مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۶ بهمن ۱۲۸۸ نشست ۴۸
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری دوم | تصمیم‌های مجلس | درگاه انقلاب مشروطه |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری دوم |
مجلس شورای ملی ۱۶ بهمن ۱۲۸۸ نشست ۴۸
صورت مذاکرات مجلس یوم شنبه ۲۴ شهر محرم الحرام ۱۳۲۸
مجلس سه ساعت و نیم قبل از غروب منعقد گردید معاضدالملک صورت مجلس جلسه قبل را قرائت کرد.
رئیس ـ ملاحظه هست؟(گفتند خیر) رئیس که آقای مستشارالدوله باشد صورت مجلس را امضاء نمودند راپورت شعبه دوم در خصوص رسیدگی به اعتبارنامه ادینه محمد خان قرائت شد مبنی بر اینکه به موجب دو طغرا تلگراف امیر اعظم و تصدیق انجمن نظار استرآباد انتخاب آدینه محمد خان به موجب نظامنامه شده است.
رئیس ـ در این خصوص مخالفی نمی‌بینم معذالک لازم است رأی بگیریم موافق این راپورت هر کس نمایندگی ایشان را تصویب می‌کند قیام نماید.(به اتفاق قیام نمودند.)
اسدالله میرزا ـ بنده لازم میدانم دو کلمه از ورود ایشان اظهار مسرت و خوشبختی بنمایم زیرا ورود ایشان ورود ایل جلیل براکمه است ورود ایل تراکمه در مجلس اتحاد و اتفاق در کلمه ملارکه اسلام و استقلال مملکت است و ضمناً لازم میدانم در این مجلس مقدس و کبری تشکری از نواب والّا آقای امیراعظم بنمایم که در واقع اقدامات ایشان موجب همه قسم رضایت از ایشان است که زحمت کشیده و نماینده تراکمه را صحیحاً انتخاب کرده فرستاده است و حکومت مازندران هنوز نماینده مازندران را نفرستاده است در صورتیکه معلوم است به چه درجه بین اینها فرق است و بنده هیچ دلیلی جز اهمال نمی‌بینم.
رئیس ـ گویا تقصیر حاکم مازندران هم نباشد به علت اینکه تاخیر در فرستادن نمایندگان مازندران علتش آن اختلاف در آن محل انجمن ولایتی است که در بار فروش باشد یا در ساری آن مناقشه اگر رفع شود نماینده آنجا هم خواهد آمد.
(ذکاءالملک تلگرافی از تبریز به عنوان وزیر داخله رسیده بود قرائت کرد مبنی بر اییکه رحیمخان در روز بیستم فرار کرده و محرمانه رفته است و ایلات به هیچ وجه با او مساعدتی نکرده‌اند هاشم میرزا تلگراف دیگری از سالامی به عنوان وزیر داخله رسیده بود مبنی بر اینکه رحیمخان فرار کرده در خرقان است اظهار می‌دارد که چنانچه اطمینان جانی به من بدهند دو پسر دارم یکی را در تهران و یکی را در تبریز می‌گذارم و آنچه به غارت برده‌ام پس می‌دهم تکلیف با وزیر است این تلگراف را نیز وزرا به مجلس فرستاده بودند که هر چه مجلس امر نماید اطاعت شود.)
رئیس ـ در این موقع واقعاً هر چه از اقدامات مجدانه روسای قشون دولتی تشکر بکنم کم است خصوص از مجاهدت سردار بهادر و مسیو پیرم خان که میلی سزاوار تشکر است زحمات ایشان گرچه سابق از طرف مجلس اظهار تشکری از ایشان تلگرافاً شده است لکن در مقابل این فتوحات عظیمه هم لازم است اظهار مسرت و تشکری از ملیه روسای آنها و افراد آن اردو بشود.
معاضدالملک ـ لایحه‌ای است که آقای معتمد التجار در لزوم اظهار تشکر از زحمات سرداران اردوی دولتی نوشته‌اند (خود معضد الملک لایحه را قرائت کرد که مبنی بود بر تشکر از زحمات سرداران اردو مخصوصاً سردار بهادر و مسیو پیرم خان و شجاع الدوله و جان محمد خان کرمانشاهی و امیر اعظم در استرآباد و غیره.)
مصدق‌الممالک ـ خیلی جای تشکر است اقدامات ایشان و از این تلگرافات که قرائت شد خیلی بشکر از وزرا و سرداران اردو باید داشته باشیم لکن مسئله رحیمخان یک مسئله است که تا یک مرهم عمده به زخم اهل اردبیل گذاشته نشود تشفی از برای ما حاصل نخواهد شد.
وکیل التجار ـ این اقدامات مجدانه حضرات و امراء قشون دولتی ثابت و مدلل کرده است که هنوز آن هون ایرانیت و مردانگی و جوان مردی حقیقی هنوز در اهالی ایرانی هست و به کلی از بین نرفته است و در موقع خودش بروز می‌کند در این موقع با آن شهرت برود در غربت با آن شرارت سوارهای رحیمخان در مقابل اینطور جان بازی کردند و مجاهدت نمودند حالا گمان نمی‌کنم با این درجه رسانیده‌اند دیگر جای عفو از برای رحیمخان باقی نباشد با این همه شرارتها که کرده جای عفو باقی نگذاشته است و باید مجازات اعمال خودش را ببیند.
افتخارالواعظین ـ تشکر می‌کنم از این که به حمدالله ریشه فتنه و فساد به حمدالله کنده شد و در هیچ تاریخیاز تواریخ عالم دیده نشده است که در مملکتی یک هنچو انقلابی پیدا شده بتوانند وزرا آن انقلاب را به این زودی مبدل به یک امینیت تامی نمایند و حالت اولیه را اعاده نمایند و در واقع امروز عید بزرگی است برای ما و امروز آن روزی است که به تمام دنیا اظهار کنیم که امنیت در مملکت ما قائم است و امروزی است که دیگر جای هیچ دست آویز نیست و روزی است که میگوئیم آن دولت وفا به عهد خودش بنماید و قشون را از مملکت ما خارج نماید.
معاضدالملک ـ تلگرافی که سالامی به وزراء کرده بوده و وزراء فرستاده بودند و کسب تکلیف کرده بودند بنده لازم میدانم نزد خود آنها فرستاده شود و هر چه صلاح دانند عمل نمایند.
رئیس ـ بلی صحیح است و گویا اختلافی هم در این خصوص بین وزراء و کلا نباشد و شرارت او در مدت پنجاه سال به هر کسی معلوم است.
وزیرزاده ـ معلوم است باید همین قسم که گفتند امور از مجرای خودش بگذرد لکن رحیم خان و اخلاف او را هم باید ریشه کن نمود.
رئیس ـ البته خاطر آقایان مسبوق است که در چندی قبل حریقی در اسلامبول واقع شد و ضمناً پارلمان هم بالتمام سوخت در این خصوص لاطم است از طرف مجلس یک اظهار تاسفی از وقوع این قضیه بشود نسبت به پارلمان گر چه تأخیر شده است لکن علت تأخیر این بود که توضیحات کتبی خواسته بودیم از وزارت امور خارجه همین قدر معلوم شد که فقط حریق شده است و تلفات جانی نبوده است یکی هم مسئله طغیان است در پاریس که خیلی اسباب خسارت برای دولت فرانسه و اهالی پاریس شده است که آب گرفته است شهر پاریس را و خیلی بالا آمده است در این موقع هم لازمست اظهار تاسفی در مجلس بشامبر فرانسه نوشته شود.
ناصرالاسلام ـ در این موقع که این خسارات کلی به اهلی آن مملکت وارد شده است خوب است دفتر اعانه باز کرده اعانه گرفته شود.
رئیس ـ ملاحظه بفرمائید خساراتی که تا به حال به ایران وارد شده به حدیست بلکه ما خودمان الان محتاج اعانه هستیم.
حسنعلی خان ـ این مسلم است که تمام افراد بشر در حقوق بشری از غنی و فقیر متساوی به حقوق هستند غنی به قدر که می‌تواند فقیر به قدری که می‌تواند لکن بر تمام دنیا امروز معلوم است که ما در چه درجه از چه بی چیزی هستیم لکن این ملت نجیب می‌خواهد حیات خودش را اظهار نماید ولو اینکه هزار تومان بتواند اعانه بدهد بد نیست بلکه اظهار حیات خودش را نموده است وبنده پیشنهاد می‌کنم که لازم است دفتر اعانه باز شود و هر قدر ممکن است اعانه بدهند.
تقی زاده ـ در پیشنهادها فقط اظهار تاسفی از طرف مجلس به پارلمان عثمانی و ایران هست و روابط بین شامبر و این مجلس نیست از روزی که این مجلس افتتاح شده است از شامبر به مجلس خبری نرسیده است در خصوص گرفتن اعانه فقط با اظهار نمی‌شود باید رأی گرفت آن هم لازم است از صدی هشتاد به اردبیل بفرستند و صدی بیست به پاریس.
رئیس ـ لازم است عرض کنم در موقع افتتاح مجلس پارلمان فرانسه باز نبود و پس از افتتاح اول از طرف رئیس شامبر تبریک به مجلس گفته شد.
تقی زاده ـ از طرف وزیر امور خارجه فرانسه بود نه از طرف شامبر.(رئیس و حاجی سید نصرالله هر دو اظهار کردند که از طرف رئیس پارامان فرانسه بود به مجلس.)
آقا سید حسین اردبیلی ـ در خصوص اظهار تاسف نسبت به پارلمان عثمانی چون خسارتی بر پارلمان وارد شده لازم است اظهار تاسف بشود اما نسبت به فرانسه معلوم نیست به پارلمان خسارتی وارد شده یا خیر. در صورتی که خسائتی وارد شده باشد چون ارتباطی بین شامبر و مجلس نیست اظهار شود در خصوص دفتر اعانه هم بنده عرض می‌کنم با این فلاکت امروزی ما خیلی قبیح است اعانه بدهیم برای با ثروت ترین ممالک.
رئیس ـ این مسئله از موضوع مجلس خارج است فقط بنده یک اطلاعی دارم و آن تلگراف هم که نوشته شد در آنجا خوانده خواهد شد و این را هم عرض می‌کنم که روابط بین شامبر و مجلس هست و اینکه آقا سید حسین فرمودند در اسلامبول خسارت به پارلمان وارد شده است پس باید اظهار تاسف کرد ودر شامبر معلوم نیست خسارتی وارد شده است بلکه در واقع همدردی و تاسف است از لسان ملتی به ملت دیگر به توسط مجلس.
تقی زاده ـ در خصوص نوشتن به شامبر فرانسه باید رأی گرفت.
رئیس ـ بدواً من یک اطلاعی دادم لکن چون بعد مخالفتی شنیده شد لازم است رأی بگیریم هز کس تصویب می‌کند اظهار تاسفی از طرف مجلس به شامبر فرانسه نوشته شود قیام نماید.(اغلب قیام نمودند اکثریت حاصل شد.)(راپورت کمیسیون عدلیه در خصوص قانون قبول و نکول بروات تجارتی قرائت شد مشعر بر اینکه کمیسیون با حضور وزیر عدلیه تشکیل شد پاره‌ای اطلاحات در اصل قانون شده است در خصوص تعبیر عبارت شاهزاده اسدالله میرزا و چند نفر دیگر اظهار داشتند که لازم است اصل عبارتیکه وزیر عدلیه به مجلس آورده است نیز با ینکه اطلاحات شده است طبع نمایند آقا شیخ ابراهیم مخبر کمیسیون اظهار داشت در کمیسیون عدلیه اولاً در این اطلاحات خود وزیر حاضر بوده و این اصلاحات با حضور ایشان شده است پس این عبارات در واقع چیزی است که وزیر فرستاده است چون او هم تصویب کرده است لکن اساساً یک مطلب باید معین شود در امروز چون در کمیسیون عدلیه بالخصوص ممکن است یک کتاب بزرگ قانون عدلیه رجوع شود و در این کتاب البته اصلاحات خواهد شد آن وقت یک کتاب اصل و یک کتاب تصحیح شده نمی‌شود طبع کرد واین اسباب اشکالات فراهم خواهد شد لازم است همین امروز معلوم شود.
ناصر الاسلام اظهار کرد باید هر دو طبع شود.
رئیس ـ چون در این لایحه به خصوص وزیر عدلیه حاضر بوده است لازم نیست طبع شود حالا اگر لازم میدانید شروع به شور در مواد آن بشود خوب است رأی بگیریم.(گفتند لازم است شور شود در مواد آن و رأی بگیرید.)
رئیس ـ رأی می‌گیریم در اینکه داخل مباحثات ماده به ماده بشویم اگر مجلس تصویب می‌کند قیام نمایند.(اغلب قیام نمدند وشروع به مذاکرات در مواد آن شد پس از مقداری قرائت و مذاکره چون رئیس الوزراء وزیر جنگ و وزیر داخله و وزیر مالیه و وزیر پست و تلگذاف و معاون وزارت امور خارجه حاضر بودند آقا میرزا اسمعیل نوبری و وحید الملک حظهار نمودند که در دستور جلسه نوشته بود موضوع اصل سئوالات و استیضاحات از وزراء است و اگر وقت ماند قرائت قانون قبول و نکول بروات است پیشنهاد می‌کنم که بقیه این شور بماند روز سه شنبه و شروع به سئوالات و توضیحات شود.
رئیس ـ پس بقیه مذاکرات و شور را می‌گذاریم برای جلسه آتیه روز سه شنبه و در همین جا مذاکرات را ختم مینمائیم آقای وزیر زاده استیضاحی از جناب وزیر امور خارجه در باب اقامت قشون روس در ایران داشتند اظهار نمایند.
وزیر زاده ـ وزیر امور خارجه ما البته فراموش فرموده‌اند در موقعیکه کمیسیون عالی منعقد بود نمایندگان ملت کتباً و شفاها از وزیر امور خارجه خواستند که هر چه زودتر در اعاده قشون روس از این خاک اقدامات مجدانه بنمایند و نتیجه اقدامات خودشان را هم به ما اظلاع بدهند ایشان هم قول صریح دادند که عماً قریب خواهند رفت و دلهای افسرده شما شاد خواهد شد لکن متاسفانه می‌بینیم نصف فعالیت از قاموس وزارتخاه ما خارج شده قطع نظر از اینکه به وظیفه شخصی خودشان اقدام نکرده به پیشنهاد نمایندگان ملت هم وقعی نگذاشته چنانچه در این مدت از اقدامات مجدانه ایشان هیچ نتیجه نگرفته‌ایم اینکه بنده امروز به نام آزادی ایران از وزیر امور خارجه جداً سئوال می‌کنم که مرا متقاعد کنند که علت اقامت روس در این خاک چیست مملکتی که پس از این انقلاب دارای این امنیت و انتظام است چگونه می‌طلبد مزاجش که یک دست قشون خارجی در آن اقامت نماید و خواهش می‌کنم این مطلب را توضیح فرمایند.
ثقه الملک معاون وزارت خارجه ـ عرض می‌کنم وزارت امور خارجه در هر موقع هیچ نکته از نکات تکالیف خود را از دست نداده و در هر موقع اقدامات و تکالیف خود را به جا آورده و گمان می‌کنم همین قسم که آقای وزیر زاده فرمودند جناب وزیر مختار روس هم احساسات اهالی ایران را در عدم رضایت به توقف عساکر روس حس نموده که ورود و توقف قشون روس در ایران اسباب پریشانی حواس اهالی ایران عموما و نمایندگان محترم ملت خصوصاً شده است و می‌بینم دسبه‌های قشون روس متوالیاً رفتهاند چنانچه مقداری از تبریز و اردبیل و قزوین رفتهاند و امیدواریم با اقداماتی که وزارت امور خارجه در این باب کرده‌اند که غالب آقایان از کیفیت او مسبوق هستند اولیای دولت روس هم مراتب احساسات مودت آمیز خود را اظهار داشته آن بقیه هم به زودی بروند.
حاجی میرزا رضا خان ـ بنده در تایید اظهارات آقای وزیر زاده عرض می‌کنم به موجب قانون اساسی وزیر نباید جواب اظهارات نمایندگان را پیش از یک ماه طول بدهد در شهر شوال زمانیکه در کمیسیون عالی منعقد بوده عده‌ای از نمایندگان ملت در این خصوص لایحه به وزیر امور خارجه نوشتند و الان سه ماه و ۱۷ روز است که این اظهار شده و در این مدت چه اقداماتی کرده‌اند مگر اینکه یک مرتبه آمده‌اند و گفته‌اند که من اطمینان می‌دهم که بقیه خواهند رفت و در این مدت جواب صریح و صحیح به نمایندگان نداده‌اند و اینکه معاون وزارت خارجه گفت که دسته دسته رفتهاند بلی این را ماها شنیده‌ایم لکن نرفته‌اند جایشانرا عوض کرده‌اند از تبریز رفتهاند به جلف از قزوین رفتهاند به اردبیل و از این توقف بلکه تبدیل مکان قلوب اهالی متزلزل شده بلکه این مهمانهای ناخوانده ما عرصه را بر اهالی تنگ کرده‌اند و اهالی از دیدن هیکل روسها در معابر موحش می‌شوند و شبها بعضی حرکتها می‌کنند مجلس نمی‌تواند در مقابل با این حرفها قانع شود که خواهند رفت اجاره میفرمائید که قسمت آخر سئوالیکه در ماه شوال نوشته شده بود به وزیر امور خارجه قرائت نمایم.(شروع به قرائت یک جز از کاغذ یکم در ماه شوال به وزیر امور خارجه که نمایندگان حاضر آن وقت نوشته بودند کرد حاصل آنکه امضا کنندگان ذیل استدعا می‌کنیم تا نیمه شوال اقدامات خودشانرا در اعده قشون روس اطلاع بدهند ابراهیم.)بنده جسارتاً عرض می‌کنم که حضرت اشرف وزیر امور خارجه به مجلس هیچ تشریف نیاورده‌اند و آن روز در بین جلسه رفتند و معاون ایشان هم چون تازه وارد شده‌اند از اقدامات ایشان اطلاعت صحیحه ندارند این باید بماند تا خودشان تشریف بیاورند.
معاون وزارت خارجه ـ در مطالبیکه حاجی خان فرمودند بنده سابقه اطلاعتی داشته باشم که در جواب این لایحه عرضی کنم ندارم لکن می‌توانم عرض کنم بنده بیست روز است به معاونت معین شده‌ام و در این چند روزه موافق تحقیقاتیکه کرده‌ام می‌توانم عرض کنم وزارت امور خارجه از وظایفیکه داشته است در این مورد کوتاهی نکرده است و چون شرح اقدامات وزارت خارجه در دوسیه ضبط است ممکن است روز دیگر هیئت رئیسه یا عده‌ای را معین نمایند که ارائه بدهم به ایشان و اگر هم لازم بدانند خود ایشان را احضار نمایند تا توضیحات بدهند.
رئیس ـ حالا تشریف میاورند وزیر جنگ برای ملاقات سفرا رفتهاند.
آقا شیخ اسمعیل نوبری ـ اظهارت معاون وزارت امور خارجه بنده را متقاعد کرد برای اینکه گفت من اطلاعات ندارم مطلب معلوم است مگر آنکه انسان بگوید من نمی‌خواهم بفهمم والّا چطور می‌شود در یک چنین امر مهمی اقدامی شده باشد و معاون وزیر نداند چه اقدامی شده است اینکه معاون ایشان می‌فرمایند که اینها خواهند رفت و این مسلم است این را ما هم نیدانیم تمام دنیا هم میدانند که اینها خواهند رفت و نخواهند ماند ولی سئوالیکه ما کردیم برای اینکه علت این طور اقامت بعد از این همه امنیت چیست و چه اقدامی وزارت خارجه در رفتن آنها کرده و آنها چه جواب داده‌اند به وزارت خارجه.
معاون وزارت خارجه ـ گمان می‌کنم در اینجا یک سهوی شده باشد بنده عرض کردم در مقابل این لایحه نمیدانم وزیر امور خارجه چه اقدامی کرده است والّا اقدام کلی معین است و این را هم میدانند که امروز روابط بین دول چقدر دقیق است نمی‌شود هر چیزی را اظهار کرد در این خصوص اقدام شده عرض می‌کنم از کلیه اقدامات ایشان اطلاع دارم لکن در مقابل این لایحه چه اقدام شده است بنده نمیدانم.
آقا میرزا محمد نجات ـ این لایحه را وقتی فرستاده پیش وزیر بنده حامل بودم بعد از چند روز جوابی فرمودند در روزنامه نجات بنویس که در همین پنج شش روز روس معاودت خوهد کرد و تا به حال اثری از این وعده معلوم نشده است.
حاجی شیخعلی ـ بنده که با این توضیحات قانع نیستم و اینکه فرمودند قدری حرکت کرده است از جمله نقاطی که قشون روس در آنجاست مشهد مقدس است که ابداً حرکت نکرده‌اند از آنجا.
معاون وزارت خارجه ـ البته به عرض خواند رساند که مقدار زیادی از این قشون رفته است از قزوین و از اردبیل و از آذربایجان از تمام این نقاط رفته است البته میدانند قشود روس ک به اردبیل حرکت کرده بود چهار هزار و ششصد نفر بود و حالا بیش از هزار نفر نیست.
مؤتمن الملک ـ بعضی سئوالات می‌شود از معاون وزارت امور خارجه که میگویند من اطلاع ندارم در این صورت لازم است سئوالات بماند تا خودشان بیایند.
رئیس ـ در خصوص آن لایحه فرمودند من اطلاع ندارم در یکی دو مسئله سئوالات می‌کنم معلوم می‌شود شاید وزیر هم تشریف نیاورند والّا می‌ماند به جلسه آتیه.
ادیب التجار ـ لایحه مفصلی قرائت کردند مبنی بر اینکه امنیت امروزه در مملکت به خوبی قائم است و چنانچه دولت بهیه روس قشون خود را خراج ننماید با وعده‌ای که داده است به کلی مخالف نزاکت بین الملل خواهد بود.
افتخارالواعظین ـ دولت بهیه روسیه که سالهاست و داد دوستی با دولت علیه ایران دارند در موقع ورود قشون به موجب بعضی اسنادیکه با انجمن‌های ایالتی و ولایتی داده‌اند که اسناد مشعر بر این است که هر وقت ریشه فتنه و فساد کنده شد و امنیت که در مملکت قائم شد قشون خود را عودت دهند و امروز که در واقع بزرگترین عید ماست و به همت عالیه حاحبمنصبان غیور ریشه رحیم خان و اتباعش کنده به کلی قلع و قمع شدند وقت است که به آن وعده هائیکه آن دولت بزرگ به ما داده است و واجب الایفا است وفا نماید و بنده که یکی از نمایندگان ملت هستم به لسان عمومی عرض و استدعا می‌کنم آن دولت بزرگ به وعده خود وفا نماید و بیش از این وجود قشون خود را در اینجا نخواهند.
منتصرالسلطان ـ بنده نمی‌خواهم عرض کنم وزیر امور خارجه هیچ اقدامی نکرده‌اند لکن اوائلی که بنده وارد شده بودم همین یادداشت را به ایشان نوشتم و به هیچ وجه جواب داده نشد مگر یک مرتبه آمدند یک قطعه کاغذی به آقای مستشار الدوله رئیس مجلس ارائه کردند و گفتند در همین خصوص است از ایشان سئوال کردیم که چه بود گفتند استطارش لازم است همین قدر است که تا یک ماه دیگر قشون روس خواهند رفت بیش از این اطلاعی از اقدامات ایشان نداریم همین قدر آقای معاون وزارت امور خارجه می‌فرمایند اقدامات شده و دوسیه هم حاضر نیست تا اقدامات خود را ارائه بدهند اگر دوسیه نیست خود حضرت اشرف هستند بفرمایند چه اقدامات شده است و اینکه می‌فرمایند دسته دسته رفتهاند اینطور نیست که رفته باشند به موجب چیزیکه بعضی میگویند مدت خدمتشان سر آمده بود و عوض شده‌اند نه اینکه به کلی رفته باشند چنانچه بنده در موقعیکه در حدود اردبیل بودم یک دسته می‌رفت یک دسته میامد مثلا یک دسته از قزوین رفت اتفاقاً در اردبیل اتفاقی افتاد رفتند آنجا و مقدار دیگری هم آمد به اردبیل در صورتیکه بر فرض اردبیل را چاپیدند چه صدمه به آنها بود در این صورت هیچ مستمسکی در دست ندارند و از آقای علا السلطنه باید توضیحات خواسته به این نمی‌شود قناعت کرد که دوسیه حاضر نیست.
معاون وزارت خارجه ـ بنده عرض می‌کنم از وزارت خارجه در این باب هیچ تسامح نشده است و از وطیفه خود تغافل نکرده است و ممکن است دوسیه خودش را بیاورد و ارائه بدهد و عرض می‌کنم هیئت محترم وزراء هم از اقدامات وزارت خارجه تا یک درجه مسبوقند و باحیثیات دوستانه که جناب وزیر مختار روس در کاره می‌فرمایند امیدواریم این بقیه هم به زودی بروند.
حاج محمد اسمعیل کاشف ـ مقصود این بودکه آقایان مطلع شوند که وزیر امور خارجه چه اقدامات کرده‌اند اینکه می‌فرمایند اغلب آقایان مسبوق هستند از اقدامات وزارت خارجه این اقدامات مجدانه از الفاظ معموله است و این طور نیست تمام وزارتخانه‌ها صورتی از اقدامات خودشان را همیشه به مجلس می‌دهند و از اقدامات ایشان مطلع هستیم مگر از اقدامات وزارت خارجه که ابداً اطلاعی ندارم و مقصود از این استیضاحات این بود که اقدامات خودشانرا بنمایند بنده عرض می‌کنم که هیچ اقدام نکرده‌اند و حاضرم مدلل کنم که ابداً اقدامی نکرده‌اند و ما نمی‌توانیم با این حرفها متقاعد بشویم.
معاون وزارت امور خارجه ـ اینکه می‌فرمایند اقدامات مجدانه از لحاظ معموله است این طور نیست اگر چند نفر را هیئت رئیسه معین کنند که وزارت خارجه اقدامات خود را ارائه بدهد معین خواهد شد که وزارت خارجه از وظایف خود تغافل نکرده است و هر قسم اقدامات کرده است.
رئیس ـ هیئت رئیسه لازم نیست معین کند کمیسیون خارجه حاضر است آنها که مفصل است و نمی‌شود در مجلس اظهار کرد ممکن است در کمیسیون اراده کرد.
معاون وزارت خارجه ـ حاضرم در آنجا ارائه نمائیم.
تقی زاده ـ نه ماه تمام است که قشون روس در اینجا اقامت دارند و ورود آنها را مردم تا یک اندازه از سو اعمال دولت قدیم می‌دانستند بعد از آن که تهران مفتوح و تسلیم شد و دولتی جدید اداره مملکت کرد مردم گمان می‌کردند اول اقدام دولت جدید در اخراج آنها است مدتی هم گذشت و آنها هم همین قسم بودند و اقامت داشتند اهالی ایران با این مسئله خود را تسلی می‌دادند که هنوز مجلس باز نشده است پس از افتتاح مجلس چشم داشتند که وکلا از وزراء بخواهند که چرا اقدامات خود را در اخراج آنها ننموده‌اید و از آنها بخواهند که اقدامات بنمایند نمایندگان ملت قبل از اینکه مجلس افتاح شود آن لایحه را نوشتند و امضا کردند و پیش وزیر امور خارجه فرستادند واز او خواستند در این باب اقدامت سریعانه نموده و در هر موقع نمایندگان ملت را از اقدامات خودش بی اطلاع نگذارند لکن قشون که نتیجه نبخشید و همین قسم آنها اقامت دارند و وزارت امور خارجه یک ذره اقدام نکرده است در اینکه علت توقف قشون اجنبی در این مملکت چیست دیکر لازم نیست من مثل بعضی آقایان در زحمت اقامت روس اظهارت کنم که اقامت قشون روس چقدر اسباب زحمت است این را هر ایرانی کم حس هم میداند لازم به شرح و بیان نیست این مثل اینکه بگویم پیرمرد کشتن بد است بچه کشتن بد است پستان زن بریدن بد است امروز از اقامت قشون روس هر ایرانی ناله می‌کند ناله می‌کند گوشت و پوست و استخوان هر ایرانی که چرا قشون اجنبی در خاک ما اقامت دارند اهالی این خاک از اقامت اینها نهایت درجه متاذی است و بی اندازه شاکی است اینکه میگویند دسته دسته می‌روند بنده می‌گویم همان قسم که گفتند جایشانرا عوض می‌کنند یک قسمت از تبریز رفتند اما کجا رفتند رفتند به جلفا، از قزوین رفتند اما به انزلی و سایر نقاط عرض می‌کنم در هر نقطه وجود شما فقر آنها از برای عدم جریان امور مختل نمودن ادارات دولتی کافی است و از برای مخالفت و جلوگیری از نفوذ ذولت در روی تبعه خودش و از برای اینکه ادارات دولت تماماً غیر قادر بشود با اجرای وظائف خودش و اینکه گاهی اظهار داشته‌اند که برای امنیت آمده‌اند سلب امنیت از ایران کرده‌اند چنانچه در مراکز بیطرف دنیا و در روزنامه‌های با انصاف مغرب نوشته‌اند که وجود قشون روس در ایران باعث اغتشاش شده و سلب امنیت نموده است اما من نمی‌گویم قشون روس برای امنیت آمده است می‌گویم لازم است آقایان اعاده نظری به اظهارات دولت در وقت ورود قشون روس به خاک ایران بنمایند که دولت روس به دولت ایران و سایر دول چه اظهار کرد و به چه دلیل این قشون را وارت کردند و آنچه دولت روس صراحتاً به تمام دول گفته است چیست در پارسال همین وقت‌ها بود که قشون دولت تبریز را محاصره کرده بود و بواسطه شدت گرسنگی اهالی تبریز در نهایت سختی افتاده بودند و آذوقه یافت نمی‌شد تبعه دول همجوار به واسطه احصیل اذوقه رجوع به کونسول خانه‌های خودشان کردند کونسول‌ها در قونسول خانه انگلیس جمع شدند و بعد تلگرافی به شاه مخلوع کردند که اجاره ورود صد و هفتاد خروار گندم به آنها داده شود از برای تبعه خودشان شاه مخلوع نپذیرفت و جواب گفت تبعه خودشان را خارج نمایند و به واسطه یک وحشت و خیال موهومی که تبعه آنها کردند که شاید اهالی مخالفت از بیرون رفتن آنها نمایند قونسول روس لازم دانست ورود یک عده قشون را تقریباً سیصد نفر که با چند کاری گندم وارد نماید این این مطالب به خوبی واضح می‌شود در کتاب ابی که در لندن طبع می‌شود و دارای تمام تلگرافاتی است هبین دول در این باب رد و دل شده است اما نمیدانم چطور شد با وجود اینکه قونسول روس وجود بیش از سیصدنفر قزاق را لازم ندانسته بود دولت روس مقداری زیاد تر از آنچه قونسول لازم دانسته بود وارد کرد و در همان روز اهالی تبریز که در نهایت فلاکت و سختی بودند تلگرافی به شاه مخلوع کردند که ما حاضریم به تو تسلیم شویم و قشون اجنبی وارد نشود و آن تلگراف قدری با او اثر کرده بود در همان روز تلگراف کرده بود که تبریز از محاصره خارج شود و اذوقه وارد نمایند لکن قشون روس وارد شدند چون در ورود آنها بین انجمن و قونسولخانه مذاکرات زیاد شد یک سند کتبی به انجمن آذربایجان دادند که از برای حفظ تبعه خارجه دولت روس لازم میداند توقف یک عده قشون خودش را تا آن اختلاف بر طرف شود لکن در آنجا یک ضمانت شد که بین دولت روس و انگلیس بود که بالاشتراک این قرارداد شد این است علت ورود قشون روس به آذربایجان اما در مسئله ورود قشون روس به قزوین اظهار کردند چون در موقع هجوم بختیاریها خوف خطری برای تبعه خارجه است لازم است عده احتیاط در قزوین باشد اما در مسئله اردبیل هیچکدام از اینها نبود یک دسته شاهسون دزد به آنجا هجوم آوردند در صورتیکه نه خوف تعرض به نفسه بودند مطلب دیگر در آن صورت مجال نداد که دولت خودش اقدام کند و قشون وارد نماید رفتند به آنجا در صورتیکه شاهسون وارد شده بود و آنچه باید بکند کرده بود در اینصورت این یکی از مطالبی است که تکلیف هیئت وزراء بلکه از وظایف نایب السلطنه هم هست که اقدام نمایند در اخراج این قشون برای اینکه در آنجا هم هم که شاه یا نایب السلطنه را مسئول نمیدانند قید شده است آنها مسئول هستند به استثناز دو مورد یکی در استقلال مملکت پس در واقع در اینگونه امور نایب السلطنه هم مسئول است باید متفقاً اقدامات نمایند و نتیجه اقدامات خودشانرا هم اطلاع بدهند اینکه گفته می‌شود بعضی مطالب است که نمی‌شود اظهار کرد وزارت خارجه ما اسرار ندارد بلی در وزارت خارجه اسرار دولتی است.
اینکه نمی‌شود اظهار کرد مثلاً دولت آلمان در سر حد فرانسه نقشه جنگی دارد از اسرار است نمی‌شود اظهار کرد اما اینکه وزارت خارجه در این خصوص با سفارت روس اظهاری کرده است و جوابی شنیده است از مطالبی نیست که بتوان گفت از اسرار است بدبختانه در مجلس گذشته هم همین جوابها را به ما می‌دادند که حالا می‌دهند هر چه راجع به وزارت خارجه بود از اسرار شمرده می‌شد در این مدت من به اطمینان می‌گویم یک ذره اقدام نشده است بله روزهای چهارشنبه سفیر روس می‌آید اینجا یک چای می‌خورد در بین چای خوردن وزیر امور خارجه در بین صحبتهای متفرقه یک کلمه هم می گویند در خصوص قشون خودتان خیال اعاده ندارید آن هم یک کلمه می گویند خواهم اعاده داد و اسم این را می‌گذارند اقدام این قدر بین من و وزیر امور خارجه در لفظ اقدام مذاکره شده است در لفظ مقدمه مذاکره نشده است که مشتق از قدم است یا از تقدم این ترتیب اقدام نیست پارسال وقتی کهسفیر روس و انگلیس رفتند پیش شاه و اعاده مشروطیت را خواستند و با لباس رسمی رفتند در تمام دنیا فردای آن روز به توسط روزنامجات دانستند که چنین اقدامی شده است در این خصوص لازم نیست اینجا با سفیر روس به ترتیبی که گفتم مذاکره کنند یک روز هم لازم است سفیر ایران در پطرزبورغ با لباس رسمی برود پیش وزیر امور خارجه یا اجازه بخواهد برود پیش امپراطور روس بگوید دولت من می‌گوید قشون خودشان را چرا اعاده نمی‌دهد و به موجب اظهاری که در موقع ورود آنها نمودید و به موجب اسنادی که سپرده‌اید وقت آنست که قشون خودتان را باز خوانید آن وقت خارج از دو قسم نیست یا می‌گوید اعاده می‌دهم و اعاده می‌دهند ما هم خیلی متشکر می‌شویم و ممنون می‌شویم که به وعده خود وفا نموده‌اند و می دانیم که خواهند نمود و نمی‌گویم این را از دولت روس بخواهم ما از دولت خودتان می‌خواهیم که خود دولت به این ترتیب از دولت روس بخواهد یا اینکه جواب نامساعد می‌دهند غیر از اینکه دیگر نیست آن وقت تکلیف دیگری هست که رجوع به لندن می‌کنم و به همین ترتیب سفیر ما در آنجا با لباس رسمی می‌رود و می‌گوید دولت من می‌گوید دولت روس چنین جواب می‌دهد و در این ورود قشون روس ضمانت مشترکه بین دولت انگلیس و روس بوده است اقدام وزارت خارجه اینست و من اطمینان کامل می‌دهم که در این نه ماه این اقدام نشده است فقط یک مراسله رسمی من دیدم نوشته بودند که این قشون مراجعت می‌کنند و یک دسته هم رفتهاند اما نمی دانم چه شد که آن دسته که حرکت کرده بودند به زور رفتند به اردبیل این معلوم است وقتی شما در یک شهری پنج هزار نفر بفرستید خیلی شاکی می‌شوند اما اگر ده هزار نفر بفرستند و بعد پنج هزار آن را بردارید خیلی راضی می‌شوند آنها همین کار را می‌کنند و آن دسته را که بر می‌دارند نه اینکه خارج کنند همان قسم که گفته شد جاشان را عوض می‌کنند و به همین ترتیب به تمام نقاط شمالی یک دسته می‌گذارند این وظیفه وزارت امور خارجه است که می گویند که اگر در تبریز امنیت باقی نبود چرا یک دسته را برداشتید اگر باقیست چرا بقیه را برنمی دارید دیگر آنکه معاون وزارت امور خارجه گفت دوسیه را نمی‌شود به مجلس بیاوریم بنده می‌گویم وزیر امور خارجه وقتی به مجلس بیاید یک دوسیه زیر بغلش باید باشد و من به این حرفها قانع نمی‌شوم و همین قدر است که ما می‌توانیم تمام اقدامات وزارت امور خارجه را غیر کافی بدانیم.
وزیر امور خارجه ـ اقدامات مفصل در این خصوص شده است باز هم همین قسم که خواستند اقدامات مفصل خواهد شد.
محمد هاشم میرزا ـ اگر در مقابل این اظهارات جواب وزیر امور خارجه همین قدر باشد بنده قانع نمی‌شود بلکه تقاضای رأی مثبت و منفی می‌کنم.
فاتح الملک ـ مذاکرات زیاد شده است معاون وزارت خارجه گفت اقدامات شده خود حضرت وزیر هم می‌فرمایند اقدامات شده نمایندگان ملت از ایشان استدعا می‌کنند تمنا در خواست می‌کنند کهمقداری از اقدامات خودشان را اظهار نمایند نمی دانم ما چقدر بدبخت هستیم که نمی دانیم اقدامات وزارتخارجه در یک چنین مطلب بزرگ چیست یک مقداری از اقدامات خودشان را اظهار نمایند اینکه می گیوند اقدام شده است کفایت حال ما را نمی‌کنند.
(در لفظ استداعا و تمنا و درخواست می‌کنم مقداری از اقدامات خودشان را اظهار نمایند) جمعی از وکلا تعرض کردند که ما اظهار می‌کنیم نه درخواست و استدعا.
وحیدالملک ـ قسمت بزرگی از عرایض بنده را آقای تقی زاده فرمودند مقصود عمده از این استهضاح این بود که بدانیم از روزی که آن لایحه سی و دو نفر از وکلا فرستاده شده در خصوص اخراج قشون روس هیئت وزراء و مخصوصاً وزیر امور خارجه چه اقدامی کرده‌اند و بدانیم مأمورین پولتیکی مادر پطرزبورغ و لندن چه اقدامی کرده‌اند و نمی خ. واهیم بدانیم با سفیر روس و انگلیس چه صحبت شده است و چه انشاءالله هائی آنها گفته‌اند بنده نمی دانم چه اقدامی شده است همین قدر می دانم این اقدامات به درجه صفر بوده است صفر صفر صفر از مطبوعات روس و انگلیس مقدار اقدامات ما معلوم می‌شود بنده پارسال هم روزنامجات انگلیس را می‌خواندم امسال هم می‌خوانم امسال هم می‌خوانم می بینم اقدامات دولت نسبت به پارسال خیلی کم شده است پارسال در مسئله آن تیاتریکه پادشاه در آورده بود در باغشاه و کاغذ مهر می‌کردند از اینجا شرحی به روزنامجات در این خصوص نوشته شد بنده دیدم در تمام روزنامه جات دنیا تکذیب کرده‌اند روز نامجات فرانسه انگلیس امسالی روس حتی روزنامجات عربی زبان یهودی هم تگذیب کرده بود که خیر این طور نیست نور عدالت اعلیحضرت شاهنشاهی ساطع و لامع است و شرق غرب عالم را گرفته امسال این همه دروغها نشر می‌کنند و شهرت می‌دهند یک کلمه در یک روزنامه تکذیب
نمی‌کنند در این خصوصها چه اقداماتی کرده‌اند چه اقداماتی کرده‌اند مأمورین مادر پای تختهای خارجه کهمشغول خوش گذرانی هستند اینها به وظیفه مأموریت خود عمل نکرده‌اند سهل است اینها اداء حق نمک خوارگی ما را نکرده‌اند که در ازای این پولی که به آنها داده می‌شود یک خدمتی بنمایند بنده که به این مطالب قانع نمی‌شوم.
وزیر امور خارجه ـ در چه باب باید تکذیب شود چه شهرت خلافی داده شده است.
وحید الملک ـ روزنامجات اینجا حاضر است.
وزیر امور خارجه- در مطبوعات لندن تکذیب شده است و نوشتجات لندن و بطرز بورغ حاضر است می‌خواهید هر وقت ارائه بدهم.
حاجی سید نصرالله ـ بنده عرض می‌کنم جناب وزیر امور خارجه حق ندارند این دلتنگی وکلا را بگیرند برای اینکه هر وزارتخانه یک مانعی در اقدامات و اصلاحات منظوره خودش دارد لکن تا یک درجه اقدام می‌تواند بنماید در مقداری که در امور او مانع دیده می‌شود ما می‌توانیم یک اندازه معاشات و مسامحه نمائیم لکن در حقیقتش این است که من در این امر به خصوص هیچ مانعی و عایقی نمی‌بینم و مسلم است که از برای پیشرفت و وصول به این مقصد مهم ما باید با روابط دوستانه اقدام نمائیم تمام نظر ملت به این بود که پس از افتتاح مجلس این اقدام خواهد شد و این قشون معاودت خواهد کرده این یک سرمایه قوی بود از برای اعاده دادن این قشون کهقلوب مجروح این ملت ملتئم می‌شد به اینکه این قشون معاودت می‌کرد و منتها آرزو و آمال این ملت همین بود و یک سرمایه قوی ما همالن وعده‌های صریح بطی همان دولت بود که هم این دولت را مطمئن کرده بود و هم به تمام دنیا اعلان کرده بودذ که وقتی امنیت حاصل شد اینها را عودت می‌دهم به همین سرمایه قوی ممکن بود متوسل شد و آنها را اخراج کرد لکن بینی و بین الله از وزارت خارجه خیلی قصور شده است در صورتی که محتاج به هیچ سرمایه دیگر نبود.
وکیل التجار ـ هرچه باید گفته شود گفته شد لکن می‌خواستم این نکته را عرض کنم که وزراء نباید رد اینگونه امور منتظر اظهارات وکلا باشند فرض می‌کنم مقامات و مسئولیت وزارت به کنار آخر خودشان هم یک فردی از افراد همین ملت هستند یا خیر و حال اینکه مسئول تمام مطالب راجعه به وزارت خارجه است این نباید منتظر اظهار از طرف مجلس بشود خودش باید در یک چنین مسئله که توجه عموم ملت به اوست اقدامات کافیه بنماید و در جواب مجلس وقتی که به آنها اظهار می‌شود می گویند دوسیه حاضر نیست و اقدامات شده است در صورتی که می دانیم مطالب حق کردن و مذاکرات در این خصوص نمودن یک چیز فوق العاده نیست آن هم در صورتی که خودشان اظهار کرده‌اند و وعده صریح داده‌اند که معاودت بدهند اینها اقدامات مجدانه فعلی می‌خواهد باید تلگراف بشود به وزیر مختار خودمان که هر روز برود بخواهد مطالبه کند و حالی نماید به آنها که وجود قشون روس در ایران بیشتر اسباب بی نظمی شده است این دیگر لازم نیست با اینکه ما صرار نمائیم و متأسفانه در مقابل می‌بینیم هیچ اقدامی نشده و یک استیضاحی خواسته‌ام چهل روز است طول کشیده و این امرار وقت معلوم است چقدر مضر است.
معتمد التجار ـ همین قدر عرض می‌کنم اقدامات وزیر امور خارجه کافی نیست باید رأی گرفته شود.
معزز الملک معاون وزیر امور خارجه ـ گفتند عده از قشون روس رفته است بنده عرض می کنمن توقف ده نفر قشون اجنبی در مملکت مستقل وهن است از برای این مملکت اگر در جای دیگر نبود وزیر امور خارجه خواب و خوراک را بر خود حرام می‌کرد تا رفع این وهن را از دولت خود بنماید و از روزی که اینها وارد شده‌اند تمام افراد این ملت اظهار شکایت و تألم می‌کنند شاه این مملکت در یوم افتتاح مجلس گفت قلب من از اقامت قشون روس مکدر است و وزیر امور خارجه وعده داد که اقدامات می‌کنم و می‌روند بنده اطمینان ندارم از اقدامات ایشان لکن سؤال می‌کنم چه اقدامی کرده‌اند در واقع استیضاح است یعنی مؤاخذه است که چرا اقدام کافی نکرده‌اند و آنچه کرده‌اید چیست چیزی که در جواب ما می گویند اینکه این مطالب را نمی‌شود گفت بنده عرض می‌کنم وزارت خارجه اسرار دارد لکن آنها اسرار برای ما نیست باید به ما اظهار نمایند.
حسنعلی خان ـ تمام آقایان می دانند وزیر امور خارجه هم شاید بداند که امروزه مدار دنیا بر افکار عامه است افکار عامه است که دنیا را می گرداند افکار عامه است که محمد علی میرزا را بیرون کرد و اسباب این سعادت شد ما اول وسیله که در دست داریم از برای حفظ واسترداد حقوق خودتان آزادی خواهان دنیا هستند که تمام افراد بشر را برادر می‌شناسند دولت نمی شناسیند ملت نمی‌شناسند تمام را برادر می دانند و آن نمی‌شود و بدست نمی‌آمد مگر به اقدامات نمایندگان خارجی و بنده عرض می‌کنم از روزی که این دولت جدید تشکیل شده است از طرف وزارت خارجه ابداً اقدامی نشده است اگر از طرف یک دولتی اقدام شده و قشون خود را وارد این خاک کرده و به کارت این خاک را برداشته است وزارت خارجه ما علاوه بر اینکه اقدامی به مخالفت نکردهاست سهلست مساعدت هم کرده آن روز که وزیر مختار روس گفت قشون وارد می‌شود باید بگوید در کدام مملکت یک چنین انقلابی شد و خون از دفاع تبعه خارجه نریخت در آن موقع که یازده ماه تمام در تبریز جنگ بود و توپ شربنل از بالای سر اهالی تبریز رد می‌شد زنها تفنگ می‌انداختند و جنگ می‌کردند زنها آنها را به طوری راحت کرده بودند و محافظت می‌کردند که آنها مشغول توپ بازی بودند کدام یک از دینار آنها تلف شده است بنده از این مکان امروز فریاد می‌کنم و به صدای بلند یه آزادی خواهان می‌گویم که از اقامت قشون روس در این خاک ما راضی نیتسم و میدانیم کهمظلوم شده‌ایم و از طرف ملت به وزیر امور خارجه می‌گویم با این اظهارات راضی نیستم و اگر بنده را وزیر خارجه متقاعد نکنند تقاضای رأی می‌کنم.
لسان الحکما ـ هر یک از آقایان دلیلی اقامه کردند بر عدم هنراهی وزیر چون دو سه مرتبه مذاکره شد حقوق بین الملل و نزاکت بین الملل بنده عرضی به همان دلیل مبکنم اگر اقدام کرده بودند به موجب قانون عدالت قشون روس مراجعت کرده بود در فصل مساوات حقوق بین الملل مطرح است همان قسم که در هر مملکت یک قانون اساسی خصوصیست که اهالی آن مملکت فصول آن را فریضه ذمه خود میدانند همین قسم یک قانون عمومی اساسی است بین دول که باید رعایت آن مواد را بنماید بنده عرض می‌کنم ملت نجیب ایران ثابت کرد پس از این هم خونریزی و ایثار و جان و مال که خود را داخل در حوزه تمدن نموده است و در این شدائد و بلیات حفاظت کرد تمام تبعه خارجه را حفاظت کرد سه اصل عهده از آن قانون اساسی عمومی را که عبارت است از حیثیات اخلاقی تمام دنیا میدانند که ما مقصودی جز حفاظت همین مواد اصلیه و انسانیت و تمدن نداریم پس بنده عرض می‌کنم به موجب همان قانون اساسی بر اعلیحضرت امپراطور روس که اول کسی است در مقام حفاظت و اصول آن قانون اساسی ایجاد کنگره لاحه کرد که تمام عقلا و متمدنین دنیا تحسین کرد بر ایشان است که به موجب همان اصول این قشون را معاودت بدهند و حیثیات فیزیکی صوری و معنوی را حفظ نمایند و یقین دارم اگر اقدام کرده بودند تا به حال اینها معاودت کرده بودند و بنده به هیچ وجه با این اظهارات متقاعد نمی‌شوم.
آقا سید حسین اردبیلی ـ مذاکرات زیاد شده است و به کلی موضوع خارج شده است باید دانست که موضوع مذاکرات چیست مقصود ما شکایت از قشون روس نیست مقصود و موضوع توضیحات بود که چه اقدام کرده‌اند می‌خواستیم بدانیم که اقدامات رسمی خودشان چیست مثلاً در خراسان قنسول روس سند داده است که پس از حصول امنیت آنها می‌روند و در سایر نقاط هم همین قسم سند داده‌اند در صورتیکه خراسان از هر جا امن تر است چرا هیچ حرکت نکرده‌اند در این خصوصها می‌خواستیم بدانیم هیچ اقدامی شده است یا خیر و اینکه در جواب میگویند عده‌ای از قشون روس رفته است این جواب ما نمی‌شود بنده می‌گویم تا یک نفر از این قشون در خاک ایران باقی است اعتراض ما باقی است آیا امنیت حاصل نیست آیا با این درجه هیچ وقت امنیت بوده است و بنده تصور می‌کنم تا اقدامات رسمی نشود نتیجه گرفته نخواهد شد روسها ملاحظه می‌کنند منافع سیاسیه خود را در این ترتیب می‌بینند در صورتیکه بر خلاف است اسن حرکات احساسات مسلمین را کدر می‌کنند و بنده عرض می‌کنم هر قدر این استیضاحات مکرر شود وزیر امور خارجه هم همان جوابها را مکرر می‌دهد پس لازم میدانم رأی مثبت و منفی گرفته شود.
وزیر امور خارجه ـ عرض کردم اقدامات شده است و دوسیه وزارت خارجه را میاورم و نشان می‌دهم.
دکتر علیخان ـ اولاً اغلب اظهارات که مکرر است بنده لازم نمی دانم اظهار شود و اینکه به عرض آقایان عیوب توقف و اقامت قشون را ذکر می‌کنند لازم به اظهرا ما نیست روزنامجات خارجه می گویند معلوم است احساسات ما در این خصوص سؤالات ما از وزیر باید از این قبیل باشد که عده آنها چقدر است چقدر از آنها رفته است چقدر هست آنها که هستند چرا هستند
و لفظ اقدامات را بنده به کلی غلط میدانم اقدامات شده است معنی ندارد باید بگوئید این اظهارات را کرده‌ایم و این جوابها را دارم و بنده اعتقادم این است که باید مهلت بدهیم جوابهای خودشان را بیاورند اگر مکفی دیدیم فبها و الا آن وقت اقتضای رأی نمائیم.
وکیل الرعایا ـ یک مملکتی را ما هزاران سالهاست که متصرفیم درهای تجارت او هم باز است برای تمام دنیا لکن برای ورود قشون خارجه باز نیست بدون اجازه دولت و رضایت ملت در این مملکت یک عده قشون وارد شده وزیر امور خارجه باید بگوید در مقابل آن چه اقدامی کرده است در یک مملکت شش هزار ساله قشون دیگری چرا وارد شده اگر جواب مقتضی بعد از بیست و یک روز داد وزیر امور خارجه فبها و الا یک رأی خودم را می‌کنم و یک نفر به جای او می‌گذاریم که بتواند اداره نماید.
ناصر الاسلام ـ مذاکره کافی است لازم است رأی گرفته شود.
رئیس ـ در اینجا یک نفر از نمایندگان پیشنهاد کرده است که بماند وزیر امور خارجه اقدامات خودشان را در کمیسیون خارجه ارائه نمایند اگر پذیرفته نشد آن وقت رأی مقتضی گرفته شود.
و آقای دکتر علیخان هم که تأیید همین رأی می‌کنند حالا دو نفر را رأی ساکت خواسته‌اند و سه نفر تقاضا کرده‌اند رأی منفی گرفته شود حالا اگر تصویب می‌کنند اول رأی ساکت گرتفه شود من پیشنهاد می‌کنم که از توضیحات وزیر امور خارجه چون مجلس قانع نیست به ایشان وقت داده شود تا روز شنبه اقدامات خود را اظهار نمایند اگر مجلس قانع شد رأی ثابت گرفتهشود و الا رأی منفی گرفته شود اول به این پیشنهاد رأی می‌گیریم هر کس موافق همین پیشنهاد تصویب می‌کند این مسئله بماند تا روز شنبه چنانچه قرائت شد قیام نماید چند نفری بر خواستند عده آنها به ده نفر نمی‌رسید.
رئیس ـ پس موافق پیشنهادان سه نفر رأی منفی می‌گیریم به این عبارت مجلس شورای ملی پس از اتمام تقریرات وزارت امور خارجه به کمال تأسف اظهارات ایشان را مورد قبول ندانسته و مباحثات مطلب مطرح شده را ختم می‌نمایند هر کس این پیشنهاد را تصویب می‌کند قیام نماید همه قیام نمودند اتفاق تمام حاصل شد.
وزیر علوم ـ ۱۵ فقره تقاضای امتیازات برای اشخاص خواسته شده و بنده تقاضا می‌کنم و یک فقره.
تقی زاده ـ بنده تکلیف می‌کنم به هیئت وزراء که از امروز اقدام جدی در اخراج قشون روس بنمائید و نتیجه را به مجلس اظهار بنمایند.
وزیر جنگ ـ همین طور که اظهار کردند ما باید حرف آخری خودمان را تمام کنیم.
اسدالله میرزا ـ به عقیده بنده ضرر ندارد که هیئت وزراء متفقاً به دربار روس و انگلیس تلگرافی بنمایند گفتند این مطلب خارج از موضوع است.
رئیس ـ موضوع مذاکرات روز سه شنبه بقیه راپورت کمیسیون عدلیه راپورت کمیسیون علوم معارف در خصوص محصلین مسکو و تقلیس راپورت کمیسیون فوائد عامه در خصوص جنگل‌های اربابی است. رئیس حرکت کرد مجلس ختم شد.