مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۴ امرداد ۱۲۸۶ نشست ۱۳۳
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نخست | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| نمایندگان مجلس شورای ملی دوره قانونگذاری نخست |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۴ امرداد ۱۲۸۶ نشست ۱۳۳
مذاکرات سه شنبه بیست و ششم شهر جمادی الثانی دارالشورای ملی
خلاصه مذاکرات روز یکشنبه ۲۴ را آقا سید محمد تقی قرائت کردند.
آقا سید محمد تقی – اجازه گرفتم از جناب رئیس و می‌خواستم نیم ساعت اظهارات خود را بنمایم ولی بواسطه اینکه وقت مجلس و حق سایرین ضایع نشود مختصرا اظهارات خود را روی کاغذ آورده عرض می‌نمایم (قرائت شد):
- بسم الله الرحمن الرحیم. چندی بود که بعضی اوراق ژلاتینی اشخاص بی‌شرف و ناموس که وجهاً من الوجوه استشمام رایحه طیبه شرع و شریعت و انصاف و انسانیت را نکرده بین خواص و عوام منتشر کردند که مندرجات آنها به اشخاص محترم از رجال دولت علیه بود اگر اظهاری می‌شد که باید از این گونه اشخاص جلوگیری کرد نسبت استبداد و ضد مشروطیت بمانعین آن می‌دادند چون کون در ترقی است بواسطه مسامحه و مماطله در ردع و منع آنها هم ترقی کرده نسبت بعلما و بزرگان دین و سادات محترم که ذراری رسول صلی الله علیه وآله و سلم و طلاب مکرمند بعباراتی قبیح و مستهجن در مقام هتاکی و بعضی عنوانات سوء برآمدند بواسطه القای شبهه که همین اشخاص خذلهم الله تعالی فی ما بین علماء اعلام و حجج اسلام متبع الله المسلمین طول بقائهم کرده و می‌کنند اگر کسی در مقام منع خواست برآید خوفا للتهمه خودداری نمود مع ذلک بنابر وظیفه اسلامیت از راه (من آنچه شرط بلاغ است با تو می‌گویم) در نقاط لازمه اظهار تشکی از عدم جلوگیری آنها کردند ابدا مفید فایده نشد حمل بر غرض کرند بدرجه که نسبت بشرع و شریعت و نفوس مقدسه آن بیانات که از هیچ کافر و لامذهبی اظهار و نشرش پسندیده نبود نشر و منتشر گردید که بیانش اقیح از اظهارش است دلخوش داشتیم که اینگونه مطالب را اشخاص لامذهب و طایقه ضاله مضله و مفسدین فیما بین دولت و ملت نشر می‌دهند این هم یک قسم از قطاع الطریق است اعتنایی باینها نباید کرد دیدند که باین هم نتوانستند اختلاف واختلالی در مملکت حاصل کنند تا علنا اظهار عقاید باطله خودشان را بنمایند بنا را بر اتهام به بعضی از وکلا محترم دارالشورای ملی شیدالله ارکانه گذاردند در یکی دو مجلس علنا اظهار شد که باید از این اشخاص حق‌نشناس جلوگیری کرد توجهی نفرمودند تا در مقام جسارت و اهانت حضوری حتی ضرب و قتل بعضی از محترمین وکلا برآمدند هر چه گفته و نوشته شد که اینگونه اشخاص مفسد داخل در مفسدین فی‌الارض هستند وباید مجازاتشان داد که تولید فتنه دیگری نشود کسی در مقام مؤاخذه و اجرای آن برنیامد تجری بحدی رسید که همین اشخاص بیدین خدانشناس که غرضی جز فساد در دین و توهین متدینین و القاء عداولت فیمابین دولت وملت و انضحار خاطر عموم ملت از وکلا محترم خودشان چیز دیگر ندارند اوراق ژلاتینی منتشر کردند که فلان وکیل و فلان منتخب از فلان وزیر رشوه گرفته که همراهی با او بکنند این تهمت را زدند که شاید باین واسطه زبان خیر خواهی ایشان را در ملت پرستی و دولت خواهی و حفظ قوانین شرع در مجلس کوتاه نمایند غافل از اینکه اینگونه اظهارات و اتهامات موجب جلادت و جرئت اشخاص متدین و بمفاد آیه وافی هدایه (عسی آن تحبوا شیئا و هو شرلکم (زبان آنها دراز خواهد شد بدون ترس و بیم که گفته‌اند:
- تو پاک باش مدارای برادر از کس باک
- زنند جامه ناپاک گازران برسنگ
- بیش از پیش در مجلس مقدس عقاید خودشان را با لسان حق گویی در منع آنها واصلاح حال ملک و ملت اظهار خواهند فرمود باری بیواسطه آنکه مثل این اشخاص مثل خفاش و طعنه بخورشید بود مسامحه در اظهار وابراز آن شد حالا کار بجایی رسیده است که در عمارت بهارستان بعد از اختتام مجلس و تفرق اعضای محترم و وکلاء معظم بعضی از آن اشخاص غوغا طلب فتنه جو که اسم خود را وطن پرست وملت خواه گذارده‌اند در میان این مردم بیچاره که مطلع از احوال اینگونه اشخاص نیستند یا مطلعند از حالات آنها ولی برای حفظ شرف خودشان اظهار نمی‌کنند با کمال بی شرفی در شب دوشنبه و آن موقع باریک به حیله خیرخواهی و وطن پرستی که بهترین حیل است مردم را ترغیب و تحریص به آشوب و فتنه کرده نسبت به بزرگان دین مبین و مروجین احکام حضرت سید المرسلین علیه صلوات المصلین اسائه ادب و باغراض شخصانی و هواجس نفسانی رجال باکفایت دولت جاوید مدت را بدون علت و سبب متهم و متهتک ساختند آری.
- مهر درخشنده چو پنهان شود
- شب پره بازی گر میدان شود.
- و در همان مجلس نطقی مهیجانه نواب والا شاهزاده یحیی میرزا فرمود که تمامی عبارتش راجع بتوهین و تضییع رؤسای دولت و ملت بود و مقطع مزخرفات آن نواب والا این بود که وزیر داخله به وکلای مجلس از رئیس و مرئوس رشوه داده و نمی‌گذارد امور این مملکت پیشرفت نماید علاوه بر این جسارت واسائه ادب که نسبت بشخص وزیر داخله که یکی از وزراء مسئول و رئیس الوزراء است کرده و مجلس تا زمانیکه خیانت از یکی از وزراء تمانیه ندیده مجداً باید حمایت از آنها بنماید عموم وکلا را من الرئیس و المرئوس پیش ملت معرفی بمرتشی کرده خاصه در چنین مقام محترمی البته ملت عموما از اظهار مشارالیه قلوبشان نسبت بوکلاء محترم خودشان عموماً با بعضی دون بعضی خصوصا منضجر و ظنین شده یا خواهد شد باین جهة با آن همه اقدامات مجدانه و اهتمامات مردانه و جان بازانه که در این مدت در راه شرع و شریعت و اسایش اهالی وطن عزیز خودشان کرده و می‌کنند شرف آنها را از میان برده و خواهد برد در ازای تعظیم و تکریم بآنها توهین و تخفیف خواهند کرد چون این مجلس مقدس حافظ حقوق و شرف فردفرد اهالی وابناء این خاک است البته تا حفظ شرف خود را ننماید نمی‌تواند شرف دیگران را محفوظ بدارد وچون این هیئت محترم و سایر مردم این مجلس رامقدس میدانند در صورتیکه یکی از اعضاء آن یا جمعی مرتشی باشند البته خائن و صلاحیت از برای نمایندگی ملت و عضویت این مجلس را ندارد و مسلم است در این صورت مجلس که مقدس نیست بلکه محترم نخواهد بود فلهذا بر این هیئت جامعه که اطباء حاذق این مملکتند کالفریضه فرض است که خدای ناخواسته اگر عضوی از اعضای این مجلس مبتلا بمرض شقاقلوس رشوه باشد باید فورا و جدا آن عضو را قبل از سرایت بعضو دیگر و فاسد کردن آن عضو قطع نمایند تا مجلس محترم و مقدس باشد واین بنده که یکی از نمایندگان این ملت و عضو این مجلسم از طرف خود اصالة و از طرف هیئت محترمه علمیه و غیرهم وکالة بمجلس عرضه می‌دارم و دعوی شرف می‌کنم که نواب مشارالیه شرف ما را در محضر من الناس متهتک ساخته برای حفظ شرف خودمان استدعا می‌کنم که جدا این شخص را بخواهند علنا بگوید کدام یک از اهل این مجلس رشوه گرفته‌اند و در مقام تنزیه خودم هم نیستم که (ان النفس الاماره بالسوء الاما رحم ربی) البته پس از ثبوت و وضوح مرتشیرا مجازات داده از عضویت فصلش کنند والا جدا مشارالله را بعد اظهار از عجز و اثبات مجازات سخت داده که اسباب عبرت دیگران بشود که بلاجهة بفرض شخصی و هوای نفسی در مقام اتهتاک شرف مردمان باشرف برنیایند و خاطر ملت محترم را از وکلاء معظم خودشان مکدر نسازند و رسما از عموم ملت استدعا دارم که اگر کسی نسبت خیانت بیکی از وکلاء فخام خودشان داد جدا از آن شخص با حضور آن وکیل ثبوت خیانت را بخواهند و خائن را مجازات بدهند و زنگ ملالت و کدورت را از سراپای قلوب خودشان بزدایند و گوش بمزخرفات این شیاطین مجسم و ابالیس معمم ندهند و وکلا خودشان را با کمال امانت و دیانت بیش از پیش بشناسند تا مفسدین و خائنین بحیله وطن پرستی و نطقهای عوام فریب درمجالس و محافل نتوانند رخنه در دین فتنه و آشوبی در مملکت بنمایند.
آقا میرزا حسین شهیدی – این مورد مسامحه بردار نیست باید حاضرش کنند هر کسی رشوه گرفتند ثابت نماید اگر نتوانست تنبیه شود.
آقا سید محمد تقی – توضیحاً عرض کنم که این شاهزاده یحیی میرزا اشتباه نشود بنواب والا شاهزاده یحیی میرزا ثقةالسلسطنه که وکیل محترم هستند.
آقا میرزا حسین شهیدی – حبل المتین از آن بدتر کرده چه حق دارد اینطور می‌نویسد.
آقا سید محمد تقی- از قرار روزنامه نویسها حالا بوظیفه خود عمل می‌کنند ولی حبل المتین هر نطقی که تماشاچیها و مفسدین در عمارت بهارستان کردند برمیدارند می‌نویسد چرا یک جمعی او را شنیدند او برمی‌دارد انتشار می‌دهد بتمام ولایات.
حاجی محمد اسمعیل آقا – شما باید اولا این شخصیکه این نطق را کرده بخواهید در محکمه محاکمه بشود و مجارات شود و بعد حبل المتین هم که آن نطقها را نشر داده در موقع خودمسئول است.
آقا محسن وارث- شما اصل را درست نمایید لابد محرک دارند آنها را معلوم نمایید.
حاجی محمد اسمعیل آقا – بنده دیروز سه نفر را دیدم ولی نشناختم که می‌گفتند برویم بازار را ببندیم یکی از آنها می‌گفت نمی‌شود دیگری می‌گفت همین قدر که ما جلو افتادیم بعضی هم همراه شده قهراً بسته خواهد شد اینها تا باین درجه اهتمام در بستن و برهمزدن شهر دارند.
آقا سید حسین – آن سه نفر را نمیدانم ولی این دو نفر که یحیی میرزا و سلیمان میرزا باشند روز یکشنبه قبل از وقت مردم را محرک بودند و همچنین بستن بازار را هم آنها محرک بودند باید دانست که اینها یک محرک بزرگ دارند امروز باید این مطلب تمام شده محاکمه و مجازات آنها را خواست.
آقا میرزا سید علینقی – این اشخاص حاضر بشوند بعد از استنطاق محرک هم معلوم می‌شود.
آقا سید عبدالحسین شهشهانی – اینکه بطور ابهام و اجمال نسبت بدهند وکلا رشوه گرفته‌اند بینی و بین‌الله راضی نیست همچنین مخلوق هم راضی نیست خوب است شاهزاده که این نسبت را می‌دهد آن شخص را معین کرده ثابت نماید تا آن شخص وکیل بمجازات برسد والا اگر از روی عمد یا عمیااً گفته است باید مجازات داده شود.
وکیل التجار – تهمت زدن بوکلاء نسبت بزرگی است این مسئله نیست که چشم پوشید اگر بخواهید بهمین گفتن مجازات بامروز و فردا بگذرد توهین بزرگی بخودمان کرده‌ایم ما نمیگوییم معصوم هستیم شاید بعضی باشند ولی باید این مطلب معلوم شود.
حاج امام جمعه – از اول دنیا تا حال همینطور بوده وقتی که می‌خواستند بیک اساس رخنه کرده وصدمه بزنند بدوا بخود آن اساس کار ندارند مثلا می‌خواهند باسلام ایراد نمایند اول ببزرگان آن بد میگویند تا کم کم رخنه با اصل آن نمایند همچنین در خصوص این اساس مقدس علنا نمی‌توانند بدگویی کنند لابد باعضاء بد میگویند تا بتوانند رخنه نمایند من شکوه از این ناطقین ندارم شکوه از آن ملت دارم که دور این اشخاص جمع شده گوش باین حرفها می‌دهند من دو ساعت اگر حرف صحیح بزنم گوش نمی‌دهند ولی بمزخرف آنها گوش می‌دهند و خوشحال می‌شوند دیگر ما چطور در اینجا نشسته بتوانیم کار این ملت را اصلاح نماییم و این حرکات نیست مگر بواسطه جهالت آنها.
حاج محمد اسمعیل آقا – بلی این مردمان جاهل هستند و بعضی از مفسدین و مغرضین هستند که این کارها را می‌نمایند ولی هستند ملتی که بوکلاء خود کمال احترام را دارند و مطالب را هم در موقع درست ملتفت هستند چنانچه دیروز خواستند همین اشخاص بازار او را ببندند مردم آنها را رد و منع کردند.
احسن الدوله – بدیهی است تا در مقابل مجلس مدعی نباشد نمی‌شود و باید وکلا محض روسفیدی عموم مجاهدت نمایند و ثابت قدم باشند ولی چیزیکه هست توسط کار ما را خراب کرده که بعضی از وکلا در وزراتخانه‌ها رفته توسط بعضی کارها را می‌نمایند و این اسباب اتهام وکلا شده.
حاجی معین التجار- این تحریکات تا پریشب در پرده بود ولی پریشب معلوم شد آن اشخاصی که اینجا بودند و همچنین آنهاییکه خواستند بازار را ببندند اهل بازار آنها رامیشناسند این اشخاص می‌خواهند کاری نمایند که این مملکت را مغشوش کنند اگر استنطاق شوند محرک معلوم خواهد شد اینها خودشان کسی نبودند محرک دارند.
حاج محمد اسمعیل آقا – دیروز آمدند گفتند که جمعی رفته‌اند خنه صدرالعلما و جمعی هم حاضر هستند که بگویند آنها چه اشخاصی بودند و آنها را می‌شناسند.
آقا سید محمد تقی – این مطلب صحیح است چنانچه پریشب بعد از نطق یحیی میرزا فورا تکفیر اتابک را که در چهار سال قبل بود قرائت کردند. معلوم نیست این تکفیرنامه فورا کجا بود حاضر شد.
آقا میرزا محمود خوانساری – این اشخاص که بوکلا تهمت زده‌اند بعقیده بنده باسلام ودین صدمه زدند باید بجد ایستادگی کرد تا بمجازات برسند.
آقا میرزا فضلعلی آقا – برای هر کس که مدعی پیدا می‌شود البته از روی عقل کار می‌کند و مدعی عاقل مطالب را القا می‌کند بدوستان نادان و آنها را آلت کار قرار می‌دهد چنانچه درعهد حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام عمروعاص مطالب را بطور دوستی باعوان و انصار حضرت القاء می‌کرد و بمقاصد خود نائل می‌شد حال مثل ما هم همینطور است اغلب این اشخاص مشروطه طلب ودوستدار مجلس هستند اما مفسدین آنها را محرک می‌شوند که بلکه یک آشوبی نمایند چنانچه هر حرفی که می‌زنند بوی آشوب می‌آید و بعضی راجع بهمسایگان می‌شود باید رفع آنها را نمود که این تحریکات والقاآت رامینمایند وقتیکه عنوان شرع می‌نماییم یک عده را بر ضد می‌انگیزانند مسئله وزرا که در بین بیاید بعضی مذاکرات می‌شود وگفته‌اند که وکلا نباید با وزرا مراوده نمایند مگر گفته‌ام که مراوده باوزرا ضرر ندارد و تاکنون بنده تا وزیری بدیدن من نیامده من بازدید نرفته‌ام مکرر یکدفعه بدیدن وزارت داخله و یک دفعه هم خانه فرمانفرما نمیدانم چطور مردم را گول می‌زنند و می‌خواهند آشوب نمایند معلوم است مقصود این اشخاص این است که مجلس از کار بیفتد ولی ما بر حسب تعهدی که کره‌ایم تاجان داریم از وظیفه خود دست نخواهیم کشید.
آقا سید حسین – چند نفری دیروز صدو پنجاه تومان پول برده‌اند بانجمن خیریه محمدیه که همراهی کنند تا بازار بسته شود وزیر داخله را عزل نمایند از آن انجمن سؤال شود که آنها چه اشخاصی بوده‌اند و این پول را که داده است.
حاجی محمد اسمعیل آقا – گمانم اینست تا باین درجه در این باب مذاکره کفایت می‌کند حالا نتیجه گرفته شود رأی بدهند که آنها را خواسته محاکمه شود ولی این محاکمه در کجا باید باشد.
آقا سید عبدالحسین شهشهانی – در مجلس باید باشد تا همه بدانند.
حاج معین التجار – در مجلس حضور حجج اسلام باشد (جمعی گفتند در عدلیه محاکمه شود).
آقا سید حسن تقی زاده – این امر نباید بمجلس راجع شود.
آقا میرزا محمود – کلیه هیئت مجلس در این باب مدعی هستند و مدعی نمی‌شود که حاکم شود و آنگهی از فردا هر کاری راجع بمجلس خواهد شد پس باید رجوع بعدلیه شود.
آقا سید محمد تقی- این نسبت که بوکلا داده شده است در حقیقت بتمام هیئت ملت توهین شده است باید در مجلس حاضر کرده در حضور تماشاچیان محاکمه شوند.
احسن الدوله – مجلس مدعی است نمی‌تواند حکم واقع بشود.
آقا سید محمد تقی – این فرمایش صحیح است ولی حجج اسلام حضور دارند وآنها پدر همه ملت هستند نخواهندگذاشت بر احدی ظلم شود.
وکیل التجار – این مطلب دو صورت دارد در صورتیکه نسبت بعموم داده شده باید حکم ثالثی باشد عدلیه و حجج اسلام وعده هم از وکلا باشند که شاهد و ناظر باشند.
وکیل الرعایا- البته استنطاق و مجازات این اشخاص لازم است و همه شما هم میدانید و می‌شناسید که اینها محرک دارند واصل محرکشان پنج نفرند و هر کدام از آنها تبعه و نوکری برای این کار دارند اگر چنین قدرتی دارید که بتوانید آنها را دفع نمایید و دیگر بعد از تحقیق تردید رای و واسطه پیدا نشود خیلی خوب است.
حاجی معین التجار – مقصود از این محاکمه به این است که نسبت رشوه بوکلا داده‌اند بلکه بعقیده بنده باید مقصود این باشد که در این یکساله که این مجلس برپا شده این محرکین و مفسدین قلب مبارک شاه را برگردانده نمی‌گذارند که با مجلس همراه باشند و همچنین اغتشاش ولایالت و برهم‌خوردگی سرحدات از اینهاست باید رسیدگی کرد و معلوم نمود که این اشخاص کی و چه می‌باشند تا همه مردم بشناسند.
فتح الله خان – اگر بنا بشود در اینجا محاکمه شود باز بعد از اتمام بعضی نسبتها بوکلا خواهند داد بهتر این است که بهمان عدلیه رجوع شود.
حاجی محمد اسمعیل آقا – بموجب نظامنامه اگر کسی مدعی وکیل شود نمی‌تواند بدون اطلاع مجلس جلب بمحکمه نماید حال شما می‌خواهید که تمام این هیئت بروند در عدلیه این نخواهد شد.
آقا سید محمد تقی – اینکه گفته شد حاکم باید کسی باشد که با این پنج نفر همراه نباشد صحیح است ولی باز مفسدین بعضی از اوراق منتشر کرده‌اند که وزیر عدلیه باین اشخاص پول داده است وحال آنکه عدلیه و اجزاء منزه از این کارها هستند و مفسدین باز شبهه خواهند کرد باید اینجا در حضور حجج اسلام باشد که نتوانند شبهه کنند.
آقا مشهدی باقر- از قرار این مذاکرات رأی نصفی اینست که در عدلیه باشد و رای نصف دیگر که در مجلس باشد خوب است زودتر رای گرفته شود و ختم گردد.
آقا سید مهدی – بدیهی است این اشخاص نسبت تهمت بهمه وکلا داده‌اند باید محاکمه در همین جا بشود مطلب دیگر سئوال می‌کنم که آیا روزنامه نویس حق دارد نطق تماشاچیها را بنویسد.
آقا شیخ حسین – بموجب نظامنامه هر چیزی که مخل حال مملکت و دولت و ملت باشد باید ننویسند ولی در این مملکت هر چه می‌نویسند برضرر و موجب شورش است می‌خواهیم حرف بزنیم میگویند باید روزنامه آزاد باشد دیگر نمیدانند آنجایی که روزنامه آزاد است افکار ملت را می‌نویسد و ضرر و نفع آنها را معلوم می‌دارد امروز وزیری که تمام عقلا معتقدند بر کفایت و همراهی او حبل المتین اینقدر دنبال می‌کند و بد می‌نویسد نیست اینها مگر از روی عرض و عناد.
حاج محمد اسمعیل آقا – بگمان بنده باین اندازه صحبت و مذاکره در باب مسئله سابق کفایت باشد حالت منتظره داریم وجمعی از تجار محترم اینجا هستند و می‌خواهند نتیجه اقدامات در باب مسئله سرحد ارومی را بدانند و آن تلگرافی که از صاحبقرانیه شده بود بنده مضمون اورا به ایشان ابلاغ نمودم و حالا محض اطمینان خاطر ایشان می‌گویم که سریعتر از این اقدام نمی‌شد که دولت در این باب فرموده اول اقدام تعیین حضرت والا فرمانفرما برای حکمرانی و سرداری کل قشون آذربایجان است و ثانیا اقدامات جناب وزیر داخله و وزیر امور خارجه است که باسلامبول و سایر جاهای لازمه تلگراف نموده‌اند که عساکر سرحدی عثمانی فورا عقب نشسته واز تعدیاتی که شده است ترضیه بخواهند و سریعتر و بهتر از این اقدام نمی‌شد که از طرف دولت فعلا شده زیرا که اگر می‌خواست تجهیز قشون نموده و بسایر ترقیبات دست بزند باین زودی نتیجه بدست نمی‌آمد.
مستشارالدوله – البته آقایان محترم بیک درجه از ماوقع مستحضرند که حدود بین دولت علیه ایران و دولت عثمانی ممتد از محمره تا افری داغ است واساس و عهدنامه این شهور به عهدنامه ارزنة الروم است در چندین سال قبل کمیسیونی برای تصفیه این حدود تشکیل یافت و سفرای دولتین روس و انگلیس هم که واسطه درکار بودند در آن کمیسیون حضور داشتند و مجلسهای متعدد منعقد شد چه در اسلامبول و چه در جاهای دیگر در همه جا دول واسطه حق را بدولت ایران دادندو در هر نقطه که دولت عثمانی اینطور دید مسئله را مبهم گذاشت که بعدها اسباب اختلال فراهم نماید تا اینکه پارسال در سردشت لاهیجان بواسطه نزاع دو قبیله و عشیره فتنه برپا کردند و تجاوزات نمودند از این گذشته در پشت کوه بنای تعدیات را گذاشت ولی آنجا فورا جواب شنیده وعقب نشست اما در سردشت همین طور باقی مانده و دولت مشغول مذاکره این بود که واقعه ناگوار ارومی اتفاق افتاد و چند نفری از قشون ما مقتول ومجروح شده‌اند و جمعی هم ارامنه بضرب گلوله توپ نابود گشته و با وجود اتحاد و دوستی این دو دولت اسلامی که بقلم نمی‌آید افسوس مأمورین سرحدی دولت عثمانی از روی جهالت بتوپ جواب دادند البته در این صورت دولت و ملت ایران هم حاضر است که قوه خود را نشان بدهد واز هیچ باب فروگذار نکند اما از آنجایی که بین دولتین دوستی تام و تمام است دولت ایران می‌خواهد هر قدر ممکن باشد بصلح و سلم این مسئله بگذرد لهذا دولت علیه متمسک شد بیولتیکات و دولتین انگلیس و روس چون از بدو امر واسطه در این کار بودند پا بمیان گذارده و دولت اتازونی هم پا بمیان گذارده بواسطه این که یک نفر از رعایای آن دولت در خاک ارومی بدست اشرار مقتول شده بود و دولت ایران می‌خواست آن اشرار را تنبیه نماید که عسکر سرحدی عثمانی این تعدیات و تجاوزات را در خاک ارومی نموده و بدیهی است که تنها اقدامات پولتیکی هم در این مقام کفایت نمی‌کند واینکه جناب حاج محمد اسمعیل آقا گفتند که تجهیز قشون و ترتیبات دیگر طول می‌کشد مقصودشان این نیست که دولت از این ترتیبات صرف نظر خواهد کرد بلکه بدوا بملاحظه اینکه حتی الامکان این مسئله بصلح و سلم بگذرد اقدامات پولتیکی فرمودند والبته استعدادات خود را هم در سرحد عاجلا حاضر خواهد نمود و همچنین ملت هم با تمام قوای خود حاضر است.
اسدالله میرزا – دولت عثمانی وقتی که دید دولت عظیمه روس بنای جنگ را با دولت ژاپون گذاشت از چند جا تخطی کرد اولا در خاک مصر نقطه را تصرف کردند دولت انگلیس بمحض اطلاع (اولتیماتوم) و اتمام حجت نموده در بیست و چهار ساعت تخلیه آن نقطه را خواست دولت عثمانی دید حریف قوی است و نمی‌تواند کاری صورت بدهد فورا تخلیه نموده و قرار بکمیسیون شد که تصفیه نمایند در طرف دیگر بطرابلس خاک الجزایر تخطی کرد آنجا هم دولت فرانسه بقوه جبریه عساکر عثمانی را مجبور به تخلیه و عقب نشستن نمود و درهمان اوقات هم تعدی بخاک ایران نمود وپس از مذاکرات قرارشد که عمل سرحدی بین دولتین به تشکیل کمیسیونی ختم شود این بود احتشام السلطنه با هیئتی از طرف دولت علیه برای اتمام این کار مامور شده ورفته معهذا اینگونه تجاوزات از عساکر سرحدی عثمانی مشاهده می‌شود پس همانطور که جناب مستشارالدوله فرموده‌اند باید باقدامات پولتیکی کفایت نکرد و قوه قهریه حاضر نمود و بآنها نشان داد که بدانند دولت و ملت ایران با تمام قوا حاضرند که نگذارند ذره باین خاک مقدس ما از اجانب تخطی وتجاوز شود.
حاجی سید عبدالحسین شهشهانی – قرار شد در خصوص محاکمه اشخاص سابق الذکر رأی گرفته شود که دیگر اسباب تعطیل نشود و همه روزه برای ما کارهای بزرگ اتفاق می‌افتد که لازم رسیدگی است و از اینرو افکار لازمه ما بالمره از میان رفت اول واجب اینست که بعد از تصویب و اجازه جناب رئیس مجلس فوق العاده در چند روز متوالی تشکیل شود که بقیه قانون اساسسی تنقیح وتصحیح شود.
وثوق الدوله – از مطلب خارج شدید گفتگودر این است که محاکمه این اشخاص با کی باشد رفتن وکلا رادر دیوانخانه عدلیه بعد از عمل سالار مفخم مجلس نسخ کرده و اینجا هم که صحیح نیست پس اگر رای می‌دهند در این مجلس در حضور حجج اسلام محاکمه شوند و حکم با آنها باشد عجالة راپورتی است از کمیسیون مالیه که راجع بخالصحات است باید تا موقع نگذشته تمام کرد
(دراین موقع صورت راپورت را مؤتمن الممالک قرائت کردند).
وثوق الدوله – باید معلوم شود که خالصه مالیات جزو جمعی داشته ولی در این چند سال اقبال الدوله آنها را بخرج نیاورده بلکه امانی از دولت قبول نموده و مبلغ و مقداری از آن جزو جمع کسر می‌داد بعد از اینکه مذاکره شد که چند نفر علاوه می‌دهند از صورتی که دادند بعضی اشتباهات بود و معلوم نبود که از برای امساله است یا برای سنه آتیه لذا نصرت الممالک و صدیق الدوله را خواسته استفسار نمودیم گفتند که از اول سنبله آتیه قبول می‌کنیم امساله نمی‌شود زیرا که اقبال الدوله در صیفی و غیره دخالت کرده و بمحصول هم شده. اگر از اول سنبله پنج ساله بما داده شود ما می‌توانیم که درست آبادی نماییم و در سال اول ۱۲ هزار تومان نقد را که بخرج دولت می‌آورده نیاوریم چهار هزار خروار غله و چهار هزار خروار کاه علاوه بدهیم پس از مذاکرات زیاد محض رفع این اشتباه که شده بود امساله را هم بهر طوریکه بود قرار گذاشتیم با آنها باشد که غیر از آن دوازده هزار تومان هزار خروار غله و هزار خروار کاه بدهند و برای دو سال آخر علاوه بر آنچه بنا شد بدهند پانصد خروار غله و پانصد خروار هم کاه بدهند این بود تفصیل مطلب حالا رای مجلس در این باب هرچه هست تا موقع نگذشته اظهار دارد.
آقا میرزا فضلعلی آقا – این ممیزین که برای اطراف طهران رفتند آیا بخالصجات خوار ورامین هم رفتند و تعدیل نمودند یا نه؟
وثوق الدوله – آنها بملک ملاکین خواهند رفت و تعدیل خالصجات همان اجاره دادن دولت است.
آقا میرزا فضلعلی آقا – چنین نیست و معنی ممیزی این نیست باید یک میزان صحیح کلی در دست باشد والا نمی‌شود.
وثوق الدوله – خالصجات اینجا با آذربایجان تفاوت دارد اینجا ممیزی و رسیدگی اش در همان وقت حاصل است که بحدس و تخمین معین کرده اجازه می‌دهند.
آقامیرزا فضلعلی آقا – اینکه میگویید صحیح است ولی تا ممیزی صحیح نباشد نمی‌شود و ممیزی باین است که باید رسیدگی شود در اینجا خسارتی وارد شده یا نه آنوقت بعد از رسیدگی درست از روی میزان صحیح بهره بگیرند.
وثوق الدوله – این ممیزی که رفته است از همه جا خواهد ممیزی کرد ولی اینکه ممیزی بشود که خالصجات طهران از روی آن مالیات بسته شود این نیست زیرا که املاک خالصه مثل مالک شخصی است ودولت همه ساله بیک میزانی اجاره می‌دهد.
آقا میرزا سید علینقی – آیا مراعات وملاحظات آفات و غیرها می‌شود یا نه؟
حاجی امام جمعه – خیلی عجیب است در چند روز قبل مذاکره شد گفتند ده هزار خروار علاوه می‌دهند و بلکه پنجاه هزار تومان نقد آنهم در همین امسال در آنوقت اشتباهی نشده بود و گفته بودند که موقع می‌گذرد حالا ده هزار بهزار رسید و حالا هم که راپورت را قرائت کردند فورا اکثر گفتند صحیح است ولی ما اکثر وکلا از اینمطالب مسبوق نیستیم پس نباید عجله در رای گرفتن کرد باید از روی تأمل و دقت رأی دادکه آیا این صلاح هست یا نه؟
وثوق الدوله – همانوقت که در مجلس مذاکره شده بود از اینکه ده هزار خروار علاوه می‌دهند اکثر می‌دانستند که بی‌مأخذ است.
وکیل الرعایا- اگر این مطلب بتاخیر بیفتد حاصل امساله از میانه می‌رود و اسباب ضرر و خسارت است باید زودتر رای گرفته شود.
وثوق الدوله – یک مطلب دیگر هم با این اشخاص گفتگو شد که هر گاه بعد از دو ماه تا سه ماه دیگر کسی پیدا شد و اضافه بر این داد واگذار بآن شخص شود.
حاجی معین التجار – خوبست این مطلب را همینطور در روزنامه اعلان کنید.
وثوق الدوله – تمام این مذاکرات در مجلس علنی شده و بجز این دو نفر هم کسی دیگر تا حال پیدا نشد در اینصورت باین اعلان نتیجه نخواهد مترتب شد.
آقا سید حسن تقی زاده – ما دوازده نفر بودیم که در آن کمیسیون حضور داشتیم آنچه لازمه تحقیقات بود شد صلاح چنین دانسته شد که بزودی این عمل ختم بشود اگر یکروز بگذرد کلی ضرر دولت و ملت خواهد بود بلی اگر مال امسال در دو ماه قبل مذاکره واقدام می‌شد امسال هم بهمان چهار هزار خروار جنس و دوازده هزار تومان نقد داده می‌شد اگر حالا هم مسامحه شود این هزار هم از میان می‌رود آنها که اصرار و تأکید داشتند در همان دیروز ختم شود ولی ما گفتیم باید در مجلس مطرح شود حال هر کس رأیی دارد بگوید و زودتر ختم نمایید.
احتشام الاطبا - آنروز بنده در خصوص خوار اشتباه کردم که گفتم ده هزار خروار علاوه می‌دهد هزار خروار بود.
مؤتمن الممالک – از چندسال قبل که خالصجات طهران بعضی را تیول بردند همه ساله کسر می‌آورند و امسال با سال پیش گویا سه هزار خروار بر آن علاوه شد و ما آوردیم علاوه بر آن سه هزار خروار کسر چهار هزار خروار علاوه کردیم هر گاه امضاء می‌کنید بکنید.
وثوق الدوله – اینکه گفتند پنجاه هزار تومان نقد می‌دهند آنها را تبدیل باین چهار هزار خروار جنس کردند ما هم این تبدیل را مقرون بصرفه دیدیم آنها حالا هم حاضرند که همان پنجاه هزار تومان نقد را بدهند ولی این جنس بهتر است.
آقا سید مهدی – هر کاریکه از موقع گذشت موجب ضرر وخسارت است چنانچه در مسئله نان و گوشت که تا خبر شدیم اسباب ضرر ملت گردید عقیده بنده اینست که رأی گرفته شود و بیش از این تأخیر نیفتد.
وثوق الدوله – عرض می‌کنم اگر چه همچو معلوم می‌شود که بنده تحریض می‌نمایم ولی تحریض نیست چند روز قبل گفته بودند که مجلس فوق العاده نمایند و تمام کنند اگر دو روز تاخیر بیفتد عمل امساله را کسی قبول نخواهد کرد حالا مختارید.
آقا شیخ حسین – علاوه بر اینکه اهل کمیسیون در این باب بصیرت دارند و تکلیف را بهتر میدانند جمعی از رعایا در اینجا سرگردان هستند.
رئیس- اگر صلاح میانید تا روز پنجشنبه صبر نمایید و مذاکره کنید.
احسن الدوله – از امشب تا روز پنجشنبه یک روز چهارشنبه در میانه است اگر کسی پیدا شد علاوه بدهد باو داده شود والا بهمین دو نفر داده می‌شود.
آقا میرزا محمود – اول کسیکه این مسئله را عنوان بود جلسات احسن الدوله بودند بعد از ایشان بنده بودم از آن روز تا حال آن شخص بیچاره همه روزه به بنده و بایشان میگویند که چطور شد اینمسئله باعث شده فلان ده ما را خراب کردند فلان جا را چنان کرده‌اند این مه ضرر و خسارت آن بیچاره بواسطه همین است حالا هم اگر تأخیر شود موجب خسارت کلی هم بآنها و هم بحاصل خالصجات خواهد بود.
وزیر مالیه – در باب خالصه البته همه میدانید و در روزنامه هم نوشته شده است که تفاوت دارد ولی آن تفاوت را از اول یک اندازه زیاد گفته بودند در هر صورت آن دو نفر را که مدعی بودند در کمیسیون خواسته و همانطوریکه راپورت داده شد مذاکره کرده قرار دادند دیگر در اینمواقع نباید زیاد مسامحه و تأمل کرد حال دیگر بیست روز بیشتر از امسال نمانده است اگر مسامحه شود این چند روز هم بگذرد تفاوت امسال از بین خواهد رفت.
آقا سید مهدی – این کار انشاءالله امشب بزودی خواهد گذشت ولی در باب جنس شهر و عمل نان چه فکری شده است.
وزیر مالیه – من تنها نیستم در این کار کمیسیون هم در این باب خیلی زحمت کشیده و مشغول هستیم مخصوصا دیروز از صبح مجلس بود باید کاری کرد که از روی صحت ودرستی باشد.
احسن الدوله – مقصود وزیر مالیه اینست که بگفتن نمی‌شود فرض این کار تمام شده ونتیجه هم گرفته شده آنوقت باید اجری داشت یا خیر.
آقا میرزا محمود – از وزیر مالیه سئوال نمودند که هزار خروار جنس دیوانی را در میدان فروختند فرمودند خبر ندارم استدعا داریم که بعدها ممانعت فرمایند نفروشند و داخل انبار نمایند.
حاجی امین الضرب – اگر کسی پیدا شود که علاوه بدهد چه باید کرد پس باشد اینمطلب برای فردا پس‌فردا اگر کسی پیدا نشد باین اشخاص داده شود.
آقا میرزا محمود – بنده عرض می‌کنم این اشخاصی که میگویند امشب باشد اگر این دو نفر از فردا قبول نکردند آنوقت این علاوه را باید قبول نمایند.
رئیس- توضیحی لازم است که داده شود آن این است که بجهت امسال آنها دیگر زیاده از این تأمل ندارند ولی در بابت ۴ ساله بعد تا ۲ شنبه دیگر هم می‌توانند صبر نمایند حال اگر هزار خروار علاوه امساله را صرف نظر می‌نمایید آنهم مسئله ایست.
آقا میرزا فضلعلی آقا – خوبست تجزیه شود برای امسال رأی گرفته شود و آن چها سال دیگر حال بماند.
وثوق الدوله – اینها این چند سال را که علاوه نموده‌اند بواسطه این استکه این خسارت امساله را از آن سالهای بعد تصفیه نمایند والا امساله را بتنهایی قبول نخواهند کرد.
آقا سید مهدی- بعضی اشکال می‌نمایند که شاید بجهت سنوات بعد کسی پیدا شود پنجهزار تومان علاوه بدهد دیگر از این طرف هزار خروار غله و دوازده هزار تومان نقد امساله را منظور ندارند وانگهی نصرة‌الممالک و صدیق الدوله هم از این ملت هستند یا اگر چیزی فایده ببرند چه ضرر دارد.
حاجی معین التجار – حلا اگررای گرفته شد فردا اجرا خواهد شد یا نه؟
وزیر مالیه – شما نباید این سوال را بفرمایید این مطلب باید لایحه نوشته بتوسط وزارت داخله بصحه همایونی موشح شود البته در اینصورت فوری الاجراست.
مخبرالملک – اگر مانع قانونی ندارید زیاده از این مذاکره لازم نیست رأی بگیریند.
مستشارالدوله – عمل مالیه در جزو است یکی جمع و یکی خرج و این مسئله راجع بجمع و مخصوص مجلس است باید رأی گرفته عمل شود.
حاجی محمد تقی- آیا ببینیم این دو نفر را وزارت مالیه می‌شناسند و اطمینان بمجلس می‌دهند یا نه؟
وزیر مالیه – یعنی می‌فرمایید چه؟ بنده تعهد و ضمانت نمی‌کنم از این اشخاص ولی هر کس اجاره می‌کند مال دیوان را خواهد پرداخت.
وثوق الدوله – توضیحا عرض کنم که در این موارد جناب وزیر مالیه تحقیقات لازمه را بعمل آورده و اطمینان حاصل کرده که می‌فرماید اگر زودتر ختم شود ضرر ندارد و اگر چنانچه اطمینان حاصل نمی‌کردند نمیفرمودند و علاوه صحت عمل ضامن هر کار است صدیق الدوله بصیرت تمام در این کار دارد و صحت عمل هم دارد و دو سال در زمان عین الدوله با آن سختی که داشت عمل خالصه را بخوبی پرداخت بدون اینکه شکوه از او بشود.
در این موقع ورقه رأی منتشر شد برای اینکه اگر مجلس صلاح میداند یا این ترتیبی که مذاکره شد با صدیق الدوله و نصرة الممالک باشد ورقه سفید داده شود و هر کس رأی نمی‌دهد ورقه آبی بدهد و رأی گرفته شد:
- ورقه سفید ۸۱،
- آبی ۱.
حاجی ملک محمد – از بابت کرمانشاهیان چه اقدامی شده است؟
رئیس- تلگرافی است از کرمانشاه حالا قرائت می‌شود و تلگراف راآقا سید محمد تقی قرائت کردند قریب باین مضمون:
- از کرمانشاه بطهران بمقام منیع حضرت اشرف امنع اتابک اعظم دامت شوکته الحالیه تلگراف مبارک که مبنی بر تاکید استرداد اموال منهویه بوده زیارت شد. اگرچه جواب این مسئله را رامزاً عرض کرده بودم ولی حالا علنا عرض می‌نمایم تا حال با کمال مجاهدت اقدامات لازمه شده یک اندازه از اموال منهویه بدست آمده از قبیل چیت و چیزهای غیر قابل ولی اموال نفیسه را با وجود تقدینه برده‌اند و معلوم نیست که چطور شد و کجا است هر قطعه و تیکه دست یکی افتاده و مردم را هم نمی‌شود باینطور ساکت کرد قریب صد هزار تومان می‌شود که غارت شده است آنچه بنظر چاکر می‌رسد حکمش این است ثلث از این اموال را از مال شاهزاده سالارالدوله بدهند چون او سبب بوده و ثلث دیگر را از مؤسسین و متمولین این شهر که محرک این کار بودند بگیرند بدهند و یک ثلث دیگر را دولت بدهند غیر از این راه دیگر ندارد
- صفاعلی.
آقا سید محمد باقر- اینها مدعی هستند که سیف الدوله ما را غارت کرده در این صورت تقسیم چه جهت دارد مدعی و مدعی علیه در محضر حاضر معلوم شود حکم نمایند.
رئیس- این تلگرافی بود که ظهیرالدوله اتابک کرده است حکم نیست حالا مجلس آنچه رای دارد در این باب بگوید.
آقا سید محمد تقی – رقعه ایست از اتابک بمجلس رسیده که منضم باین تلگراف بود قرائت می‌شود قرائت کردند قریب باین مضمون بود:
- که تلگراف از جناب ظهیرالدوله رسیده ارسال بمجلس مقدس شد و بعرض خاکپای همایونی رسیده مقرر فرمودند که این تلگراف در مجلس مطرح مذاکره شود اگر همینطور تصویب می‌نمایند که عمل شود والا به هر طوری که مجلس صلاح دانست و رای داد همانطور مجری خواهد شد.
وکیل الرعایا- آیا سیف الدوله را برای حفظ مال مردم فرستاده‌اند یا اینکه برای بی نظمی و اغتشاش فرستاده شده؟
آقا سید حسین – اینها مدعی بر سیف الدوله هستند و میگویند وقتیکه می‌خواست حرکت کند در بیرون شهر بارهای شاهزاده را بار کرده اسباب زرگری و شال و غیره در توی بارشان بوده پس این ترتیب دلالت می‌کند که خود نواب والا محرک بوده.
آقا سید مهدی – بچه جهت سیف الدوله آن اشخاص مفسد را که دولت حکم به تبعید آنها نموده بود اجازه مراجعت بشهر داد که باعث فتنه شوند؟
آقا میرزا محمود خوانساری – من می‌گویم طرف ما نیستیم جمعی آمده از دست شاهزاده سیف‌الدوله عارض هستند باید شاهزاده حاضر شده جواب اینها را بدهد یا اینکه از عهده خسارت آنها برآید.
آقا سید محمد جعفر- باید تکلیف معلوم شود و نتیجه گرفته شود زیرا که سیف الدوله در خانه نشسته و این بیچاره‌ها هم در این جا ویلان روزی مبالغی متضرر می‌شوند.
آقا سید مهدی – وزیر عدلیه در محاکمه دو نفر قوچانی حکم کرد که سالار باین دو نفر خرجی بدهد تا محاکمه تمام شود وحالا هم حکم شود که سیف الدوله مخارج آنها را بدهد.
آقا سید حسن تقی زاده – هر کس مالش رفته است البته بر او سخت خواهد گذشت این است که بدوا برای تشفی قلب خود مجازات طرف را می‌خواهد ولی طوری باید رفتار شود که این بیچاره‌ها بی‌پا نشوند پس باید اولا فکری نمود که این بیچاره‌ها باموال خود برسند در اینجا از مجازات هر چه گفته می‌شود صرف مذاکره است باید بجهة این فلک زده‌ها فکری کرد در اینجا طوری شده که از هر جا و هر کس وقعه اظهار میشودبرادران ما فقط کاری که می‌کنند همین است که دولت زود این کار را رفع کند مثل مسئله ارومیه که میگویند دولت در بیست و چهار ساعت این مفسده را اصلاح نماید در صورتیکه ابدا ممکن نیست و در سایر ممالک در این موارد دفتر اعانه باز می‌کنند و بغارت زده‌ها اعانه می‌دهند که از پا درنروند خوب است در اینجا هم در اینگونه موارد دفتر اعانه باز شود و هیئت وزرا قراری در این باب بگذارند که از هر جا صدای فلکزده بلند شد مثل اهالی کرمانشاه وارومیه و غیره اموالشان مسترد و دستگیری شوند.
رئیس- اگر سیف الدوله چنین حکمی کرده قصدش این نبوده که اموال باو برسد بلکه فقط قصدش صدمه به آن اشخاص بوده حال میگوینداو بدهد شاید او بآن اندازه نداشته باشد حال مسئله دیگری است لازم است در آن باب اتفاق آراء شود.
آقا میرزا محمود خوانساری – بنده عرض می‌کنم که اینها طرف با سیف الدوله هستند و راجع بعدلیه شده احقاق حق آنها بشود.
مخبرالملک – این کرمانشاهیها امروز سه روز است وارد این شهر شده‌اند تاکنون کمیسیونی بجهت تحقیق دعاوی اینها تشکیل شده است یا خیر؟
رئیس- حرف اینها با حاکم آنجا یکی است در این که مالی از اینها غارت شده است در این شبهه نیست.
مخبرالملک – چنین نیست اینها میگویند طرف ما سیف الدوله بوده و همین ابذاء از سیف الدوله سرزده حالا هم ما ظهیرالدوله را شخص عاقلی میدانیم و مخصوصا مامور رسیدگی باینکار بوده از او تحقیق شود که درست اطلاعات و توضیحات خود را بدهندتا بعد از آن مذاکره کرده رأی داده شود.
آقا سید محمد جعفر- در اینکه مال اینها برده شده حرفی نیست واینها هم مدعی هستند که سیف الدوله برده است. حال اجتهادات ظهیرالدوله که تقسیم نموده صحیح نیست.
آقا شیخ حسین – گویامذاکرات مخبرالملک بی نتیجه ماند.
مخبرالملک – اجازه بفرمایید در خصوص مطلب اول عرض نمایم و یک اساسی نگذاریم اگر بناست باینطور عرایض دراین مجلس رسما رسیدگی شود فورا کمیسیونی دائمی منعقد شود که هر موقع اینگونه اشخاص آمدند فورا رسیدگی شود واگر هم باید باین مطالب رسیدگی نشود آنهم فورا بعدلیه رجوع شود.
آقا سید حسن تقی زاده – تکلیف دولت اینست آنهاییکه اینطور غارت و بی پا شدند بآنها جا بدهد و همراهی و اعانت کند که بتوانند زندگانی نمایند یک مسئله دیگری هست که اگر کسی مقتول شد و ورثه او از عدم استطاعت یا بجهات دیگر به بمحکمه عدلیه حاضر نشوند بر دولت است که فورا دنبال کند و آنطرف را مجازات سیاسی نماید اما در اموال منهویه ازین اشخاص چون بشخص حکومت اطمینان و اعتمادی هست و آدم بی غرضی است از او تحقیق و استفساری کرده و چیزی هم درین باب نوشته نیاید فورا این رأی وارد کرد باید دوباره از او استفسار شود که توضیح بدهند اما اینکه اینها با سیف‌الدوله مدعی هستند منافات ندارد باید از روی قانون شرع بروند محاکمه کنند.
مخبرالملک – مجلس یا باید کمیسیون دائمی برای رسیدگی عرایض عارضین و متظلمین داشته باشد که بمحض ورود آنها در عمارت بهارستان در مقام تحقیق و رسیدگی برآید و زودتر عمل آنها را ختم نمایدو یا اینکه از اول باید آنها را به عدلیه فرستاد و مراقب باشد که علمشان به حقیقت بگذرد.
آقا شیخ حسین – عنوان مخبرالملک بی نتیجه نماند ما اگر بخواهیم بتمام عرایض جزئی رسیدگی کنیم نمی‌شود ولی مثل عمل کرمانشاهیان باید در کمیسیون مجلس باشد.
رئیس- اینطملب غلط است کمیسیون برای رسیدگی عرایض نباید در اینجا باشد غرض او هم اینست که نباید باشد ولی اینکه عرایض بمجلس نیاید آنهم نمی‌شود جلوی مردم را گرفت باید آن عرایض را رجوع کرد بعدلیه و خواست حالا در باب این محاکمه چه رأی می‌دهید.
مخبرالملک – اگر من بودم تا حاجی سیف الدوله محاکمه نمی‌شد نمیگذاردم که او بیاید اینگونه محاکمات باید در مجلس بشود حالا هم عقیده من اینست که حاجی سیف الدوله برود در کرمانشاه آنجا هم محکمه شرعیه است و هم محکمه عرفیه صحیح و امارات و شواهد در آنجاست بعد از محاکمه و رسیدگی مراجعت نماید.
رئس- پس نتیجه این شد که رجوع شود بعدلیه و مجلس هم مراقبت تامه نماید تا احقاق حق شود.
وزیر مالیه – مقصود من در خصوص بانک بود و قرار شد امروز شروع شود ممکن نشد حالا هم شروع کنیم می‌گویم که چون کار اهم است همه فکر نمایید ولی یک مسئله از آنرا می‌گویم و چندین مرتبه هم در کمیسیون مذاکره شده است و با وکلا هم مذاکره بمیان آمده است که از برای استخدام یکنفر مدیر از خارجه لازمست و تاخیر هم صلاح نیست حال اگر صلاح میدانید که تا مذاکره بانک تمام شود او را می‌خواهیم و باید در کار علمی معلمی گرفته شود ولی نه این که اختیار کل باو داده شود و باید رئیس کل او نباشد بلکه معلم باید باشد عقیده بنده اینست.
آقا سید محمد جعفر- اگر طایفه باشند که کمتر غدربما کرده باشند خیلی خوبست اگر از فارسی‌ها باشدبسیار خوب است.
وزیر مالیه – یک مطلب دیگر هست که مقصود ما اینست که مبادله با سایر بانک نماییم واین مطلب باید با اهل مملکتی باشد که بتوان جلب پول با آن نمود پس حالا باید تاخیر نیفتد ولی برای مخارجش شاید وکلای بانک ایراد نمایند که مادامیکه بانک تأسیس نشده چرا بی جهة پول بدهیم دراین مورد عقیده بنده اینست که این مخارج را دولت بدهد ضرر ندارد زیرا که می‌توانیم از قبل او متنفع شویم.
مستشارالدوله – عمل مالیه خیلی سخت است و تمام مثل این رشته را خیلی اهمیت می‌دهند ومیدانند که ما خیلی محتاج باینگونه اشخاص در شعبات مالیه هستیم و قبل از آنکه بانک تاسیس شود ما می‌توانیم از این اشخاص استفاده نماییم مثل عمل ضرابخانه که فعلا خیلی بی نظم است و عیار مسکوکات ما معلوم نیست پس در این صورت تا مادامیکه بانک تاسیس شود حقوق این شخص را که از خارجه خواسته‌اند دولت بدهد ضرر ندارد.
مجلس ختم شد.