ نفت و این قرارداد اهمیتش را به عرض برسانم و این موفقیت را به دولت تبریک بگویم و همین طور به شاهنشاه معظم تبریک عرض کنم و از آن طرف دستگاه دولت را متوجه بکنم والله به خدا این تذکراتی که من راجع به احتیاجات مردم دادم اگر به این چیزها به مالیه به نظام وظیفه والله اگر به این چیزها توجه نکنید به خدا خیانت می‌کنید برای این که این مردم نمی‌توانند اهمیت این کارها را بفهمند وقتی اهمیت این کارها را می‌فهمند که در عرض این برنامه یک برنامه دیگری باشد پل خراب را بسازید تعدیات مأمورین را جلوگیری کنید دفع افت بکنید به کشاورزی کمک کنید پریروز تصویب لایحه ۳۵۰ میلیون کمک به بانک کشاورزی بزرگترین خدمت بود که رفت به سنا و در آنجا هم انشاء‌الله تصویب می‌شود و این خودش قدم بزرگی است ولی احتیاجات مملکت زیاد است غفلت نکنید وضع دنیا همیشه یکنواخت نیست باید در داخله ایران آن طور مردم ایران به هم متحد و صمیمی باشند که هیچ وقت هیچ کس نتواند مردم ایران را برضد دولت ایران تحریک بکند این مطالب بنده بود که خواستم عرض بکنم (احسنت)

رئیس- آقای پرفسور اعلم‏

پرفسور اعلم- همین وجود این قرارداد و فرمایشات آقایان و پشت‌کاری که کمیسیون خاص نفت برای تهیه این قرارداد نشان داده و من از مخبر کمیسیونش تشکر می‌کنم خود این خدمت به مملکت است مجلس دارد خدمت می‌کند دولت هم باید خدمت بکند برو کلاست که ناظر خدمت اجزا دولت و دولت‌ها باشیم و ما هم ناظر خواهیم بود که این قرارداد به نفع مملکت اجرا شود و برای نفع مملکت قراردادهای بهتری هم بیاید این عرض بنده قبل از پرداختن به اصل موضوع بود اما بنده معتقدم برای این که اهمیت این قرارداد بهتر درک شود خوب است یک مختصری چند سالی به عقب برگردیم یک ناسیونالیسم مثبت، یک جنبش ناسیونالیسم مثبت در ایران ایجاد شد و به عقیده من رهبر این ناسیونالیسم مثبت شخص اول مملکت اعلیحضرت همایونی بود (صحیح است) چه قبل از ۲۸ مرداد و چه بعد از ۲۸ مرداد و تا آنجایی که حس کردند که این جنبش مثبت در جهت حقیقت می‌رود پشتیبانی کردند و با تمام قوا پشت این جنبش بودند و روزی که درک فرمودند منحرف شد و یک شخص مصروع و یک عده عوام‌فریب و منفعت‌جو ثابت خواهم کرد که منفعت‌جو بودند برای خودشان دارند کار می‌کنند از آن جنبش مجزا شدند و شاهنشاه هم با نهایت شدت در مقابل ایستادگی کردند تا پیش آمد ۲۸ مرداد و دست غیبی از همّت ایرانی و تدبیر خود شاهنشاه ما را از آن بدبختی نجات داد و بیرون آورد و این ثمره‌ای که امروز می‌بینیم نتیجه این جنبش است این ناسیونالیسم مثبت از ۲۸ مرداد شروع کرد به راه راست رفتن روزی که قرارداد کنسرسیوم را در این محضر مقدّس داشتند پی‌ریزی می‌کردند و می‌گذراندند و خدمت به این مملکت در آن شرایط می‌کردند باز این عده منفعت‌جو از پا ننشستند آقایان یادتان است که یک اعلامیه‌ای منتشر کردند و به تمام مقدّسات این مملکت حمله کردند و این قرارداد را تخطئه کردند و خیال کردند که باز هم می‌توانند از آب گل‌آلود ماهی بگیرند من به آنها حق می‌دهم که این کارها را بکنند برای این که راه منفعتشان بسته شد آقا بدتر از نقره داغ چیزی نیست اینها راه منفعت‌شان بسته شد ولی در همانجا توهین کردند من یادم می‌آید آقای دکتر افشار تشریف ندارند آقای دکتر بینا و ایشان از این قرارداد دفاع کردند و در آن روز دفاع از این قرارداد بسیار سخت و مشکل بود چون در آن روز و در آن شرایط قراردادی بهتر از آن نمی‌شد کرد و لازم بود آن قرارداد، قرارداد با ایتالیایی‌ها این قراردادی واقعاً در تاریخ ایران نظیر وسابقه ندارد (صحیح است) در آن روزی که این آقایان از آن قرارداد دفاع می‌کردند فحش‌ها شنیدند من این را می‌گویم که این آقایان بدانند که یک نفر پیدا می‌شود که قدر خدمت را بداند تهدیداتی شنیدند حتی تهدید به قتل شدند و مجلس ۱۸ با نهایت شهامت همین آقای خلعتبری و سایرین ایستادگی کردند وگفتند ما این قرارداد را می‌بندیم برای این که روی پای خدمان بتوانیم بایستیم وقتی روی پای خودمان ایستادیم این جریان پیدا شد و این قرارداد حاصل شد و این جریان نفت پیدا شد که در نتیجه کار آنها به دریا می‌ریخت و حتی مجاناً هم کسی قبولش نکرد آن وقت ما می‌توانیم قراردادهایی که صددرصد به نفع مملکت است ببندیم و این حقیقت پیدا شد و امروز ثابت شد البته این قراردادی که امروز آمده با این شرایط و مشقت‌ها و تحمل این الم و دردها پیدا شده و من در پشت تریبون باز هم تکرار می‌کنم این نتیجه سیاست مدبّرانه شخص شاهنشاه است (صحیح است) و خدمت

دوره ۱۸ و ۱۹ است (صحیح است) و وکلای این دو دوره خدمت بزرگی به مملکت ما کردند (صحیح است) من می‌خواهم اینجا یک چیزی را ثابت کنم یعنی همان چیزی را که اول عرض کردم وآن این است که این آقایان به اسم ناسیونالیسم مثبت ایران که به خودشان وابسته کرده بودند و به غلط سنگ ایران را به سینه می‌زدند جز یک عده عوام‌فریب مغرض چیز دیگری نبودند، چون اگر اینها مغرض نبودند امروز که قراردادی با این شرایط به نفع مملکت ما ایجاد شده و ما اینجا هستیم برای این که آن را تصویب کنیم لااقل امروز اینها انصاف می‌دادند که خطا کرده‌اند و راه خطا می‌رفته‌اند پس اینها مغرضند بالاترین خدمت به وطن آن است که وقتی یک کسی یک شخصی خطا کرد و متوجه خطا شد اعتراف کند و برگردد ولی همان طور که عرض کردم این آقایان ابداً اعتراف به گناه خودشان که نکردند هیچ باز هم یک چیزی از ما طلبکارند. بنده این قسمت را عرض می‌کنم نه برای این که آقایان متوجه بشوند خود آقایان حتما متوجه هستند این را برای جوانانی که گه و گاه می‌شنوم صحبت‌هایی می‌کنند و من بسیار متأسفم که یک عده جوانانی که برای خدمت به این مملکت باید حاضر باشند یک فکر غلط توی مغزشان باشد من می‌گویم آقایان شما تصور می‌کنید که اینها می‌خواسته‌اند خدمت کنند اینها جز نفع جیب خودشان و خیانت به مملکت نظر دیگری نداشتند اینها مغرضند و اگر مغرض نبودند امروز اقرار می‌کردند که این قرارداد با این آوانتاژها و با این ۷۵ درصد و با این شرایط مفیدی که برای ما ایجاد کرده بسیار قرارداد خوبی است و به نفع مملکت است و این آقایان نکردند پس این آقایان مغرضند بنده در ماهیت قرارداد صحبت نمی‌کنم به اندازه کافی درش غور و بحث شده و کمیسیون خاص نفت زحمت کشیده و باز هم از این کمیسیون تشکر می‌کنم و امیدوارم در تحت هدایت شاهنشاه در راه ناسیونالیسم مثبتی که قدم گذاشته‌ایم به ترقیات بسیار بسیار درخشانی نایل شویم (انشاء‌الله) امیدواریم این سفری که شاهنشاه در پیش دارند به خیر وخوشی بگذرد و شاهنشاه با نهایت خوشی وارد مملکت بشوند و ما هم در خدمت به شاه‌مان موفّق باشیم (احسنت)

رئیس- دیگر در کلیات کسی اجازه صحبت نخواسته رأی گرفته می‌شود به ورود در مواد، آقایانی که موافقند قیام فرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد ماده واحده مطرح است مخالفی نیست؟

جمعی از نمایندگان- خیر

رئیس- رأی گرفته می‌شود به ماده واحده و مجموع لایحه آقایانی که موافقند قیام فرمایند (اکثر برخاستند) تصویب شد به مجلس سنا فرستاده می‌شود (احسنت)

۵ - تعیین موقع جلسه بعد - ختم جلسه‏

رئیس- جلسه را ختم می‌کنیم جلسه آینده روز یکشنبه خواهد بود.

(مجلس ۲۵ دقیقه بعد از ظهر ختم شد)

رئیس مجلس شورای ملّی- رضا حکمت‏