سپاه بهداشت

درگاه محمدرضا شاه پهلوی

انقلاب شاه و مردم

قوانین انقلاب شاه و مردم

شاهنشاه از نخستین سپاه بهداشت در پادگان سلطنت‌آباد سان می‌بینند

سپاه بهداشت سوار بر توتن به قریه‌های زابل می‌روند

اصل هفتم انقلاب شاه و مردم ایجاد سپاه بهداشت در کشور بود. فلسفه ایجاد سپاه بهداشت در حقیقت همان فلسفه اعلام اصلاحات ارضی بود که کار خود را در ۲۰ بهمن ۱۳۴۲ خورشیدی آغاز کرد. در درازای نخست وزیری اسدالله علم اصل هفتم به تحقق پیوست. مردان و زنان سپاهی بهداشت وظیفه توزیع عادلانه پزشک و خدمات پزشکی را در کشور به عهده داشتند.

در سیستم ارباب رعیتی کشاورزان و روستاییان نه تنها از دیدگاه انسانی اقتصادی بلکه از جهت سواد بهداشت محروم بودند. روستاییان به سبب کمبود ابتدایی‌ترین تجهیزات بهداشتی با بسیاری بیماریها دست به گریبان بودند. شمار مرگ و میرها به سبب بدی تغذیه، مسکن، کار و بهداشت بسیار بالا بود. این مشکل تنها از راه ایجاد سپاه بهداشت قابل حل بودو در چهار چوب انقلاب شاه و مردم و اعلام اصل هفتم ان که در آن از همه پزشکان دندانپزشکان و دامپزشکان (برای تکمیل کادر درمانی) داروسازان و متخصصان علوم آزمایشگاهی (برای تکمیل کادر دارویی و آزمایشگاهی) لیسانسیه‌ها (جهت ایجاد کادر اموزش بهداشت در روستاها و دیپلمه‌ها (جهت ایجاد کادر کمک پزشکی و خدمات پزشکی و بهسازی روستاها) که به خدمت زیر پرچم در نیروهای مسلح شاهنشاهی دعوت شده بودند خواسته شد تا خدمات پزشکی و بهداشتی روستاها را بر عهده بگیرند.

دختران و پسران ایران دیپلمه، لیسانسیه، فوق لیسانس و آنهایی که دارای درجه دکترا چه در رشته‌های پزشکی و یا رشته‌های دیگر بودند و خدمت زیر پرچم را می‌بایستی انجام دهند، پس از یک دوره کار آموزی چهار ماهه بین این سه سپاه دانش، سپاه بهداشت و سپاه ترویج و آبادانی تقسیم می‌شوند. اینها سرمایه‌های گرانبهای کشور هستند که در چهارچوب منشور انقلاب شاه و مردم و امکانات ان، چهره روستا و روستاییان و ایران را تغییر می‌دهند.

هزینه دوره آموزشی یا هزینه حقوق و مزایای کادر آموزشی از بودجه وزارت جنگ وهزینه وسایل پزشکی و آزمایشگاهی از بودجه عمرانی کشور تامین می‌شود. مراکز آموزشی نظامی هر دو از کار این سپاه با ۶۰ گروه پزشکی در سال ۱۳۴۴ آغاز شد و تا ۱۳۵۵ خورشیدی در حدود ۱۲۰۰۰ پسر بیش از ۱۰۰۰۰ دختر دکتر و لیسانسیه و دیپلمه برای انجام دوره سربازی خود در سپاه بهداشت آموزش یافتند.

پس از هشت سال که از آغاز خدمت سپاه بهداشت گذشته بود شمار روستاییانی که از خدمات بهداشتی و درمانی استفاده می‌کردند از یک میلیون به هشت میلیون رسید پیروزی و کار سپاه بهداشت چنان شایان بود که در سال ۱۳۵۲ دولت بر آن شد که سازمان سپاه بهداشت و مراکز بهداشتی و درمانی روستاها ایجاد گردد. در سال ۱۳۵۶ سازمان سپاه بهداشت و مراکز بهداشتی و درمانی روستاها ۱۴۲۲ مرکز در روستاهای ایران داشت که در آن بیش از ۱۲۹۰ پزشک در دور دست‌ترین دهات کشور به خدمت مشغول بودند. این سازمان هم چنین چهار سد آزمایشگاه پزشکی و شمار زیادی درمانگاه ثابت و سیار در اختیار داشت.

کوشش سه سپاه سپاه دانش، سپاه بهداشت و سپاه ترویج و آبادانی سبب شتاب در همه برنامه‌های عمرانی شد و ایران از شمار کشورهای عقب مانده در شمار کشورهای پیشرفته در آید. سپاه بهداشت غوغا و شور بسیاری برانگیخت و برنامه بعدی این بود که به وسیله ماهواره‌هایی یک شبکه درمانی به وجودآورده شود که هر پزشک ساده به تواند با پزشکان متخصص در تهران و دیگر شهرهای بزرگ تماس بگیرد. با خرید و استفاده از این ماهواره‌ها و اجرای برنامه‌هایی که در پیش بود برای ایران ۳۰ میلیارد دلار هزینه برمی‌داشت و مدرنترین شبکه مخابراتی دنیا در سراسر کشور ایران نصب و بهره برداری می‌شد.. در ادامه این برنامه سپاه دانش با استفاده از تجهیزات نصب شده در ایران نیز از کلاسهای درسی از راه دور می‌توانستند استفاده کنند که امروزه ان را پزشکی از راه دور و آموزش از راه دور می‌نامیم.

قانون ایجاد سپاه بهداشت که دارای هشت ماده و یک تبصره است در جلسه روز یکشنبه بیستم بهمن ماه یک هزار و سیصد و چهل و دو به تصویب مجلس شورای ملی به ریاست مهندس عبدالله ریاضی رسید و هم چنین این قانون در جلسه روز ۷ اردیبهشت ۱۳۴۳ به تصویب مجلس سنا رسید.

۱۲ آذر ماه ۱۳۴۳ وزارت بهداری به آگاهی رساند که نخستین دوره سپاه بهداشت به زودی خدمت خود را در روستاهای کشور آغاز خواهند کرد. از هم اکنون ابزار نیازین نخستین دوره سپاه بهداشت آماده است و برای آنان ۱۱۲ دستگاه یخچال نفتی خریداری شده است تا در یکان‌های گوناگون سپاه از آن بهره‌برداری کنند.

۱ دی ماه ۱۳۴۳ شاهنشاه از نخستین گروه سپاه بهداشت در پادگان سلطنت آباد سان دیدند و این گروه پایان دوره آموزشی خود را در پیشگاه شاهنشاه جشن گرفتند.

۵ اردیبهشت ماه ۱۳۴۴ در آیینی که پیشگاه شاهنشاه برگزار شد ۹۴۸ تن سپاهیان بهداشت دوره دوم و دانش‌آموختگان پایان دوره آموزش نظامی، بهداشتی و فرهنگی خود را جشن گرفتند. در پادگان شرقی سلطنت آباد جشن دانش آموختگان افسران دوره آغازین و سپاهیان دانش و سپاهیان بهداشت و آیین سوگند و سردوشی دانشجویان پزشک و لیسانسیه و دانش آموزان دیپلمه وظیفه برگزار شد. در دوره دوم سپاه بهداشت ۴۴۶ تن به روستاهای ایران فرستاده می‌شوند که ۱۱۰ یکان پزشکی، ۳ یکان داندانپزشکی، ۱۴ آزمایشگاه، ۱۳ یکان آموزش بهداشت در روستاهای سراسر کشور آغاز به کار می‌کنند.

۱ خرداد ماه ۱۳۴۴ کاروان سپاهیان دانش و سپاهیان بهداشت در میان شادی و پایکوبی مردم وارد قزوین و ساوه شدند تا به روستاها و قریه‌ها فرستاده شوند.

۱۴ تیر ماه ۱۳۴۴ سپاهیان بهداشت زابل وارد این شهر شدند و مورد پیشباز قرارگرفتند. سپاهیان به همراه دکتر ابریشمی رییس بهداری سیستان و بلوچستان با قایقی محلی به نام توتن از آب گذشتند به روستاهای زابل رفتند.

۳۱ فروردین ماه ۲۵۳۵ به آگاهی همگان رسید که در سراسر کشور ۱۲۳۲ مرکز بهداشتی درمانی وابسته به سپاه بهداشت وجود دارد که ۱۲۸۰ پزشک در این مراکز در خدمت اهالی روستاها هستند. برای روستاییان کشور شناسنامه بهداشتی تهیه می‌شود. درحال حاضر ۱۲۳۲ مرکز بهداشتی درمانی روستایی در اختیار سازمان سپاه بهداشت و مراکز بهداشت روستایی قرار دارد که تعداد ۱۲۸۰ پزشک در آن‌ها مشغول خدمت هستند.

۱- از هیچ تا همه چیز- هدف از تشکیل سپاه بهداشت، بالا بردن سطح بهداشت عمومی روستاها، افزایش آگاهی و اطلاعات بهداشتی روستاییان و بالا بردن کارایی نیروی انسانی عظیم روستاییان از طریق توسعه سلامت در روستاها است. سپاهیان دانش فعالیت خود را در زمینه درمان بیماران، پیشگیری از بیماری‌ها، بهسازی محیط روستا، تأمین خدمات مربوط به بهداشت مادر و کودک، آموزش روش‌های عملی برای بهبود وضع تغذیه، هدایت مردم به فراگیری طرق سالم‌تر زیستن و تنظیم خانواده بکار بردند. تمام این فعالیت‌ها، از جانب سپاهیان بهداشت زیر نظر سازمان سپاه بهداشت انجام می‌شد. در لایحه قانونی تشکیل سپاه بهداشت تصریح شده بود که سپاهیان بهداشت باید مرکب از پزشکان، داندانپزشکان، داروسازان، مهندسین بهداشت، تکنیسین‌های آزمایشگاهی، فارغ‌التحصیلان علوم اجتماعی و وابسته به آن به انضمام دیپلمه‌های دبیرستان باشند. از این رو سپاهیان بهداشت به دو دسته تقسیم می‌شوند. یکی گروه پزشکی و دیگری گروه کمک پزشکی که این افراد پس از طی دوره ۲۴ هفته‌ای آموزش نظامی و بهداشتی در پادگان و گذراندن آزمایش‌های لازم به روستاها اعزام می‌شدند.

۲- تسهیلات کافی- برای آنکه هر گروه سپاه بهداشت بتواند مناطق روستایی بیشتری را تحت پوشش قرار دهد، روستاهایی که از نظر تأسیسات فیزیکی، تسهیلات زیستی و آموزشی و اداری، شرایط مناسب‌تری داشتند به عنوان مرکز اصلی انتخاب و اعضای گروه در آن مستقر شدند و دو یا سه روستای دیگر را در شعاع سی تا چهل کیلومتری این مرکز به عنوان مراکز فرعی در نظر گرفتند. افراد گروه که مرکب از یک پزشک به عنوان سرپرست، دو یا سه دیپلمه به عنوان کمک پزشک و یک راننده بودند، طبق برنامه هفتگی به این مراکز فرعی عزیمت کرده و بیماران آن نواحی را تحت پوشش درمان قرار می‌دادند. گذشته از این، برای هماهنگ کردن فعالیت‌ها و برنامه‌ریزی دائم و آموزش سپاهیان و تهیه و تدارک لوازم مورد نیاز گروه‌های سپاه بهداشت، سازمان خاصی در مرکز ایجاد شد. علاوه بر آن سی پایگاه در مراکز استان‌ها و فرمانداری‌های کل و چند شهرستان دیگر تأسیس شد تا بر عملیات گروه‌ها نظارت داشته و آنان را راهنمایی کنند.

۳- عدم تمرکز امور- در سال ۲۵۳۳ (۱۳۵۳ خورشیدی) با توجه به خدمات ارزنده‌ای که سپاه بهداشت در روستاها انجام داده بود، به منظور بهتر شدن کیفیت عرضه خدمات درمانی بهداشتی و جلوگیری از دوباره کاری و اجتناب از بی عدالتی در توزیع نیروی انسانی پزشکی و صرف هزینه‌های پراکنده، تصمیم گرفته شد مراکز درمانی بیمه‌های اجتماعی روستاییان و مراکز بهداشتی درمان روستایی، وزارت بهداری با سپاه بهداشت یکی شود تا با رعایت کامل سیاست دولت دائر بر عدم تمرکز امور در متن اختیارات مدیران کل بهداری استان‌ها، موجبات ارائه بهتر و صحیح‌تر خدمات درمانی بهداشتی فراهم گردد. به این ترتیب گروه‌های خدمات درمانی بهداشتی در روستاها به جای گروه به «مرکز درمانی بهداشتی روستایی» تغییر نام داد. یکی دیگر از اقدامات مفید و مؤثری که وزارت رفاه و تندرستی به خاطر مثمر ثمر بودن فعالیت سپاه بهداشت انجام داد، ایجاد هشتصد آزمایشگاه در سطح روستا است. این آزمایشگاه‌ها که توسط تکنسین‌های سپاه بهداشت اداره می‌شود، کمک جدی و مؤثری در زمینه بیماریابی در روستا کرده است. مراکز بهداشتی درمانی روستایی علاوه بر واکسینه کردن مردم روستاها و درمان بیماران، توجه و رسیدگی به امر بهداشت روستاها را نیز به عهده دارند. .

۴- تماس با روستاییان- افراد گروه سپاه بهداشت طی تماس‌هایی که با مردم روستاها دارند و با آشنایی که از محیط روستا کسب می‌کنند، به جلب خودیاری مردم جهت ایجاد تأسیسات بهداشتی از قبیل حمام دوش، لوله کشی آب آشامیدنی، بهداشتی کردن منابع آب از قبیل چاه، چشمه و قنات می‌پردازند. همچنین توزیع و تکمیل شناسنامه‌های بهداشتی که قدمی مفید و مؤثر در شناخت کامل مسیر بیماری‌ها و نوع ابتلای مردم روستا است، توسط عامل خدمت کننده در مراکز بهداشتی درمانی روستایی دنبال می‌شود.

قوانین

• قانون تشکیل سپاه بهداشت - مصوب ۲۰ بهمن ۱۳۴۲ مجلس شورای ملی و ۷ اردیبهشت ۱۳۴۳ مجلس سنا - این قانون در تاریخ ۱۲ اردیبهشت ۱۳۴۳ به توشیح محمدرضا شاه پهلوی رسید.
  • قانون تربیت مامای روستایی – مصوب ۵ اردیبهشت ۱۳۴۷ مجلس شورای ملی و ۶ خرداد ۱۳۴۷ مجلس سنا – این قانون در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۴۷ به توشیح محمدرضا شاه پهلوی رسید.

جستارهای وابسته

• انقلاب سفید
• سپاه دانش
• سپاه ترویج و آبادانی

منابع

‎