مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۵ شهریور (سنبله) ۱۳۰۰ نشست ۲۴
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری چهارم | تصمیم‌های مجلس | تصمیم‌های مجلس شورای ملی درباره نفت و گاز |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری چهارم |
مجلس شورای ملی دوره چهارم تقنینیه
مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۵ شهریور (سنبله) ۱۳۰۰ نشست ۲۴
صورت مشروح مجلس لیله چهارشنبه چهارم محرم ۱۳۴۰ مطابق پانزدهم سنبله ۱۳۰۰
مجلس مقارن مغرب در تحت ریاست آقای مؤتمن الملک تشکیل گردید.
صورت مجلس شنبه بیست و نهم ذیحجه یازدهم سنبله ر آقای آصف الممالک قرائت نمودند
رئیس ـ نسبت بفوریت مجلس اعتراضی هست یا نه
آقا میرزا علی کازرونی ـ در خصوص آوردن دوسیه راجع بآقای حاج شیخ اسدالله از عدلیه بنده تقاضا کردم چون این قضیه راجع به انتخاباتی که از طرف مجلس شورای ملی تصویب شده به منزله استیناف است و شاید دیگران هم راجع به انتخابات چیزهای دیگر و اعتراضاتی داشته باشند و در صورت مجلس ذکر شده است.
رئیس ـ چند دفعه عرض کرده‌ام اگر بنا باشد تمام مطالب را بنویسند صورت مشروح مجلس خواهد بود این صورت خلاصه است و صورت مشروح علیحده نوشته می‌شود اگر مراجعه بفرمائید اظهار جنابعالی در صورت مشروح است غیر از این دیگر اعتراضی نیست
تدین ـ اجازه میفرمائید
رئیس ـ بفرمائید
تدین ـ در آن توضیحی که بنده دادم یک کلمه فراموش شده که بنده لانزم میدانم قید شود بنده عرض کردم نسبترشوهنه قزاق می‌دهم نه به ژاندارم
رئیس ـ اضافه می‌شود دیگر کسی اظهاری دارد (گفته شده خیر) صورت مجلس با این اصلاح تصویب گردید دستور رسیدگی باعتبارنامه‌های آقایان سدید الملک ـ شیخ العراقین زاده ـ نجات ـ انتخاب کمیسیونها در خارج ـ بقیه نطق آقای حاج آقا ولی هیچ یک از راپورتهائی که راجع به این اعتبارنامه‌ها باید برسد هنوز به هیئت رئیسه داده نشده پس دستور امشب انتخاب کمیسیونها خواهد بود و بقیه نطق آقای حاج آقا در صورتی که تشریف داشته باشند (حاضر نبودند) ولی قبلاً چند فقره مطالب هست که باید به عرض آقایان برسانم اولاً راجع به کمیسیون تحقیق انتخابات آذربایجان در انتخابات ثانوی باز عده کافی معیین نشده است فقط سه نفر از آقایان اکثریت پیدا کرده‌اند که عبارت است از آقایان سلیمان میرزا و آقای رکن الملک و آقای بیان الدوله با یک نفر سابق می‌شود چهار نفر دو نفر دیگر باید انتخاب شوند آن دو نفر را باید امشب انتخاب کرد مطلب دیگر آنکه پیشنهادی از طرف وزارت امور خارجه شده که خیلی فوریت دارد معلوم است که باید کمیسیون خارجه را هر طور هست تعیین بفرمایند
(پیشنهاد وزادت خارجه قرائت می‌شود)
(آقای امیر ناصر پیشنهاد مزبور را به مضمون ذیل قرائت نمودند)
مجلس محترم شورای ملی شید الله ارکنه بموجب ماده چهاردهم قراردا مجمع اتفاق ملل دار الشورای مجمع مزبور موظف است که برای عدالت بین المللی دائمی تهیه نظامنامه نموده از تصویب مجمع عمومی بگذراند.
دیوان عدالت بین المللی دائمی مزبور بکلیه دعاوی بین المللی که از طف متداعین بآن محول شود رسیدگی خواهد کرد بعلاوه در تمام مسائلی که از طرف مجمع عمومی و درالشورای بدیوان عدالت مزبور مراجعه شود عقیده خود را بطریق مشورت بیان خواهد نمود.
دارالشورای مجمع اتفاق ملل در جلسه ۱۳ فوریه گذشته تصمیم نموده که تهیه اساس نامه ctstut دیوان عدالت بین المللی دائمی را به عهده کمیسیونی مرکب از قضات درجه اول عالم واگذار نماید این کمیسیونی در لاهه منعقد گردید و پس از مذاکرات زیاد و تبادل عقاید مختلفه به نوشتن اساسنامه دیوان عدالت بین المللی دائمی موفق گردید و بدارالشورای مجمع اتفاق ملل تقدیم شود دارالشورای مجمع اتفاق ملل هم پس از مختصر تغییری تصویب نموده و در ۱۳ دسامبر از طرف مجمع عمومی هم مورد قبول یافت تشکیلات دیوان عدالتبین المللی دائمی بطریقیکه ذیلاً معروض می‌گردد تقسیم شده است.
۱- تشکیلات دیوان عدالت.
۲- حدود اختیارات و صلاحیت دیوان عدالت
۳- اصول محاکمه در دیوان عدالت
بطوریکه بر خاطر نمایندگان محترم مشهود است دول امضاء کننده قرار داد مجمع ملل که دولت علیه هم جزو آنها محسوب می‌شود به موجب فصل چهاردهم فوق الذکر اختیار تهیه اساسنامه دیوان عدالت بین المللی را به عهده دارالشورای مجمع اتفاق ملل و تصویب آن را از مختصات مجمع و مجمع عمومی هر یک و ظایف محوله را بنوبه خود انجام داده‌اند تمام نمانیدگان دول امضاء نموده‌اند نماینده دولت علیه هم از طرف ایران امضاء کرده است.
هر چند با مراتب فوق الذکر دیگر تصدیق اساسنامه دیوان عدالت مزبور از طرف دول امضاء کننده قرارداد مورد نداشت معذالک در کمیسیون قضات که در لاهه برای اساسنامه دیوان عدالت مزبور تشکیل گردید (در فوق اشاره نشده است) بنابر پیشنهاد اغلب قضات مشهور عالم بدین عقیده متفق شدند که برای تحکیم و تأیید دیوان عدالت بین المللی دائمی که در هر لحظه ممکن است طرف رجوع دول امضاء کنند واقع شود متناسب است که اساس نامه آن علیحده از پارلمانهای دول امضاء کنند گذشته و دولتی که ترقیات مشروطیت را دارا هستند بامضای پادشاه یا رئیس جمهوری رسیده و در حقیقت حکم قانون را پیدا نماید در این موقع لازم است این نکته را خاطر نشان نماید که پارلمانهای دول هیچ کدام حق دخول در ماهیئت و چگونگی اساسنامه عدالت بین المللی دائمی را که بطور مذکور در فوق تهیه شده نخواهند داشت فقط اساساً باید آنرا قبول یا رد نمایند.
تا کنون چندین دولت اروپائی و آمریکائی اساسنامه مزبور را باین طور تصویب نموده و تصویب خود را بطریقی که معمول است برای دفتر دارالانشاء مجمع اتفاق ملل فرستاده‌اند.
سایر دول هم تدریجاً این وظیفه خود را انجام خواهند داد نظر بآنکه تا اول سپتامبر هذالسنه بیشتر برای اینکه وقت باقی نمانده که در ظرف این مدت باید اساسنامه مزبور از طرف مجلس محترم تصویب گردیده و بصحه همایونی موشح شده و رسماً به مجمع اتفاق ملل اعلام گردد این است که وزارت امور خارجه از مجلس محترم تقاضا می‌نماید که مذاکره در این موضوع فوراً در دستور روزانه مجلس گذارده شده و به تصویب برسد.
ترجمه اساسنامه مزبور را هم برای استحضار خاطر نمایندگان محترم ایضاً تقدیم می‌دارد.
رئیس ـ ضمایم و ملحقات این پیشنهاد را فرستاده‌اند حاضر است ولی اینکه نوشته شده است باید اول سپتامبر حاضر باشد اطلاعات عرض می‌کنم که امروز ششم سپتامبر است و این پیشنهاد دیروز رسیده است.
سردار معظم ـ بلی صحیح است بنده هم می‌خواستم همین عرض را بکنم.
رئیس ـ معذالک این پیشنهاد به کمیسیون خارجه فرستاده می‌شود.
مدرس ـ اجازه میفرمائید.
رئیس ـ راجع باین مسئله است.
مدرس ـ بلی راجع به این مسئله است بنده با وجود اینکه خیلی ضعف دارم مجبورم چند کلمه عرض کنم بواسظه اینکه مطلب را نمی دانم و آن این است که آقای رئیس فرمودند باید پیشنهاد به کمیسیون خارجه فرستاده شود اساساً بنده در این مسئله تأمل و توقف دارم. در موضوع مجمع بین المللی و عضویت ایرانچون در غیاب مجلس و در ایام فترت یوده تأمل و تحقیق نکرده‌ایم که آیا این مسئله یک چیزی است که صلاح هستیا خیر آیا فایده و ضررش چیست و اینکه عرض کردم تأمل و تحقیق نشده بواسطه این است که بنده نمیدانم کما اینکه آن روز هم یعنی در آن زمانیکه گفتگو بود و یک شخصی را تعیین کردند آن روز هم بنه تردید کردم که داخل شده در این مجمع و عضویت در آن مجمع را تصدیق نمی‌کنم تا ببینم برای ما چه در حالتی دارد نافع است یا مضر و معنی فرستادن این لایحه به کمیسیون اجمالاً تصدیق اصل مسئله است و مثل این است که اساسش را ما تصدیق داریم و خصوصیاتش را که این لایحه است رجوع به کمیسیون می‌کنیم لهذا قبل از اینکه خوب تأمل کنیم که آیا دولت ایران باید عضو مجمع بین المللی باشد یا نباشد صلاح هست یا نیست و قبل از اینکه مسئله را مطالعه و تصدیق کنیم قبول کردن و ارجاع این لایحه را به کمیسیون بی ترتیب می انم پس خوب است اگر آقایان تصویب بفرمایند ما قدری مطالعه در اصلش بکنیم برای اینکه ما که تا به حال مجمع بین المللی را تصدیق نکرده‌ایم و نمیدانم چه چیز است و مقصود و مناسباتش با ما چیست که ما یک نماینده بعضویت آن مجمع بفرستیم آیا فایده اش برای ما چیست ضررش چیست بنده چون نمی دانم همان دوره هم تردید کردم و گفتم و در اطرف این مسئله مطالعه بشود دولت این کار را نکرد و بدون تصویب مجلس اقدام کرده اولاً ما باید در موضوعش مطالعات و مذاکرات کرده تأمل نمائیم بعد از آنکه اصل را تصدیق کردیم آن وقت ارجاع این لایحه به کمیسیون خارجه یک مناسبتی دارد ولکن با اینکه اصلش را هنوز پارلمان تصدیق نکرده است ارجاع لایحه به کمیسیون وجهی ندارد والا ارجاع لایحه به کمیسیون لازمه اش تصدیق اصلش است و بنده شخصاً بدون مطالعه اصلش را تصدیق ندارم یعنی عضویت خودمان را در مجمع بین المللی که اساس و ارکانش را ما هنوز نمی دانیم چیست لذا بنده با ارجاع لایحه بکمیسیون خارجه قبل از تأمل کردن در اصل عضویت مجمع اتفاق ملل مخالف هستم.
سردار معظم ـ بنده در این زمینه از نقطه نظر دیگر می‌خواهم مذاکره کنم و چون مدتی را که دولت قرار داده اول سپتامبر است باین جهت تصور می‌کنم مدت فوت شده و از بین رفته زیرا اگر مطلب محدود به اول سپتامبر باشد ارجاع لایحه بکمیسیون بی معنی و غلط است ولی اگر مطلب محدود بزمان نیست و ممکن است در آخر سپتامبر هم قضیه حل بشود در آن صورت بنده تصور می‌کنم بهتر این باشد که آقایان نمایندگان قبل از اینکه در این زمینه یک بیانات قطعی بفرمایئد یک قدری مطالعه بفرمایند زیرا نفیاً و اثباتاً در این مورد فوراً نمی‌شود حکمیت نمود خوب است حالا که وقت فوت شده و تأخیر دو روز و ۳ روز اهمیت ندارد ابتدا مجلس تقبلاتی را که بنام دولت ایران در خصوص تصویب در مجمع بین المللی شده از دولت بخواهند و نمایندگان مستحضر بشوند که در چه زمینه و چه تقبلاتی دولت ایران عضویت آن مجمع را قائل شده است پس از اینکه مطلع شدند که آن تقبلات با اساس منافع مملکت ایران موافقت دارد البته نمایندگان هم تصدیق خواهند کرد و فقط فرقی که دارد ارجاع و عدم ارجاع این لایحه به کمیسیون خواهد بود از این نقطه نظر من ترجیح می‌دهم که آقایان نمایندگان در این زمینه موافقت فرمایند و دیگر اظهار عقیده نفرمایند و مطلب را امروز خاتمه بدهند و موکول به مطالعات بعد بکنند شاید آن وقت مطلب از روی فکر بوده و اساسی تر حل شود
(بعضی تصدیق نمودند)
رئیس ـ مذاکرات را آقایان کافی میدانند (جمعی گفتند کافی است)
آقامیرزا علی کازرنی ـ کافی نیست
رئیس ـ رای می‌گیریم که مذاکرات کافی است یا خیر
مدرس ـ نتیجه کافی بودن مداکرات را بفرمائید چیست.
آصف الممالک ـ چون باید در این موضوع مطالعات شده بعد مذاکره شود.
رئیس ـ عجالتاً اگر به پیشنهاد آقای سردار معظم رای بدهند دیگر بکمیسیون خارجه ارجاع نمی‌شود آقایان مذکرات را کافی میدانند بعضی گفتند کافی است پس به ترتیبی که قای سردرا معظم پیشنهاد کردند نوشته می‌شود بوزارت خارجه ضمایم این کار و تقبلاتی که راجع به این مسئله شده است بفرستند مطلب دیگر اینکه جمعی از آقایان نمایندگان پیشنهاد کرده‌اند که در ایام عاشورا سه روز در مجلس روضه خوانی بشود البته مخالفی نخواهد بود (جمعی تصدیق نمودند)
بیان الملک ـ خوب است ۵ روز قرار بدهند
رئیس ـ در جلسه گذشته راجع به آقای نظام الدوله بنا بود کمیسیونی بقرعه معین شود و فراموش شد حالا استقراع می‌شود (آقای سهام السلطان استقراع نموده و آقایان مفصلة ذیل معین شدند)
آقای مدرس ـ آقای منتصرالملک ـ آقای صدرالاسلام ـ آقای میرزا محمد نجات ـ آقای سهام السلطان ـ آقای شیخ الاسلام اصفهانی.
مدرس ـ راجع به چه مسئله است.
سهام السلطان ـ برای رسیدگی بدوسیه آقای نظام الدوله که در جلسه قبل مخالفت داشت و رجوع بکمیسیون شد.
رئیس ـ آقای سردار معظم پیشنهاد کرده‌اند امروز قرائت می‌شود در جلسه دیگر رای گرفته می‌شود (پیشنهاد آقای سردار معظم را آقای امیر ناصر بمضمون ذیل قرائت نمودند)
نظریاتیکه در حکومت شوروی باید مقدرات مملکت بایستی باقی افکار عامه حل شده و ما بین نمایندگان ملت و افراد خیر خواه و اصلاح طلب مملکت رشته‌های محکم ارتباطیه موجود شد و امور مملکتی با تبادل نظر و مشارکت عناصر حاکمه و خیر خواهان جمهور و پیشروان افکار عامه تحت مطالعه گذاره شده وصل گردد یکی از وظایف اولیه مجلس چهارم این است که یأی علاقه مندان باساس مشروطیت را که بواسطه فکر از اداوار فترت بی احترام شدن قوانین فقدان کامل مکافات و مجازات اجرا نشدن اصاحات در مملکت و امثال آن حقاً حاصل شده است ثانیاً مبدل بامیدواری نماید که آنان از زوایای خموات خارج شده و زندگانی عمومی و ملی مشارکت نمایند.
برای نیل باین مقصود البته مجلس شورای ملی با شروع با جراء اصول و اصلاحات مذکوره در فوق باید اقدامات مفصلتری از فبیل تأسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی ویلدی برای مشارکت خود اهالی در زندگانی اجتماعی خود به عمل آورد ولی برای اینکه در این زمینه قدم اول در مرکز برداشته شده و افکار خیر خواهان در اطراف افکار نمایندگان تمرکز یابد و ما بین مجلس چهارم و طبقات دیگر رشته‌های محکمتری ایجاد گردد لهذا بنده پیشنهاد می‌کنم در هفته یک روز از طرف هیئت محترمه رئیسه مجلس شورای ملی عده از نمایندگان علماء اعلام و اعیان و تجار و اصناف و جمعیتهای سیاسی به مجبلس دعوت شده و با نمایندگان محترم در امور مهمه مملکتی من غیر رسم تبادل نظر نمایند که نمایندگان از افکار خیر خواهان قوم و آنان از عقاید نمایندگان اطلاع حاصل نموده و رشه‌های رابطه و دادیه محکمتری در بین ایجاد و زمینه مشترکی برای اصلاحات مملکتی تهیه شود تعیین روز و ساعات دعوت وعده مدعوین به نظر هیئت رئیسه مجلس واگذار می‌شود.
رئیس ـ این پیشنهاد طبع و توزیع شده و در جلسه دیگر رای گرفته می‌شود فعلاً کار دیگری در دستور نداریم عیر از انتخاب کمیسیونها
مشیرالدوله ـ بنده اجازه می‌خواهم.
رئیس ـ بفرمائید
مشیر الدوله ـ بدواً بنده از آقایان نمایندگان معذرت می‌خواهم که باین عرایض خودم تضییع وقت فراهم می‌کنم ولی ناگزیرم عرایضی که دارم عرض کهنم در شماره چهارم جریده طوفان شرحی راجع به مرحوم آقا شیخ محمد خیابانی مندرج بود که قسمتی از آن راجع بکابینه بنده است و چون بکلی عاری از حقیقت است لازم میدانم که در این جا بعضی توضیحات برای اطلاع خاطر آقایان نمایندگان عرض کنم اگر چه در موقع خود و زمان کابینه بنده تمام وقایع کما هو حقه در بیانیه هائی که صادر شده بود بتوسط جراید باطلاع عامه رسیده یقیناً آقایان نمایندگان از آن بیا نیه‌ها بی اطلاع نیستند ولی چون یک چیزهای تازه در روزنامه نوشته شده است ناگزیرم آن اظهارات را بلا جواب نگذارم و شرح می‌دهم بنده را با سابقه مرحوم خیابانی هیچ کاری نیست ایشان چه نیتی داشتند و چه اقدامات قبل از تشکیل کابینه بنده در آذربایجان کرده‌اند به بنده مربوط نیست و اطلاع کاملی هم ندارم و اولیاء امور وقت بهتر از چگونگی آن اطلاع دارند توضیح و تصدیق و تکذیب آن مسائل راجع به کابینه بنده نیست آن قسمتی را که راجع به کابینه بنده استبنده ناگزیرم و لازم میدانم حاق مسئله را بعرض برسانم در شماره چهار همان روزنامه که اسم بردم مطالبی نوشته شده و این طور چلوه داده شده است که مسئله آذربایجان در زمان کابینه بنده در اطراف شخص مخبرالسلطنه دور میزده و مرحوم خیابانی اصرار داشته است که مخبر السلطنه به آذربایجان نرود بنده و کابینه بنده اصرار داشته‌ایم او برود خیر اینطور نیست و بکلی عاری از جقیقت است تلگرافاتی که مکرر می‌کرد با حضور تمام اعضاء هیئت قیام بعمل آمد و صورت آنها در کابینه ریاست وزراء در تلگرافخانه ضبط است مسئله را معلوم می‌دارد صریحاً بما می‌گفتند که ما والی نمی‌پذیریم ما از مرکز نمی‌خواهیم که بکار آذربایجان دخالت بکند ولی هر قدر ضول می‌خواهیم بدهید.
بدیهی است که آقایان نمایندگان تصدیق می‌نمایند که رژیم مشروطیت یعنی همان رژیمی که مرحوم خیابانی بقول هوا خواهانش اجرای او را از کابینه ما می‌خواست همان رژیم آیا به یک هیئت دولتی اجازه می‌دهد که اصل و اسا مرکزیت و تجزیه ایران را قبول کند (جمعی گفتند خیر) گفتیم آذربایجان جزء لایتجزای ایران است اگر حرف در شخص والی آذرباینجان بود برای حل مسئله آذرباینجان اشکالی باقی نمی‌ماند بالاخره از اقدامات زیاد و قتی دیدم هیچ منطقی را گوش نمی‌دهند و هیچ حرف صحیحی بخرجشان نمی‌رود مصمم شدیم و والی را که خودشان صلاح میدانیستیم فرستادیم در همان روزنامه اینطور نوشته شده که توطئه و نقشه فوت خیابانی در مرکز کشیده شده بوده است این مسئله را هم بنده تکذیب می‌کنم وقتیکه والی از اینجا حرکت کرد باز امیداور بودیم که مرحوم خیابانی آنقدر دارای عقل سلیم هست که بعد از ورود والی نظر باوضاع امروزه دست برادری بطرف والی دراز کرده و با هم کار بکنند ابداً یک همچو نقشه در اینجا کشیده نشده والی همان کمال جد و جهد را داشت که وقتی وارد محل می‌شود بطور مسالمت و مصالحه خاتمه باینکار بدهد و اگر موفق نشد بواسطه اولتیماتومی بود که مرحوم خیابانی بوالی داد آقایان نمایندگان این مطالبی را که عرض می‌کنم فقط از طریق راپورتهای رسمی نیست بلکه غیر از راپورتهای رسمی راپورتهای خصوصی هم به بنده می‌رسد و از طرف دیگر هم بنده از اوضاع آذربایجان بی اطلاع نبودم و مخصوصاً میدانم والی ما که وارد شد باندازة حوصله و بردباری کرد که هیچ کس منتظر نبود این اطلاعات از یک منبع موثق و بیطرفی است که اگر مجلس شورای ملی یک وقتی بخواهد باینکار رسیدگی کند کاملاً می‌توانم آن منبع ر بدست بدهم ولی حالا هیچ نخواهم گفت و باز هم عرض می‌کنم اینکه نوشته شده است نقشه در اینجا کشیده شده بود خیر مسئله آذربایجان و مرحوم خیابانی چنانچه بعضیها تصور می‌کنند آنقدرها هم اهمیت در نظر دولت نداشت دولت جد و جهد می‌کرد که مسئله بمسالمت بگذرد و دولت در کمال خوبی می‌دانست که در آذربایجان غیر از عده معدودی هیچکس با دیکتاتوری مرحوم خیابانی همراه نیست و بخاتمه دادن این مسئله هیچ اهمیت نمی‌داد که نقشه آن را بکشد مسئله جنگی در کار نبود که کابینه دولت وقت خودش را صرف نقشه کند مقصود این بود که حتی المقدور کار بمسالمت بگذرد زیرا آنها هم تبعه داخله و ایرانی بودند والی هم نهایت جد و جهد را به خرج داد که بمسالمت بگذرد ولی موفق نشد و بعد از ورود به تبریز بعد از آنکه التیماتوم از طرف شیخ محمد خیابانی باو داده شد مجبور شد که بقوه قزاق متوسل شود و فوت خیابانی هم چنانکه والی آذربایجان می‌گوید بواسطه افتخار بوده به هرحال وقایعی که اتفاق افتاد خوب ثابت کرد که دولت در نظریه خودش صائب بوده و مسئله آن اهمیتی نداشته برای اینکه ورود دویست نفر قزاق به تبریز بتمام این اوضاع خاتمه داد اگر قلوب آذربایجانیها با خیابانی بود آیا دویست نفر قزاق می‌توانست باین اوضاع خاتمه دهد آیا فراموش کردید اهالی آذربایجان با ستارخان چقدر مقاومت و ایستادگی نمودند و بالاخره فاتح بیرون آمدند آذربایجانی که خود را همیشه دست راست و قوی هیکل ایران دیده آذربایجانی که عادت کرده همیشه جویهای خون برای حفظ حدود و ثقور ایران برای حفظ قومیت و ملیت ایران جاری کند باین حرفهای مشعشعی گول نمی‌خورد (احسنت احسنت) تاریخ سه هزار ساله ایران آذربایجان را با ایران چنان ممزوج کرده است که به هیچ وجه قابل تجزه و انفکاک نیست (احسنت احسنت) شخص عاقلو مال اندیش میداند که فقط سعادتمندی آذربایجان در پرتو اتحاد و جزء ایران بودن است آذربیجانی‌ها گول این حرفها را نمی‌خورند و می دانند که اگر آذربایجان از ایران مجزی شود قائم بلذات نخواهد بود دیر یا زود جزء این یا آن خواهد شد (صحیح است) من و کابینه وزرای من در پیشگاه کلام الله مجید قسم یاد کرده بودیم اصل مشروطیت را حفظ کنیم قسم یاد ننموده بودیم ایران را تجزیه کنیم (احسنت احسنت) قسم برای این نبود که ملوک الطوایفی در این مملکت تأسیس کنیم پس ما به وظیفه خودمان رفتار نموده‌ایم حالا هرچه می‌خواهند بگویند این مطالب را برای این عرض کردم که آقایان نمایدگان (اگر چه تا اندازة مسبوق بوده‌اند) بهتر مسبوق شوند بالاخره قسمتی در روزنامه مربوط به شخص بنده است چون مطلب شخصی است بنده وقع مجلس را بدفاع شخصی تصییع نخواهم کرد بخصوص که تصور می‌کنم بنده صلاحیت قضاوت را درباره خود ندارم ولی در عین حال می‌گویم و البته آقایان نمایندگان نیز تصدیق خواهند نمود که مخالفین من هم که در خارج مجلس هستند چنین صلاحیتی را ندارند قضاوت درباده بنده و اولیاء امور ایام فترت راجع به محکمة صالح و بی غرضی است.
سردار معظم ـ بنده بعد از بیانات آقای مشیرالدوله چند کلمه در اصل مطلب می‌خواهم عرض کنم البته آذربایجان عزیزترین عنصر ایران است در این تردیدی نیست که گرانبهاترین در تاج ایرای است ولی این گرانبهائی آذربایجان مامدامی است که جزء ایران باشد بمجردی که از ایران مجزی شود دیگر عزتی برای آن باقی نمی‌ماند و بنابراین احترام و قدر دانی راجع به اشخاصی است که بخواهند باشد بمجرد اینکه از این حد خارج شد (خارج هر کس هر چه می‌تواند بگوید) ما و را صالح و خدمتگذار بوطن خود و ایران نمیدانیم آقای مشیر الدوله فرمودند خودشان نمی‌توانند درباره خود قضاوت کنند و سایرین هم نمی‌توانند در حق ایشان قضاوت بکنند من می‌گویم آقای مشیر الدوله ملت ایران در حق شما قضاوت کرده است در این مملکتی که خدمتگذار کم است شما بواسطه عملیاتی که کرده‌اید مظهر وطن پرستی هستید شما محتاج بمحاکمه نیستید دلتنگ نباشید زیرا در این مملکت به وطن خواهی و اصلاح خواهی امر نمی‌گذرد در این محیط اصلاح و اصلاح خواه دشمن زیاد دارد این محیط دوره فترت پسندیده اصلاح نمی‌خواهد زیرا اصلاح با منافع خصوصی داخلی و خارجی مغایرت دارد بلی خیلی اشخاص هستند که دشمنان واقعی اصلاحند همان دشمنان واقعی اصلاح که جامه‌های سرخ و سبز و سفید اصلاح را به تن خودشان می‌کنند وقتی آن جامه‌ها را از روی آنها بردارند خواهید دید که در زیر آن جامه‌ها دشمنان حقیقی ملت ایران می‌باشند.
شما و مجلس شورای ملی از حملات دشمنان مکدر نباشید زیرا وظیفه شما و وظیفه مجلس دورة چهارم که پس از شش سال دوره فترت می‌خواهد زمام امور مملکت را در دست بگیرد این است که آن سنگهائی که در راه اصلاح حکومت‌های مختلفه دوره فترت و منافع خارجی انداخته‌اند بدست شما و بدست مجلس شورای ملی و بدست عناصر اصلاح خواه باید بر طرف شود شما می دانید که از هر طرف مورد حمله خواهید شد از این حملات نگران نشوید زیرا اگر در طهران که مظهر افکار واقعی ایران نیست طرفدار کم داشته باشید اگر در طهران ما مورد حمله و تنقید جرایدی که معلوم نیست به پول کی طبع و همه روزه منتشر می‌شوند واقع می‌شویم نباید دلتنگ باشیم برای آنکه آن حس واقعی ملت ایران یعنی همان ملتی که زحمت و رنج می‌برد و بعرق جبین خود نان می‌خورد پشت سر شما و مجلس شورای ملی مثل کوه خواهد بود.
رئیس ـ آقای نظام الدوله
نظام الدوله ـ عرضی ندارم
آقا سید فاضل ـ بنده خواستم مختصری نسبت باظهارات آقای مشیرالدوله عرض کنم و حقیقتاً آقای سردار معظم داد سخن را دادند و خود آقای مشیرالدوله هم در مسئله آذربایجان لقد عجاز قیما اقلو آنچه را باید بفرمایند فرمودند البته آن کسی که مؤسس مشروطیت است هرگز حاضر نمی‌شود این افکار ناقصه را قبول کند و بالاخره نسبت به آقای مشیرالدوله عرض می‌کنم که وجود ایشان یک عنصر وطن خواه و اصلاح طلبی است که از برای ملت ایران مغتنم است و حقیقت باید ایران و ایرانیها بوجود ایشان فخر بکنند زیرا شخصی هستند از برای مملکت فداکار و این اراجیف که در جراید با آبونه کم و مخارج زیاد اداره می‌شوند و معلوم نیست از کجا است بنده خدمت آقای مشیرالدوله عرض می‌کنم مثل کوه باشید که لایحو که العواصف استقامت بفرمائید در همین رویه جاریه که داشتید واداد وطن خواهی و فداکاری داده باز هم از برای ملت خود با هر کس که در رویه خودتان شریک میدانید به ایستید و استقامت کنید خلاصه اینکه بنده کمال تشکر را از زحمات ایشان نسبت به مملکت دارم.
رئیس ـ ملک الشعرا (اجازه نطق)
ملک الشعرا ـ در عین اینکه بنده تمام فرمایشات آقای مشیر الدوله را تصدیق دارم و بلکه بیش از آنچه ایشان فرمودند بنده یک اطلاعاتی در این موضوع داشتم حتی من در روزنامه من قریب ۶ ماه در اطرف این قضیه که فرمودند یعنی مسئله آذربایجان با مطبوعات بادکوبه و سیاسیون تبریز یک مناقشات قلمی در این قضیه داشتم ولی یک نکته خیلی مختصر را که مربوط می‌شود به قبل از زمان کابینه آقای مشیر الدوله می‌خواهم عرض کنم و اذعان بکنم که در قضیه تبریز بعضی از زمام داران طهران قبل از کابینه آقای مشیر الدوله یک اقداماتی کردند و یک بوالهوسی هائی دارند که آن بوالهوسی‌ها بعقیده بنده هیچ اساسی نبود و باعث بر این شد که خیابانیها یک مجالی پیدا کردند و تظاهراتی دادند و متاسفانه این تظاهرات باعث شد که حکومت مرکزی ایران (حقاً ده دقیقه عرض می‌کنم) حقا وادار شدند آن قوه را قلع و قمع کنند بنده متاسفم از فوت خیابانی نه بنده بلکه آقای مشیرالدوله هم فرمودند من هم از فوت خیابانی متاسفم ولی تمام اعتراضات و تمام احساسات خشم آمیزی که شما و سایر مردم در خارج نسبت بفوت مرحوم خیابانی داریم نسبتبه اشخاص میدانیم که بواسطه اقدامات خودشان مسبب به تحریک و سبب قیام خیابانی شدند بنده بخوبی اطلاع دارم که دعوت لامرکزیت ترک اجاقی و آن اجاق ترکیه که بوسیله عثمانیها در باد کوبه کانون پیدا کرده بود و در اطراف تبلیغ شده بود آن دعوت را هم خیابانی و رفقای او جد آرد می‌کردند و در عین اینکه این احساسات بخرج می‌دادند تنها باین قانع بودند که حکومت وقت اعتبارنامه آنها را تصدیق کند و بیایند به طهران اما این قضیه در طهراه به تعلل گذشت و درباره آمدن خیابانی و رفقای او غرض شخصی به خرج داده شد و بالاخره این غرض باندازه اهمیت پیدا کرد و قوی شد و بطور کثیفی تظاهر پیدا کرد که منجر شد باقدام خلاف ملیت و خلاف مشروطیت و ایرانیت و دولت ایران را مجبور کرد که آنها راقلع و قمع کند بنده به همان اندازه که آقای مشیرالدوله را تصدیق می‌کنم همان اندازه هم از فوت خیابانی متاسف هستم و بر اشخاصی که سبب قتل او شدند و او را قهراً وادار به قیامی کردند که بواسطه آن از بین رفت لعنت می‌فرستم و این گناه را بگردن کسانی می دانم که غیر از این گناهان دیگری هم بگردن آنها هست وامیدوارم در مقابل محکمه صاحه عدالت محاکمه بشوند و خوب از بد تمیز داده بشود.
رئیس ـ گویا مذاکرات کافی است چون کار یگری در دستور نداریم با اجازه آقایان جلسه را ختم می‌کنیم ولی قبل از آنکه تشریف ببرند خوب است بعضی از این کمیسیونها را معین بفرمایند.
برای کمیسیون خارجه شش نفر باید معین شود امشب یعنی بفرمائید کمیسیونهای عرایض و محاسبات و بودجه و مبتکرات همه از شعبات باید معین بشوند.
کمیسیون عرایض شش نفر. کمیسیون محاسبات شش نفر. شش نفر کمیسیون بودجه. ۱۸ نفر کمیسیون مبتکرات
سردار معظم ـ در موضوع کمیسیونهائی که از شعب معین خواهد شد چون مدت مدیدی تعطیل در پیش داریم و مدت کمی باقی خواهد ماند که شعبات تجدید بشود بهتر این است که پس از تجدید شعب این کمیسیونها از شعب تازه انتخاب بشود اما اجازه که خواستم راجع به خودم بود که از آقایان استدعا کنم بنده را در هیچ کمیسیونی انتخاب نفرمایند که بنده معذور خواهم بود.
رئیس ـ از حالا تا چهاردهم میزان اگر یک لایحه یا یک طرح قانونی پیشنهاد بشود باید کمیسیون مبتکرات انتخاب شود بقیه کمیسیونها بماند برای بعد.
رئیس ـ آقای مدرس (اجازه نطق)
مدرس ـ بنده هم خواستم همین اظهاری را که آقای سردار معظم فرمودند طابق النعل بالنعل عرض کنم چون حالش را ندارم معذرت می‌خواهم که عضویب کمیسیونها را قبول کنم.
محمد هاشم میرزا - کمیسیون بودجه را بنده خیلی لازم می دانم و عرض می‌کنم خیلی اهمیت دارد اما کمیسیون مبتکرات و محاسبات و عرایض چندان اهمیتی نداشته و بعدها لازم می‌شود.
سلطان العلما - بنده در جلسه سابق راجع به شعبه‌ها عرض کردم که نه سه ماه گذشته و نو چهاردهم میزان رسیده است و هنوز تجدید شعبات مدتش نرسیده است و تصویب هم شد.
رئیس - بلی تا دوم میزان شعباتی که فعلا موجود هستند باقی خواهند بود در دوم میزان تجدید می‌شود.
آقای سردار معظم - (اجازه نطق)
رئیس - بفرمایید
سردار معظم - نظر به اینکه تقریبا دو یا سه روز از تعطیل محرم باید شعب تجدید شود در ظرف سه روز هم یقین دارم نه طرح قانونی و نه لایحه پیشنهاد خواهد شد از این نقطه نظر بود که بنده عرض کردم که شعب پس از تجدید کمیسیونها را از روی تجانس اعضای خود انتخاب کند و اما اینکه آقای محمد هاشم میرزا فرمودند کمیسیون بودجه باید فورا تشکیل بشود هیچ عیب ندارد اما کمیسیون بودجه برای رسیدگی به بودجه است پس ابتدا باید از طرف دولت بودجه تهیه شده و به مجلس تقدیم شود و بعد به کمیسیون بودجه می‌رود ولی حالا که هنوز بودجه تهیه نشده و اطلاعات خارجی داریم که هنوز هیات دولت هم بودجه را تهیه نکرده است و متاسفانه معلوم نیست به چه وقت محول می‌شود و مجلس شورای ملی یکی از وظایف اولیه اش این خواهد بود که بعد از تعطیل محرم به دولت هر روزه یادآوری کند که بودجه را بفرستد بنابراین من مقتضی نمی دانم در تعیین کمیسیون امشب عجله شود و تصور می‌کنم بهتر این باشد که شعب تجدید بشود و تجدید شعب هم مقارن خواهد شد با بعد از تعطیل محرم آنوقت پس از تجدید شعب از روی مطالعه کمیسیونها انتخاب می‌شود من هیچ نمی دانم اگر باین ترتیب عمل بکنند به کدام قسمت از وظایف مجلس اعلمه وارد می‌آید.
رئیس - پس رای می‌گیریم به پیشنهاد آقای سردار معظم که کمیسیون‌هایی که از شعب باید آنتخاب شود بماند برای دوم میزان آقایانی که با این ترتیب موافقند قیام کنند. (جمع کثیری قیام کردند)
رئیس - تصویب شد. پس فقط کمیسیونی که امشب معین خواهید فرمود کمیسیون خارجه است و شش نفر خواهد بود. جلسه آینده شنبه چهاردهم محرم و دستور آن رسیدگی به اعتبار نامه‌های آقایان سدیدالملک، شیخ العراقین زاده و نجات و تعیین بقیه کمیسیونها خواهد بود و این که عرض کردم برای عضویب تحقیق انتخابات آذربایجان و در دفعه ثانی ۳ نفر اکثریت پیدا کرده‌اند اشتباها عرض کردم فقط آقای سلیمان میرزا و آقای رکن الملک اکثریت حاصل نموده‌اند و با آقای مشیرالدوله ۳ نفر می شوند و ۳ نفر دیگر باید انتخاب شوند.
(مجلس یک ساعت و نیم از شب گذشته ختم شد)