مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۲ مهر ۱۲۸۶ نشست ۱۶۷
| مجلس شورای ملی مجموعه قوانین دوره قانونگذاری نخست | تصمیم‌های مجلس | قانون اساسی مشروطه و متمم آن |
| قرارداد سن پترزبورگ ۱۹۰۷ |
مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۲ مهر ۱۲۸۶ نشست ۱۶۷
مذاکرات روز شنبه ۲۶ شعبان دارالشوری ملی
خلاصه مذاکرات روز پنجشنبه ۲۴ را آقا میرزا طاهر قرائت کردند.
مفتخرالممالک اجازه مرخصی خواستند.
رئیس- اگر چه وجود شما خیلی لازم است ولی چیزی که هست باید بگویم هر روزی که می‌توانید در اینجا حاضر شوید معین کنید ولی طوری نشود که خلاف قول بشود.
مفتخرالممالک- چون قصد دارم اهل و عیال را بیاورم شاید در بین راه معطل شوم بهر حال تا دهم شوال وارد خواهم شد.
رئیس- این قرار نامه و مراسله‌ایست که از سفارت انگلیس برای وزارت امور خارجه رسیده و ایشان آن قرارنامه را با مراسله فرستادند به مجلس قرائت شود و در این قرارنامه بین دولتین روس و انگلیس آنچه راجع به ایران است نوشته‌اند.
- سواد مراسله سفارت انگلیس به وزارت امور خارجه
- بتاریخ ۲۴ سپتامبر ۱۹۰۷- شعبان ۱۳۲۵
- جناب مستطاب اجل اکرم افخم را با کمال احترام تصدیع افزا می‌گردد
- بر حسب دستورالعملی که از دولت متبوعه دوستدار رسیده شرف دارم که صورت ترتیب منعقده فیمابین دولتین انگلیس و روس مورخه ۳۱ اوت ۱۹۰۷ را تا اندازه که راجع به دولت علیه ایران است لفا ایفاد دارم محض تسهیل قرائت نوشته مزبوره ترجمه غیر مستنده آنرا به نسخه فرانسه الحاق داشت محض احتراز از هر گونه اشتباه نیز باید اظهار دارم که مسلم است نسخه فرانسه سندیت خواهد داشت صوررت این قرارداد رسما به دول معظمه ایفاد خواهد شد و بزوردی نیز انتشار خواهد یافت در این موقع احترامات فایقه را تجدید می‌نماید.
قرارداد در باب ایران
نظر به اینکه دولتین انگلیس و روس متفقا متعهدند که انتگریته و استقلال ایران را مراعات نمایند و محض آنکه صمیما مایل به حفظ نظم در تمام نقاط این مملکت و ترقی صلح آمیز آن می‌باشند و مایلند که برای تمام سایر ملل بالسویه حقوق تجارتی و صناعی همیشه برقرار بوده باشد و چون هر یک از دولتین مذکورتین به ملاحظه ترتیب جغرافیایی و اکونومی (ثروتی) اهتمام مخصوصی در حفظ امنیت و نظم بعضی ایالات متصله و یا متجاوزه ایران به سرحد روس از یک طرف و به سرحد افغانستان و بلوچستان از طرفی دیگر دارند برای احتراز از هر گونه علل و اسباب حدوث اختلاف نسبت به مصالح خودشان در ایالات سابق‌الذکر ایران به موجب مدلول فصول ذیل با یکدیگر اتفاق نمودند.
فصل اول
دولت انگلیس متعهد می‌شود که در آن طرف خطی که از قصر شیرین از راه اصفهان و یزد و خواف به نقطه‌ای از سرحد ایران منتهی و سرحد روس و افغانستان را تقاطع می‌نماید برای خود یا کمک برعایای خود یا معاونت به اتباع دولت دیگر در صدد تحصیل هیچ گونه امتیاز پلتیکی یا تجارتی از قبیل امتیازات راههای آهن و سایر راه‌ها و بانک‌ها و تلگراف‌ها و حمل و نقل و بیمه و غیره برنیاید و نیز دولت انگلیس متعهد است که وجها من‌الوجوه به هیچ وسیله در اوقاتی که دولت روس به مقام معاونت به مطالبه این قبیل امتیازات در نواحی مزبوره برمی‌آید ابدا ضدیت ننماید مسلم است که اماکن مذکوره در فوق جزو نواحی است که در آنها دولت انگلیس متعهد است که در مقام تحصیل امتیازات مذکوره فوق برنیاید.
فصل دوم
دولت روس هم متعهد است که در آن طرف خطی که از سرحد افغانستان از راه قازبک و بیرجند و کرمان رفته به بندر عباس منتهی می‌شود برای خود یا کمک به اتباع خود یا معاونت به رعایای دول دیگر درصدد تحصیل هیچگونه امتیاز پلتیکی یا تجارتی از قبیل امتیاز راههای آهن و سایر راه‌ها و بانک‌ها و تلگراف‌ها و حمل و نقل و بیمه و غیره برنیاید و نیز دولت روس متعهد است که وجها من الوجوه بهیچ وسیله در اوقاتی که دولت انگلیس در مقام کمک به مطالبه این قبیل امتیازات در نواحی مزبوره برمی‌آید ضدیت ننماید و مسلم است که اماکن مذکوره در فوق جزو نواحی است که در آنها دولت روس متعهد است که در مقام تحصیل امتیازات مذکوره فوق برنیاید.
فصل سیم
دولت روس متعهد می‌شود که بدون اینکه قبلا با دولت انگلیس مشاوره و تفهیمی شده باشد به هیچگونه امتیازی که به رعایای انگلیس در نواحی ایران واقعه فیمابین خطوط مذکوره در فصل اول و دوم داده شود ضدیتی نکند دولت انگلیس نیز بهمین نحو در باب امتیازاتی که به رعایای روس در همان نواحی ایران داده می‌شود متعهد است تمام امتیازات موجوده حالیه در نواحی مذکوره در فصل اول و دویم هم بحال خود برقرار بود.
فصل چهارم
مسلم است که عایدات تمام گمرکات ایران به استثنای گمرکات فارس و خلیج فارس یعنی عایداتی که به ضمانت وجه اصل و منافع قروض دولت ایران از بانک استقراضی روس تا تاریخ امضای این قرارداد حالیه داده شده برای همان منظور کمافی‌السابق برقرار خواهد بود نیز مسلم است که عایدات گمرکات ایران در فارس و خلیج فارس و همچنین عایدات عمل صید ماهی سواحل ایران در دریای خزر و همچنین عایدات پست و تلگراف برای ادای قروض دولت ایران از بانک شاهنشاهی که تا تاریخ امضای این قرارداد حالیه داده شده است کما فی‌السابق برقرار خواهد بود.
فصل پنجم
در صورت عدم ترتیب ادای وجه اصل یا پرداخت منافع قروض ایران از بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی تا تاریخ امضای این قرارداد و در صورتی که برای دولت روس لازم شود در محال عایداتی که برای مرتب رسیدن قروض از بانک استقراضی رهن شده و آن محال در نواحی مذکوره در فصل دویم این قرارداد واقعند کنترلی بگذارد و نیز در صورتی که برای دولت انگلیس لازم شود در محال عایداتی که برای مرتب رسیدن قروض از بانک شاهنشاهی رهن شده و محال مزبوره در نواحی مذکوره در فصل اول این قرارداد واقعند کنترلی بگذارد دولتین انگلیس و روس متعهد هستند که قبلا دوستانه با یکدیگر مشورت نموده متفقا قرار اقدام برقراری این کنترلی را بدهند از تمام مداخلاتی که بر خلاف اصول و اساس این قرارداد حالیه است احتراز جویند
در سنت پطرزبورغ نسختان بانجام رسید.
۳۱ اوت ۱۹۰۷
امضا (نیکلسن ـ ایزولسکی)
مستشارالدوله- بر همه معلوم است که مدتها دولت روس و انگلیس در ایران نفوذ پلتیکی و تجارتی داشته‌اند و در بعضی نواحی مال بعضی زیادتر بود در حقیقت ایران میدان کاملی بود به جهت آن دو دولت اگر دولت ایران واقف به نکات کار خود بود می‌توانست در آنحال مباینت فوائد و منافع بی‌شمار حاصل نماید ولی متاسفانه موقع را از دست داد و آن مباینت از بین مرتفع شد خیلی جای تعجب است که دو دولت در داخله دولت مستقلی قرارداد می‌گذارند معلوم است که دول حقوق تجارتی خود را بهر وسیله باشد برقرار می‌دارند بدون اینکه صاحب خانه مطلع باشد با این قرارداد و معاهده که بین دولتین شده است دولت ایران می‌تواند بهر کسی امتیاز بدهد ولی در نواحی و جاهایی که امتیاز داده نشده باشد اعم از اینکه طرف دولت انگلیس و روس باشد یا غیر از آنها در هر نقطه و ناحیه که نفع خود را در او ببیند پس این قرارداد آن اختیار داخلی ما را سلب نخواهد کرد بر فرض این دو دولت برای خود و رعایای خود قرارداده‌اند ربطی بعمل ما ندارد ما نمی‌توانیم ترتیب مملکت خود را تغییر بدهیم اما این که نوشته شده که گمرکات جنوبی مرهون استقراض است اگر تاخیر افتاد کنترل بگذارند اگر چه این مسئله باوزیر مالیه است ولی چون در اینجا مطرح شد بنده عرض می‌نمایم که در آن قرارداد استقراض گویا چنین شرطی نباشد و در صورت عدم آن حق ندارند و در کنترل که از برای وصول عایدی گمرکات شمالی در صورت تاخیر قسط آن می‌گذارند آنهم باید موافق با قرارنامه استقراض باشد.
وکیل التجار- این دو دولت محترم چون در سابق میان خودشان در تجارت زد و خوردی داشتند می‌خواستند یک قراردادی میان خودشان بگذارند که به تجارت یکدیگر خسارت وارد نیاورند و مزاحم نشوند اما در باب کنترل اینجا نوشته شده که برای اینکه اطمینان حاصل بشود حق دارند نه آنکه در صورت نرسیدن قسط دیگر اینکه باید از وزارت خارجه پرسید که آیا دیگر مطالب محرمانه و قرارداد مخفی هست یا خیر
رئیس- آنچه به وزارت امور خارجه نوشته‌اند همین است دیگر نمی‌شود آنها را قسم داد که آیا غیر از این هست یا نیست؟
وثوق الدوله- گویا چیزی در این خصوص از آن بیانیکه جناب مستشارالدوله گفتند اولی تر نباشد ماحصل مدلول این قرارداد این است که دولت انگلیس در شمال امتیاز نگیرد و دولت روس در جنوب و این ترتیب حال ایران را با سابق تغییر نخواهد داد و در هر موقعی دولت ایران می‌تواند بهر یک از دول امتیاز بدهد اما در باب کنترل باید این ترتیب از روی معاهده و قرارداد آن استقراض باشد.
آقا میرزاابوالحسن خان- این معاهده
- ظاهرش چون گور کافر پُر حُلل
- باطنش قهر خدا عزوجل
حفظ حقوق تجارتی وحدود سیاسی مسئله جداگانه ایست رجوع به تواریخ باید نمود که مقصود از تجارت چه بوده است من چیزی عرض نمی‌کنم همینقدر چیزی را که بعضی روزنامجات دولت انگلیس گفته‌اند عرض می‌کنم که می‌نویسد در این موقع که دولت ایران پا به جاده ترقی و مشروطیت گذارده ما از دولت دوستی مثل دولت معظم انگلیس متوقع نبودیم که با یک دولت دوست همسایه دیگر ما چنین قراری بگذارند.
آقا سید حسن تقی زاده- هر چه بگوئیم تایید مطالب سابقه است البته همه کس میداند از برای دولتی که دو دولت دیگر در خاک او قرارداد بگذارند جای تاسف است ولی این را هم می‌گویم که دولت ایران می‌تواند حقوق خود را حفظ کند و هیچ خللی بر او وارد نیاید و بعد از تمام مذاکرات می‌توانم بگویم که زنده باد استقلال ایران.
حاجی شیخ علی- آیا این قرارداد را نمی‌شود تغییر داد.
رئیس- خیر ما کاری به آنها نداریم و هر دولتی که امتیاز می‌خواهد ما با کمال استقلال می‌دهیم.
وکیل الرعایا- آرزومندیم که دولت ایران تمام منافع خود را حفظ کند البته این دو دولت مادامی که دوستی ما بین خودشان را طالبند ما هم تا آنجائی که لازم است حاضر خواهیم بود و این قرارداد هم بدیهی است مابین خود آنها است می‌توانیم با کمال استقلال هر امتیازی که مقرون به صواب بدانیم بسایر دول بدهیم.
رئیس- فقط مقصود از این قرائت اطلاع بود البته وزارت امور خارجه جوابی که لازم است خواهد نوشت.
اسدالله میرزا- آنچه که روزنامجات انگلیس انتشار می‌دهند این است که غرض از معاهده این بوده است که بعدها روس به طرق تجارتی افغانستان و راههای دیگر راه بهندوستان پیدا نکند و هندوستان در تحت حمایت انگلیس بماند گذشته از این هیئت حالیه وزرای انگلستان در کمال صداقت طرفدار آزادی هستند چنانچه در این مدت اخیر ترانسوال را آزادی دادند و ایرلاند که مدتها است در تحت حمایت انگلیس است می‌خواهند که بارلمان و آزادی بدهند با وجود این دولت انگلیس هرگز راضی نخواهد شد که باستقلال ایران صدمه وارد آید.
آقا شیخ حسین- مطلب همین بود که گفته شد چیزی که هست همینطورکه امروزه اجانب اتحاد می‌کنند که ثروت خودشان را زیاد کنند ما هم بابد کوشش کنیم و خودمان را حفظ نمائیم.
آقا میرزا فضلعلی آقا- دیگران هر چه بکنند از برای خود می‌کنند چیزی که بر ما لازمست همین است که دقت کرده خودرا حفظ نمائیم.
وکیل التجار- قناعت توانگر کند مرد را چیزی که امروز می‌تواند ما را مستخلص سازد قناعت است.
آقا شیخ یوسف- روزی که سعدالدوله به مجلس آمدند نوشته از سفارت انگلیس ارائه کردند که نوشته بود تحصن ایرانی‌ها در قونسول‌خانه‌های انگلیس اسباب زحمت دولت انگلیس است.
رئیس- صحیح است با بودن دارالشوری نباید جایی متحصن شوند.
آقا شیخ یوسف- با اینکه ما دارای پارلمان هستیم باید اعلان به تمام ولایات بشود که از این ببعد اگر کسی بجایی که تعلق بخارج داشته باشد تحصن جست تظلم او را ما استماع نخواهیم کرد گذشته تحصن از برای موقعی بود که احتمال مظلومیت بود امروز که از روی عدل رفتار می‌شود تحصن بکلی خلاف قانون است.
حاجی میرزا علی آقا- مطلب اول من راجع است به عهدنامه آنچه از این عهد نامه مفهوم می‌شود مضمون آن فرمایش خداوند است که می‌فرماید خودتان خودتان را دوست دارید ضلالت دیگران به شما ربطی ندارد عهد نامه ربطی بما ندارد ما باید استقلال خودمان را حفظ کنیم مطلب دیگر راجع به تحصن است آنچه را می‌توان از شرع مقدس سند بدست آورد از برای بست بودن آن خانه خدا است دیگر در مواضع دیگر سندی نیست محل امن همان خانه خدا است در هر جا که کسی متحصن شود و احتمال داده شود که باعث تعطیل اجرای حکم است خلاف قانون است.
آقا میرزا فضلعلی آقا- خوب است همان طوری که ما از اول تاکنون اصرار داریم که تمام احکام مطابق شرع باشد اینجا هم همان طور رفتار کنیم پست فقط حرمین است و سایر جاها بست نباشد خصوصا در موقعی که تضییع حقوق دیگران می‌شود.
آقا شیخ حسین- آنچه را دیگران دارند از نتایج احکام مقدسه ما است این ترتیب بست در سایر ممالک بود همین که دیدند اسباب هرج و مرج شد بکلی برداشتند و گفتند هر کس مخالف قانون رفتار کند باید مجازات بشود آن روز در مسئله فرار مقصر در قانون وزارت داخله گفتند کهه مقصر اگر گریخت ضبطیه او را با تیر بزند بعضی گفتند خلاف شرع است همینکه کسی بداند هیچ کس او را پناه نمی‌دهد فرار نخواهد کرد.
بحر العلوم کرمانی- یک وقتی در ایران استبداد بود که ظلم می‌شد حالا که بحمدالله مشروطه است محتاج به بست نیست.
اسدالله میرزا- خوب است دولت روس در عالم یگانگی در این مسئله بدولت فخیمه انگلیس اقتدا کند و همان طوریکه او سالارالدوله را نگاهداری نکرد ایشان هم حاج ملک را نگاهداری نکنند.
میرزا ابوالحسن خان- در مسئله بست آنچه گفته شد صحیح است ولی مادامی که ما دیوانخانه منظمی نداریم باید بست در میان باشد.
آقا شیخ یوسف- خدا شاهد است که این عنوان من فقط برای حفظ ملیت است این رقعه که از سفارت انگلیس آمده خیلی از نکات را داراست باید ملتفت شد امروز باید یک قانونی وضع نمائیم که حفظ ملیت مان بشود حقیقت ملک التجار یک تقصیری که از آن بزرگتر نیست کرده همین تحصن است سفارت هم می‌گوید چون عادت مملکتی شما این بوده من هم مطابق آن رفتار کردم.
مفتخرالممالک- این مسئله آنچه باید مذاکره شود و خوب است این مطلب امروز تمام شود و قانونی وضع شود.
آقا میرزا محمود خوانساری- بعضی اتفاقات است که ربطی به عدلیه صحیح و غیر صحیح ندارد ملک خواست حقوق مردم را خورد این بود که رفت متحصن شد چنانچه یک نفر از اهل خوانسار که مبالغی مال مردم را خورده فرار کرده بود حال آمده ادعای شرف می‌کند.
وکیل الرعایا- کرارا این مطلب مذاکره شده خوب است ختم شود.
آقا سید حسن تقی زاده- تا حال دو دفعه است که می گویند ما عدلیه نداریم و به این لفظ بهانه بدست هزاران مردم می‌دهند و حال آنکه آن زمانی که مستبده بود عدلیه داشتیم حالا که مجلس هست و عدلیه هست و وزیر مستقل دارد ما چه ایرادی داریم باید کارها را به عدلیه رجوع کنیم اگر از عهده بر نیامد باید او را عزل کنیم تا وقتی که صحیح بشود.
آقا شیخ حسین- بنده می‌گویم تا بست موقوف نشود عدلیه منظم نمی‌شود.
آقا میرزا ابوالحسن خان- آقایانی که می گویند عدلیه هست باید بمن نشان بدهند که رؤسای عدلیه در سایر بلاد در کجا هستند حرف بنده این است که عدلیه کامل نداریم و من در خصوص مفاسد بست هیچ حرفی ندارم و اول کس بودم که می‌گفتم باید بست نباشد.
آقا ملا حسن وارث- نباید گفت که عدلیه نداریم باید گفت که عدلیه صحیح نداریم.
آقا سید حسن تقی زاده- دو دفعه دو وزیر عدلیه در اینجا گفته‌اند که تا بست هست عدلیه صحیح نخواهد شد پس بنابراین دور لازم می‌آید اینکه گفته شد در سایر ولایات عدلیه نیست در نظامنامه‌های ولایتی و ایالتی نوشتیم مادامی که عدلیه شعب آن دایر نشده است انجمن‌های ولایتی بجای عدلیه باید رسیدگی کنند.
آقا میرزا علینقی- رواج عدل به مرور است با اینکه عدلیه در سایر جاها نیست ایمن از ظلم و اجحاف نمی‌توان شد.
رئیس- در سایر جاها انجمن‌ها و افراد ناس حفظ حقوق خودشان را می‌کنند.
وکیل التجار- بست نباید باشد که در ولایات همانطور که فرمودید انجمن‌ها و مردم حفظ حقوق خود را خواهند کرد در باب سفارت روس هم همان طور که ندای وطن نوشته است خود سفارت روس توضیح داده که این عادت مملکتی شما بوده هر وقت این عادت بر طرف شد من هم همانطور رفتار خواهم کرد.
وثوق الدوله- چند روز قبل این مذاکره شد و این مطلب را هم آقا شیخ حسین مطرح کرد و گفتم نوشته شود همه مطالعه کنند و لایحه قانونی شود رای گرفته شود.
رئیس- خوب است خوانده شود.
(خوانده شد)
- در تمام مملکت ایران برای کسانی که مخالف قوانین موضوعه رفتار کنند بست و پناهی نیست.
وثوق الدوله- حالا تمام این عبارت را ملاحظه کرده دقت کنند و در قرائت سیم تمام شود لایحه از طرف متظلمین قم رسیده بود قرائت شد مشعر بود بر اینکه متولی باشی با اینکه محاکمه او تمام نشده قرارا رفته است به قم استدعا اینکه حکومت و متولی جدید معین و او هم احضار شود تا در اینجا قطع عمل گردد.
وکیل الرعایا- اینقدر هم جایز نیست که در سه جای این لایحه اسم او را متولی برده‌اند ما او را متولی نمی دانیم با اینکه این قدر تعدی کرده است.
آقا سید حسن تقی زاده- شهادتی از سابق دارم که آنچه در این لایحه نوشته شده او زیاده تر از آن کرده است و مخالف قانون و دولت فرار کرده او یاغی دولت است باید مجازات فراری باو بدهند و او را تحت الحفظ بیاورند.
رئیس- رای همین است.
جمعی گفتند صحیح است
ادیب التجار- نه روز بود که بازارها را بسته بودند آن روز که آمد رفتند دورش را گرفتند و گفتند بیرون بیا بعد رفتند بازارها را باز کردند غیر از خدام کسی مدعی او نبود.
رئیس- او خودش موقوفات را خورده پنجاه هزار تومان تفاوت بود اینها همه خیانت است باید او را خواست تلگرافی از اهر رسیده قرائت شود (قرائت شد)
- حضور اعضای مجلس مقدس:
- بعد از گرفتن رحیم خان قراجه داغ امن شد حالا به واسطه آمدن سوارهای او مغشوش و صریحا می‌گویند ما مامور اغتشاش هستیم امروز هم تلگرافی از کدخدایان چلپیانلو رسیده که به قریه کلانتر ریخته و چاپیده پنج نفر را مقتول و چند نفر را مجروح کرده‌اند به این هم اکتفا نکرده ریخته ایل چلپیانلو را غارت کرده‌اند.
حاج میرزا علی آقا- مضمون این تلگراف این است که پسر رحیم خان این حرکات را کرده.
حاجی میرزا آقا- از روزی که زنجیر از گردن رحیم خان برداشتند پسر او مشغول تاخت و تاز است اینکه نوشته‌اند جلوگیری شود معنیش اینست که زنجیر را دوباره بگردن او بگذارند.
محقق الدوله- این کافی نیست بلکه باید رحیم خان را تهدید کرد که اگر این اغتشاش را بطوری که میدانی رفع نکردی تو را دم توپ خواهند گذاشت.
احسن الدوله- در عهد شاه شهید و غیره هیچ وقت تفنگدار از اهالی قراجه داغ نبود حالا هم خوبست اعلیحضرت از آنها صرف‌نظر فرموده آنجا تفنگدار گرفته نشود.
حاجی سید عبدالحسین شهشهانی- وقتی که گفته شد زنجیر را از گردن رحیم خان بردارند بنده گفتم اگر زنجیر را از گردن رحیم خان بردارند مثل این است که بگردن اسلام گذاشته باشند این اشخاص را تهدید نکنند نمی‌شود.
آقا سید مهدی- سابقا در باب رحیم خان بر حسب اظهاری که خود او در دیوانخانه می‌کرد که اگر من مقصر هستم مرا دم توپ بگذارند بنده حال او را گفتم حالا بموجب این تلگراف باید او را دم توپ گذاشت.
آقا شیخ حسین- همانطوریکه محقق الدوله گفتند صحیح است.
آقا ملا حسن وارث- اینها کار وزارت داخله است ما بوزارت داخله اطمینان نداریم چرا باید ما این صحبتها را اینجا بکنیم.
حاج میرزا آقا- سواد دو تلگراف را برای من فرستاده‌اند که او تحریک کرده حالا او می‌گوید من تقصیر ندارم خود آن دو سواد را می‌آورم از تلگرافخانه تحقیق کنید و نمره‌اش را مطابق نمائید آنوقت به بینید که چه تقصیر بزرگی از او صادر شده است.
معمار باشی- قرار شد در هر نقطه حاکم مقتدری باشد چه همین که حاکم مقتدر شد آنجا امن می‌شود باید حاکم مقتدری برای آنجا معین کرد.
حاج امام جمعه- یک قدری از عرایض مرا این آقا گفت آذربایجان الان سه ماه است که هر روزه از یک نقطه اغتشاش بلند می‌شود و هیچ کاری هم نکرده‌ایم یعنی تا کاری نشده که ملتفت نمی‌شویم وقتی هم که شد این طورها می‌خواهیم جلوگیری کنیم دو مطلب می گوییم یکی اینکه باید حاکم مقتدر در هر نفطه باشد این سردارها که اتفاق کرده‌اند آیا در میان آنها کسی که لایق حکومت آذربایجان باشد نیست از خوی نوشته‌اند که اکراد دو توپ و پانصد تفنگ برده‌اند و حالا می‌خواهند از دولت اجازه بگیرند که محض اینکه ما در سرحد هستیم اینها را نگاه بداریم ملاحظه فرمایید وقتی که توپ نداشتند چه می‌کردند حالا خوب ملاحظه کنید که فردا یک اغتشاش برپا بشود آن وقت چه باید کرد در باب رحیم خان هم ما گفتیم که زنجیر او برداشته شود که آرام شود نه اینکه اغتشاش کند.
رئیس- گویا رای این شد که او را حبس و زنجیر کنند تا امنیت داده شود کاغذی از جمعی از اجزای وزارت امور خارجه است قرائت شود.
محقق الدوله- بنده به اندازه خودم می‌گویم خوانده نشود.
رئیس- عیب ندارد خوانده شود قرائت شد مشعر بر اینکه:
- عزل وزرا مطابق قانون مشروطیت باید از روی تحقیق باشد خوب است کمیسیونی تشکیل شود که معلوم شود تقصیر وزیر امور خارجه سعدالدوله چه بود که عزل شد؟
احسن الدوله- بموجب همین عریضه که داده‌اند چون به گردن علاءالسلطنه تقصیری وارد نیامده بود دوباره سر کار خود آمد.
آقا سید حسن تقی زاده- علاءالسلطنه معزول نشده بود بلکه منعزل شده بود بواسطه تغییر رئیس‌الوزراء اما این که گفته شده تحقیق شود ما گفتیم که در عدلیه ما محکمه تمیزی باشد که در باب وزرا هم تحقیق شود حالا که او دایر نشد در خود مجلس کمیسیون تشکیل بشود و این محاکمه باید بشود بعقیده بنده این تغییر بد نبود محض اینکه کار وزارتخانه تعطیل نشود ولی باید محاکمه بشود.
آقا شیخ یوسف- بنده شنیدم خودش استعفا داده است.
رئیس- حالا هر چه مجلس رای می‌دهد همانطور رفتار شود.
آقا سید حسن تقی زاده- مجلس هیچوقت دسته بندی نمی‌شناسد مجلس یک قانونی دارد که باید به آنطور رفتار نماید بر فرض یک دسته از بی غغرض‌ها باشند و خود آن مرد هم گفت که م استعفا نمی‌دهم یا باید مجلس رای بدهد یا باید محاکمه شود پس باید محاکمه بشود.
رئیس- دو مسئله است یکی اختلاف اجزاء یکی عزل وزیر.
وکیل التجار- اما اختلاف بین اجزای وزارت خارجه چیزیست که اهمیت نباید گذاشت و در باب عزل وزیر خارجه هم نمی‌شود بمیل اجزاء قبول کرد خود سعدالدوله گفت که من استعفا نمی‌دهم و ما هم اطلاع نداریم باید تحقیق کرد اگر رسما استعفا داده که هیچ و اگر هم خودش شاکی است باید محاکمه شود.
آقا سید حسین- علاءالسلطنه رسما به مجلس معرفی شد همین معرفی شدن و پذیرفتن او خودش موجب عزل سعدالدوله است دیگر این که وقتی اجزای رئیسه یک وزارتخانه از وزیر اطمینان نداشته باشند نمی‌شود برای او وزارتخانه را بر هم زد.
حاجی معین التجار- مسئله وزارت خارجه مهم است خوبست محاکمه شود.
احسن الدوله- آن روز در مجلس از سعدالدوله شکایت شد تمام وکلا از او شاکی بودند خصوصا آن فرمایشاتی آقای حجت‌الاسلام فرمودند معذلک چطور او را به وزارت منصوب کردند از اول نبایست بوزارت انتخاب شود.
حاجی امجد الدوله- اولا ببینیم عزل وزیر خارجه سابق از روی قانون بود یا خیر؟ ثانیا به بینیم منصوب شدن وزیر خارجه ثانی از روی قانون بوده پس در این میان کسی را اختیار کنند که لایق این کار باشد و اجزا هم از او راضی باشند امروز ناصرالملک به اتفاق تمام اجزای لایق این کار است.
آقا میرزا محمود- اینها تمام دسته بندی است باید در کمیسیون تحقیق شود که جهت عزل چه بوده و باین دسته بندی‌ها باید گوش نداد.
رئیس- دسته بندی غلط است ولی بحرف آنها آیا باید گوش بدهیم یا نه؟
(اکثر گفتند خیر دسته بندی و غرض است)
لسان الحکما- آنچه بنده اطلاع دارم این دسته که مخالفاو بودند در این مدت خیلی خلاف پولتیکی و سیاسی برای او اثبات می‌کنند.
وکیل الرعایا- سعدالدوله با آن حرف هایی که در دربار گفته و مطالبی که راجع بمجلس اظهار کرده همه میدانید نباید به وزارت منصوب باشد.
آقا مشهدی باقر- همین طور که گفتند نباید سعیدالدوله بوزارت خارجه منصوب باشد.
رئیس- تکلیف چه شد سعدالدوله حق محاکمه دارد یا خیر؟
(جمعی گفتند خیر)
حاج امین الضرب- حق محاکمه را از کسی نمی‌توان سلب نمود.
آقا میرزا علینقی- آن روز که سعدالدوله در مجلس بود ملت او ار ابوالمله می‌گفتند بعد از آن از مجلس استعفا داد بعضی گفتند او مقصودی دارد قدری از آن رتبه کاسته شد تا اینکه باین رتبه رسید فایده ندارد ولی چون قانون است خوبست محاکمه شود.
رئیس- ایشان اولا تنها از من شور کردند گفتم که کار وزارت خارجه بجایی رسیده است که بین رئیس و مرئوس خلاف واقع است خوبست شما استعفا بدهید و بوزارت دیگر انتخاب شوید گفت من استعفا نمی‌دهم آقایان حجج اسلام هم خیلی کوشش کردند که رفع این غائله بشود در حضور همایونی هم مدار داشتم که بهتر آنست استعفا بدهد و نداد چون کار مهم بود اعلیحضرت همایونی هم رقم فرمودند که استعفای تو را قبول کردیم.
حاج امین الضرب- این فرمایشات که فرمودید صحیح است ولی حرف در این بود که حق محاکمه دارد یا خیر؟
رئیس- محاکمه در چه مطلبی اگر در این باشد که او استعفا داده یا عزل شده منثوم است که شاه او را عزل کردند اگر محاکمه در اختلاف اخر است آن مطلب دیگر است.
حاج امین الضرب- او محاکمه خواست یا خیراگر خود او نخواسته است فایده ندارد.
حاج امام جمعه- باید گفت که بعد از آن اجزاء وزارتخانه نباید این طور رفتار کنند اگر نمی‌خواهند کار کنند استعفا بدهند نه اینکه تعطیل بکنند.
آقا سید مهدی- ما قسم خوردیم که اینجا در حفظ حقوق ملت گفتگو شود این بیچاره‌ها که ارباب حقوقند اول ماه رمضان است باید روزه بگیرند از همه کاری مقدمتر این ایتکه فکری به حال آنها بشود.
رئیس- من خودم این مذاکره را امروز خواستم عنوان بکنم همانطور که قانون اساسی را شب و روز خواهیم نشستیم و تمام کردیم همین طور عمل مالیه را شب و روز خواهیم نشست و عمل نان و حقوق و بانک ملی را همین چند روزه تمام خواهیم کرد.
محقق الدوله- آقای حاج امام جمعه فرمودند که اجزای وزارتخانها نباید تعطیل کنند بنده عرض می‌کنم که سعدالدوله را نباید در هیچ وزارتخانه دخالت داد که اینطور اجزا شکایت کنند این اجزایی را که او آورده در وزارت امور خارجه هیچیک داخل در این کار نبوده‌اند جز پسر میرزا سعید خان وزیر که آن روز منزل شما به اجبار حاضر شدند.
رئیس- مطلب دیگری است خاطرها مسبوق است که چندی قبل شصت هزار تومان علاوه از آنچه نصرالسلطنه می‌دهد برای تلگرافخانه یک نفر پیدا شد که می‌داد حالا یک نفر پیدا شده است اگر چه بنا اسمش برده نشود ولی می‌گویم که مستعان‌الملک نود هزار تومان اضافه می‌دهد بانک شاهنشاهی را ضامن می‌دهد لایحه هم در این باب نوشته‌اند (قرائت شد) باین مضمون که:
- نود هزار تومان اضافه می‌دهم و بانک شاهنشاهی را هم ضامن می‌دهم هرگاه خود سپهدار قبول می‌کند با او باشد.
آقا سید علینقی- مجلس و وکلا باید طالب نغع ملت باشند این شخص که ضامن هم اضافه می‌دهد خیلی خوب است.
رئیس- در باب تلگرافخانه باید قراری داده شود به نصرالسلطنه هم اطلاع می‌دهم شاید خودش قبول کند.
آقا میرزا محمود- چون این شخص محض خدمت بملت حاضر شد که این مقدار بدهد و بعدها باید اسباب تشویق در بین باشد باین مقدار حق او است اگر سپهدار بخواهد باید چیزی اضافه کنند.
(مجلس ختم شد)