اشغال ایران به وسیله ارتش بریتانیا و شوروی
| وضعیت داخلی ایران در زمان اشغال متفقین | تصمیم‌های مجلس | نجات آذربایجان |
با حمله ارتش اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیا به ایران در روز ۳ شهریور ماه ۱۳۲۰ ایران کارزار جنگ دوم جهانی شد. اشغال ایران از سوی ارتش شوروی و بریتانیا، تاریخ نوین ایران را تا فراسوی دهه‌ها زیر تاثیر خود گرفت. ایران می بایستی که موضع بیطرفی خود را کنارنهد و عضو متفقین شود. با پشتیبانی فعال ایران از متفقین، شوروی به رهبری استالین در موقعیتی قرارگرفت که توانست بر آلمان هیتلری پیروز شود. به همین دلیل ایران پل پیروزی نامیده شد. پس از پایان جنگ جهانی دوم و پیروزی متفقین، ایران از اعضای پیروز جنگ نبود بلکه در ردیف بازندگان قرارگرفت. استالین از بیرون بردن ارتش سرخ شوروی از ایران خودداری کرد و برنامه‌ای ریخت که استان‌های شمالی ایران را زیر کنترل خود دربیاورد و از ایران جدا سازد. استالین با برپا سازی حزب توده[۱] و پشتیبانی مالی و نظامی ارتش سرخ از آنان، سبب شد که در ایران دولت استواری بر سر کار نیاید و با راه یافتن اعضای حزب توده و گروهی به نام اقلیت به سرکردگی محمد مصدق قاجار به مجلس شورای ملی کار دولت را مختل کرد. کشور ایران که از دیدگاه سیاسی و اقتصادی ویران شده بود به سبب درگیری در یک جنگ گرم که میلیون‌ها تُن ابزار جنگی و مواد خوراکی که با استفاده از خاک ایران به شوروی ترابر شده بود و به آن "پرشن کریدور" می گفتند، از سوی همان شوروی به میدان "جنگ سرد" هُل داده شد. با تزویرهای شوروی و برنامه‌های اشغال کشور ایران، سرانجام برای نگاهبانی از استقلال و تمامیت ارضی ایران سیاستمداران ایران به رهبری اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران ناچار شدند که با کشورهای متفق در غرب همکاری کنند. تنها با پشتیبانی سیاسی و نظامی امریکا، دولت ایران توانست ارتش شوروی را به بیرون رفتن از استان‌های شمالی ایران وادار سازد و آذربایجان را از چنگال مزدوران شوروی برهاند. از این زمان روشن شد که استقلال و تمامیت ارضی ایران و نوسازی اقتصادی و سیاسی تنها با متحدین غربی امکان‌پذیر خواهدبود. نه تنها پیوندهای ایران با دنیای غرب از سوی دولت شوروی مورد پذیرش قرار نگرفت بلکه شوروی کوشش کرد که با فعالیت‌های سیاسی حزب توده، همواره در ایران آشوب به پا کند و پس از آنکه حزب توده ممنوع اعلام شد، با همدستی جبهه ملی [۲]، ایران را از پیوندهایش با کشورهای غربی جدا سازد و به شوروی نزدیک کند. بالاترین این کشمکش‌های سیاسی در دوران جنگ سرد در ایران، ملی کردن شرکت نفت انگلیس و ایران را باید نام برد که تلاش بر براندازی سامانه شاهنشاهی ایران و در دست گرفتن حکومت بود. سرانجام با سقوط محمد مصدق در سال ۱۳۳۲ [۳] و مرگ استالین نفوذ شوروی در ایران بسیار کم شد و ایران توانست که با برنامه‌های عمرانی و انقلاب شاه و مردم کشور را بازسازی کند.[۴]
تا به امروز، تاریخ‌نویسی درست جنگ جهانی دوم و نقش ایران در این جنگ برای پیروزی اتحاد جماهیر شوروی بر آلمان نازی، در هیچ‌کجا نه در ایران، نه در شرق و نه در غرب انجام نشده است. هیچیک از دولت‌های غربی و شوروی گرایشی به نوشتن آنچه که گذشت را نداشتند تا روشن شود که چرا آنها یک کشور بی‌طرف را اشغال کرده‌اند زیرا که خلاف هرگونه حقوق بین‌المللی بود. به همین سبب در گفتگوهای سیاسی با ایران، دولت‌های اشغالگر شوروی و بریتانیا پافشاری برآن داشتند که ایران اشغال نشده است بلکه ایران همکاری می کند ولی در واقع مانند ارتش اشغالی، با ایران و ایرانیان رفتارکردند. نقش ایران در جنگ جهانی دوم را به میزبان "کنفرانس تهران" کاهش دادند و در هیچ یک از کتاب‌های تاریخ در مدرسه‌ها در کشورهای غربی نامی از ایران و نزدیک به چهار سال اشغال ایران و سختی‌هایی که کشور و مردم ایران کشیدند را نبرده‌اند. به سبب سانسور در درازای اشغال ایران از سوی ارتش بریتانیا و شوروی، در ایران سند، عکس و فیلمی وجود ندارد، تنها پس از فروریختن اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق کم کم آرشیوها در دسترس همگان قرار گرفتند. برای نمونه روشدن فرمان‌های استالین برای جداسازی استان‌های شمالی ایران[۵]، برپا کردن جمهوری دموکرات آذربایجان و کردستان و آموزش دادن مزدورانی چون پیشه‌وری و کامبخش[۶] و دیگر اعضای حزب توده نشان می‌دهد که چگونه سیستماتیک استالین برای اشغال کشور ایران برنامه می‌چیده است. همچنین امروزه با رو شدن دستور استالین برای جستجو نفت در شمال و جنوب ایران[۷] و مسله امتیاز نفت به شوروی و موازنه منفی محمد مصدق در یک راستا با فرمان استالین دیده می‌شوند.
بمباران ایران، و در پی آن بیماری‌ها، گرسنگی، تورم اقتصادی، بی‌خانه‌مان کردن، ناامنی و چپاول مردم ایران از سوی بیگانگان، رنج‌هایی بود که ملت ایران باشکیبایی کشیدند، با آنکه دو پیمان جداگانه برای ترمیم آسیب‌ها و پرداخت هزینه بهره‌برداری از همه امکانات کشور ایران دستینه شده بود، متفقین به کشور ایران نه تنها خسارت جنگی نپرداختند بلکه دولت کمونیست شوروی بسیاری از کارخانه‌ها و یازده تن طلای بانک ملی ایران را با خود به شوروی برد. افزون برآن درخت‌های جنگل‌های شمال ایران را برید و به یغما برد. اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر در هر سفری که به کشورهای متفق کردند یادآور نقش ایران در پیروزی متفقین شدند و اینکه متفقین می باید به ایران خسارت آسیب‌هایی که در درازای چهار سال بدان وارد آمده است بپردازند ولی متفقین هیچگاه خسارت‌های جنگی را نپرداختند و وانمود کردند که چنین رویدادی پیش نیامده است. تنها امریکا بخشی از قول‌های مالی خود را انجام داد. جنگ جهانی دوم، متفقین، ایران و کشتارها و چپاول ایران بخشی است که هنوز در تاریخ دنیا بسته نشده است. غرب و شوروی یا روسیه امروز می‌باید جبران رنج و آسیب‌ها به کشور ایران را به ملت ایران بنمایند. در سال ۲۰۱۴ میلادی مستندهای نوینی در تلویزیون های غربی درباره "جنگ جهانی دوم" پخش شد. در این فیلم‌های مستند حتی دیگر اشاره‌ای به "کنفرانس تهران" نکردند تا رد پایی از این جنگ و جنایت بر مردم ایران برجای نماند. ملت ایران بدانند که سروده ای ایران[۸] سرود انقلابی علیه اشغال ایران از سوی ارتش‌های بیگانه و زندگی اندوه‌بار مردم ایران در سال ۱۳۲۳ ساخته شد تا به مردم ایران نیروی دوباره برای پایداری در برابر بیگانه را بدهد. امروزه توده‌ای‌ها و دیگر خائنان به کشور و ملت ایران کوشش می کننداین سروده، یادآور تاریک‌ترین روزهای تاریخ کشور ایران را به عنوان سرود ملی ایران به ملت ناآگاه ایران از تاریخ خود بفروشند.[۹]
آغاز جنگ جهانی دوم
جنگ جهانی دوم (سپتامبر ۱۹۳۹ - سپتامبر ۱۹۴۵) با حمله نیروهای زمینی و هوایی آلمان به بندر دانزیک در لهستان در ۹ شهریور ۱۳۱۸ برابر با ۱ سپتامبر ۱۹۳۹ آغاز شد و تا آبان ۱۳۲۴ ادامه یافت. پس از حمله ارتش آلمان به لهستان، دولت‌های انگلیس و فرانسه که استقلال و تمامیت ارضی لهستان را در برابر تجاوز آلمان تضمین کرده بودند، ۱۱ شهریور ۱۳۱۸ فرانسه و بریتانیا یه آلمان اعلان جنگ دادند. در ۲۵ شهریور ارتش شوروی بخش شرقی لهستان را اشغال کرد و بر پایه قراردادهای پنهانی میان آلمان و شوروی لهستان را تقسیم کردند. ۸ آذر ۱۳۱۸ ارتش شوروی به فنلاند حمله کرد. فروردین ۱۳۱۹ ارتش آلمان دانمارک و نروژ را به اشغال خود در آورد و خرداد ۱۳۱۹ ارتش آلمان نیمی از فرانسه را اشغال کردند. تا این تاریخ ایران آسیبی از جنگ جهانی دوم ندیده بود. متحدین یا دولت‌های محور یعنی آلمان نازی به زمامداری آدولف هیتلر و ایتالیای فاشیست به زمامداری موسولینی و امپراطوری ژاپن بودند و گروه کشورهای متفقین در آغاز جنگ انگلستان و فرانسه بودند.
ورازت کشور با چاپ اعلامیه‌ای به همه بیگانگانی که در ایران بسر می‌بردند هشدار داد که از نشان دادن هرگونه احساسات له یا علیه کشورهای در جنگ اروپا که منافی بیطرفی کشور شاهنشاهی باشد خودداری کنند.[۱۰] هم چنین دولت ایران با چاپ بیانیه رسمی تصمیم خود را دایر بر حفظ بی طرفی ایران در جنگ جهانی دوم به آگاهی مردم رسانید و وزارت خارجه این تصمیم را به همه سفارتخانه‌های کشورها در تهران بخشنامه کرد و دستور داد که وزارت امور خارجه آن کشورها را از تصمیم دولت ایران آگاه سازند.
۱۲ شهریور ۱۳۱۸ برابر با ۴ سپتامبر ۱۹۳۹، اعلامیه‌ای به امضای نخست وزیر پخش شد که دولت شاهنشاهی ایران بی طرفی خود را در جنگ بین المللی دوم اعلام کرد. و در ۲۰ شهریور در مراسمی در کاخ گلستان برپا بود اعلیحضرت رضا شاه گفت که
ما مصمم هستیم که بی طرفی خود را حفظ کنیم، گرچه حفظ بی طرفی در این گیرودار مشکل‌تر از جنگیدن است.
۲۵ مهر ۱۳۱۸ پیمان دوستی بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت پادشاهی ژاپن در کاخ وزارت امور خارجه به امضا رسید. و ۲۵ آذر به تصویب مجلس شورای ملی رسید.[۱۱]
اعلام بیطرفی ایران
۲ آبان ۱۳۱۸ دوازدهمین دوره قانونگذاری به وسیله اعلیحضرت رضا شاه پهلوی گشایش یافت. رضا شاه در بیانیه خود روز گشایش مجلس شورای ملی گفت:
«موضوعی که موجب تاسف خاطر ما گردیده وقوع جنگ در اروپا است. اگر چه ما در این جریان سیاست بی طرفی کامل را اختیار کرده‌ایم، ولی دوام جنگ از لحاظ مادی و اقتصادی موجب زیان همه ملت هاست، به همین جهت آرزومندیم که هرچه زودتر صلح در جهان برقرار شود.»
با وجود اعلام بی طرفی کشور شاهنشاهی ایران در جنگ جهانی دوم دولت بریتانیا از حمل کالاهای خریداری شده ایران از آلمان جلوگیری کرد. دولت شاهنشاهی ایران رسما به دولت بریتانیا اعتراض کرد. در یادداشت اعتراضی که به سفارت انگلیس در تهران داده شد نوشته شده بود که ایران کشوری بی طرف و طرف معامله تجارتی با آلمان است، ولی دولت انگلستان به این بهانه که فروش تولیدات آلمانی به کشورهای دیگر سبب ورود ارز خارجی به این کشور می‌شود و در نتیجه بنیه مالی آلمان قوی‌تر می‌شود و آلمان‌ها نیروی خرید ابزار جنگی می‌یابند اموال کشتی‌هایی که از آلمان به سوی ایران در راه بودند گرفت.
۱۶ آذر ۱۳۱۸، روزنامه استامبا چاپ تورین در ایتالیا با فرنام «موقعیت ایران» نوشت:
از تصمیم ایران دایر بر حفظ بی طرفی خود ولو اینکه به بهای دیرکرد در اجرای برنامه‌های اقتصادی تمام شود گفتگو کرده و نوشته‌است با اینکه ایران از نظر واردات آهن از آلمان در تنگی است حاضر نیست پیشنهاد شوروی را درباره چاره یافتن برای نیازمندی ایران از آهن در برابر امتیازهای سیاسی مانند حق عبور از ایران را بپذیرد.
قرارداد بازرگانی ایران و شوروی به وسیله نمایندگان دو دولت در مسکو به امضا رسید و ۵ فروردین ۱۳۱۹ عهدنامه تجارت و بحرپیمایی و ایران و شوروی در تهران به امضا رسید و سپس به تصویب مجلس شورای ملی رسید.[۱۲]
ایتالیا در ۱ خرداد ۱۳۱۹ علیه انگلیس و فرانسه وارد جنگ شد. یک هقته پس از آن تاریخ مارشال پتن از متحدین درخواست آتش بس و پایان جنگ را کرد ولی دوگل، از افسران بلند پایه فرانسوی از مردم فرانسه و دیگر کشورهای افریقای شمالی که مستعمره فرانسه بودند درخواست کرد که علیه دولت آلمان جنگ را ادامه دهند.
۵ تیرماه علی منصور نخست وزیر هیات دولت را در کاخ سعدآباد به پیشگاه اعلیحضرت رضا شاه شرفیاب و معرفی شدند.[۱۳] ۸ تیر ۱۳۱۹، نمایندگان مجلس شورای ملی در کاخ سعدآباد به حضور اعلیحضرت رضا شاه شرفیاب شدند و شاهنشاه ناخرسندی خود را از شیوه کار دستگاه‌های دولتی ابراز کردند و هم چنین گفتند «صحیح است که ما متکی به قوای منظم و سیاست بیطرفی خود هستیم، ولی این کافی نیست، بلکه باید کلیه افراد کشور برای روزهای سخت آماده شوند، ملاقات امروز بیشتر برای اظهار عدم رضایت از کار دولت است، همیشه به ما می‌گویند خاطر مبارک آسوده باشد، در خالی که جریان روزمره نشان می‌دهد که رضایت چندانی بیاید از کارها داشته باشیم»
در ماه تیر و امرداد ۱۳۱۹ برابر با اوت ۱۹۴۰ دولت ژاپن به چین التیماتوم داد. در این گیر و دار چهارم نوامبر ۱۹۴۰ فرانکلین روزولت دوباره به ریاست جمهوری آمریکا برگزیده شد و در ماه مارس ۱۹۴۱ برای کمک به متفقین قانون وام و اجاره[۱۴] را به تصویب کنگره آمریکا رسانید و این گامی بود که در زاه پیروزی متفقین برداشت.
۱۵ دی ۱۳۱۹، وزیر مختار (سفیر) انگلیس در تهران در ملاقاتی با نخستوزیر ایران تلگرافی از سوی وزارت امور خارجه انگلستان به وی داد و به آگاهی نخستوزیر ایران رسانید که دولت ایتالیا در نظر دارد با هواپیماهای جنگی خود به آبادان و احتمالا به سایر نواخی نفت‌خیز جنوب ایران حمله کند، از این رو از دولت ایران درخواست کرد که برای جلوگیری از رخداد این خطر احتیاط‌های لازم را به عمل آورند و سرانجام وخیم چنین اقدامی را به دولت‌های محور گوشزد کنند.
۲۲ اردیبهشت ۱۳۲۰، وزارت امور خارجه در یادداشتی که به سفارت انگلیس در تهران فرستاد، به پرواز یک فروند هواپیمای انگلیسی برفراز اهواز و مسجد سلیمان اعتراض کرد و انگیزه تجاوز به آسمان ایران را از آن دولت خواستار شد و از آن دولت خواست که از تکرار این گونه تجاوزات در آینده خودداری کنند. دوباره در ۳۰ اردیبهشت (۲۰ مه ۱۹۴۱) وزارت امور خارجه یادداشت دیگری به سفارت انگلیس در تهران فرستاد و به پرواز یک فروند هواپیمای انگلیسی در آسمان غرب سوسنگرد اعتراض کرد و هم چنین به گفتگوهایی که پیشتر با وزیر مختار انگلستان شده بود اشاره شد و جدا خواستار شد که از تجاوز دوباره به آسمان ایران خودداری شود.
۱ تیرماه ۱۳۲۰ (۱۴ اوت ۱۹۴۱)، ارتش آلمان از مرزهای شوروی در خاک لهستان اشغال شده گذشت و از آنجا به خاک اتحاد جماهیر شوروی حمله کرد. در تاریخ چهاردهم اوت سال ۱۹۴۱ برابر با ۲۳ امرداد ۱۳۲۰ منشور آتلانتیک از سوی سران کشورهای انگلیس و آمریکا بر پایه ادامه جنگ با دولت‌های محور برای برقرارکردن صلح در جهان به امضا رسید.[۱۵] به دنبال این از ۱۷ آذر ۱۳۲۰ (هفتم دسامبر ۱۹۴۱) نخست ایالات متحد امریکا ، سپس چین علیه آلمان و ایتالیا و ژاپن وارد چنگ شدند.
۱۴ تیر ۱۳۲۰، خبرگزاری ژاپن بر پایه خبرهای رسیده از آنکارا، رم، نیویورک، استانبول و برلین گزارش داد که: دولت‌های بریتانیا و شوروی می‌خواهند که ایران را به صورت منطقه نفوذی خود درآورند و انگلستان نیروهای خود را ار راه ایران به قفقاز بفرستد و ابزار جنگی خود مورد نیاز شوروی را نیز از راه بندر بوشهر و بندرعباس به شوروی حمل کند. متفقین می‌کوشند که با وارد ساختن فشار بر سر ایران این دولت را ناگزیر کنند که از بی طرفی خود دست بردارد، ولی تاکنون دولت ایران در حفظ بی طرفی خود کوشا بوده‌است.
۲۸ تیرماه ۱۳۲۰ دولت بریتانیا و شوروی در یادداشتی که به وسیله سفیرهای خود در تهران به دولت ایران دادند ادعا کردند که وجود شمار زیادی آلمانی در ایران امنیت و منافع متفقین را در این کشور دچار خطر ساخته و از این رو ار دولت ایران خواستار شدند که شمار اتباع آلمانی را در ایران کم کند. [۱۶]
۲۲ امرداد ۱۳۲۰، مایسکی سفیر شوروی در لندن به آنتونی ایدن وزیر خارجه انگلستان اطلاع داد که دولت شوروی بررسی‌های خود را برای حمله نظامی به ایران انجام داده و آماده فرستاده ارتش شوروی به ایران است مشروط بر آنکه انگلستان نیز در این حمله شرکت کند.
۲۷ امرداد ۱۳۲۰ از سوی دولت ایران پاسخ به یادداشت‌های تهدیدآمیز بریتانیا و شوروی داده شد. در این یادداشت دولت ایران بار دیگر تاکید کرد که ایران در مورد مسایل بین‌المللی از هر جهت رعایت اصل بیطرفی را نموده و مانع ار آن خواهد شد که خارجیان مقیم این کشور هرگونه فعالیتی علیه منافع و مصالح متفقین انجام دهند. هم چنین مقامات ایرانی اعلام داشتند که شمار اتباع آلمان در ایران از چهارصد و هفتاد نفر بیشتر نیست و این شمار ناچیز که در امور صنعتی و فنی فعالیت می‌کنند به هیچوجه نمی‌تواند امنیت متفقین را تهدید کند. سفارت ایران در آنکارا در تلگرافی به وزارت امور خارجه اطلاع داد که وزیر امور خارجه ترکیه به صفیرهای شوروی و برینانیا در آن کشور گفته‌است که شمار آلمانیها در ایران بیش از ۶۹۰ نیست در حالی که شمار انگلیسی‌ها در ایران به ۳۰۰۰ نفر می‌رسد، بنابراین دولت ترکیه مایل نیست برخلاف سیاست بیطرفی ایران ار سوی متفقین اقدامی بشود.
حمله نظامی ارتش شوروی و بریتانیا به ایران
۳ شهریور ۱۳۲۰ (۲۵ اوت ۱۹۴۱) اعلامیه شماره یک ستاد ارتش ایران به آگاهی مردم ایران رسانید که در ساعت چهار بامداد روز سوم شهریور، نیروهای ارتش شوروی در شمال و ارتش انگلستان در باختر و جنوب باختری مرزهای ایران را مورد تجاوز قرار داده‌اند. سفیر ایران در مسکو در تلگرافی که به وزارت امور خارجه فرستاد نوشت که وزیر امور خارجه شوروی به وی گفته‌است که چون دولت ایران هیچگونه اقدامی برای اخراج عمال آلمانی از ایران نکرده، دولت شوروی برابر ماده شش قرارداد ۱۹۲۱ به ارتش سرخ دستور داد که وارد خاک ایران شود.[۱۷]
در جلسه فوق‌العاده مجلس شورای ملی در روز ۴ شهریور ۱۳۲۰ علی منصور در بیانات خود گفت: اگر چه بیطرفی ایران در جنگ کنونی بنا به فرمان همایونی اعلام شده‌است، ولی دولت انگلستان به کمک دولت شوروی وجود چند نفر کارشناس فنی را در ایران که آلمانی هستند بهانه قرارداده و در یادداشت‌هایی که در تاریخ‌های ۲۸ تیر و ۲۵ امرداد ماه گذشته به ایران تسلیم کردند اخراج آنها را خواستار شدند و بالاخره در ساعت چهار بامداد روز سوم شهریور ماه (دیروز) سفرای انگلستان و شوروی به منزل اینجانب مراجعه کردند و توسل دول متبوعه خود را به قوای نظامی اعلام نمودند. متاسفانه در همان ساعتی که سفیر با اینجانب مشغول مذاکره بودند، نیروهای مسلح ارتش شوروی و ارتش انگلستان به مرزهای ایران تجاوز کردند و شهرهای بی دفاع و مردمان غیر نظامی را مورد حمله قراردادند. طبق گزارش‌های رسیده نیروی هوایی شوروی در آذربایجان شهرهای بی دفاع را بمباران کرده و قوای زیادی از جلفا به سمت تبریز فرستاده شده‌است. در خوزستان قوای انگلستان به بندرشاهپور و خرمشهر حمله نموده و کشتی‌های ما را غافلگیر و غرق کرده‌اند. نیروی هوایی انگلستان هم شهر اهواز را بمباران کرده و در ضمن از جانب قصر شیرین، نیروهای انگلیسی به سمت کرمانشاه در حرکتند.[۱۸]
نیروهای رمینی بریتانیا از مرزهای غرب وارد خاک ایران شدند و چند واحد از نیروی دریایی بریتانیا در همان ساعت آتش توپخانه خود را به روی پایگاه نیروی دریایی ایران در جنوب یعنی بندر خرمشهر باز کردند. دریادار بایندر فرمانده نیروی دریایی ایران و عده‌ای ار افسران و ملوانان ایرانی در پهنه پادگان و ساحل و یا در عرشه ناوهای جنگی ایران جان باختند و بیشتر ناوهای ایران یا آسیب دیدند و یا غرق شدند.
۵ شهریور ۱۳۲۰ در حمله ناگهانی ارتش سرخ شوروی به خاک ایران، افسران زیر در آذربایجان بر اثز برخورد گلوله و یا انفجار بمب و نارنجک جان باختند: سرگرد دامپزشک مصطفی گلسرخی کفیل دامپزشکی لشکر چهار رضاییه، سروان محمد نخعی فرمانده گردان اجراییات لشکر چهار، سروان اسدالله میرفخرایی کفیل شعبه امور نقلیه سپاه لشکر چهار، ستوان دو مهدی فخری امیر لشکر سه، ستوان دو عطا الله مجتهدی افسر لشکر سه، هم چنین شمار زیادی از مرزداران و سربازان مدافع ایرانی، در گیرودار زد و خورد و مقاومت در برابر نیروهای متجاوز کننده و زخمی شده‌اند. بمب افکن‌های شوروی شهربانی بی دفاع آذربایجان و هم چنین سرباز خانه‌ها و مرکزهای نظامی آن منطقه و تا سیاست بندرپهلوی و غازیان و بابلسر را بمباران کرده‌اند. نیروی هوایی انگلستان نیز افزون بر غرق کشتی‌های جنگی ایران در خلیج فارس، شهرهای خوزستان و بندر شاهپور و بندر خرمشهر و اهواز را بمباران کرده و زیان و ویرانی‌های فراوانی به بار آورده‌اند.
وزارت امور خارجه در یک دستور تلگرافی به آگاهی سفارت شاهنشاهی ایران در لندن رسانید که نسبت به حمله نیروهای شوروی و بریتانیا به ایران و پیشروی آنها در خاک این کشور و بمباران شهرهای بی دفاع، به دولت بریتانیا اعتراض بکند و انگیزه حمله‌های دشمنانه را جویا شود. وزارت امور خارجه هم چنین یادآوری کرد که نیروهای شوروی همه شهرهای بی دفاع آذربایجان را تا بندر پهلوی و غازیان بمباران کرده‌اند. از این رو دولت ایران خواستار است که هر چه زودتر یورش نظامی انگلستان و شوروی در ایران پایان یابد.
گزارش سفارت شاهنشاهی ایران در آنکارا نمایانگر آن است که روزنامه اولوس چاپ آنکارا در مقاله‌ای به بهانه‌های شوروی و انگلستان برای اشغال خاک ایران و استناد شوروی به ماده ششم عهد نامه شوروی و ایران اشاره کرده و نتیجه گرفته‌است که تجاوز انگلستان به ایران برای ساختن یک جبهه نوین برای از میان برداشتن دشواری‌های جغرافیایی در گشودن شاهراهی از راه ایران به قفقاز برای رساندن کمک‌های نظامی به شوروی بوده‌است.
گزارش تلگرافی رئیس پست و تلگراف خرمشهر گویای این است که دشمن تمام سیم‌ها و خط‌های تلگرافی خوزستان را قطع کرده و به سبب بمباران‌ها دو کشتی ایران غرق و سه کشتی دیگر آتش گرفته و دو کشتی ایران را نیز نیروی دریایی بریتانیا به بصره برده و همه افسران نیروی دریایی ایران به اسارت در آمده‌اند و به بصره برده شده‌اند.
علی منصور نخست وزیر، استعفای خود و اعضای کابینه را به پیشگاه شاهنشاه رضا شاه تقدیم کرد. به فرمان رضا شاه معاونان وزارتخانه‌ها می‌بایستی که تا تشکیل دولت نوین اداره امور را بر دوش گیرند.
وزارت کشور در اعلامیه‌ای به مردم ایران هشدار داد که در هنگام بمباران هوایی از روشن کردن چراغ و حرکت در خیابان‌ها خودداری کنند. دولت ایران رسما اعلام کرد برای جلوگیری از جنگ و خونریزی و ویران شدن شهرهای بی دفاع، به نیروهای نظامی در همه جبهه‌ها دستور ترک مخاصمه داده شده و مراتب به آگاهی دولت‌های بریتانیا و شوروی نیز رسیده‌است.
نخست وزیری فروغی و گفتگو با دولت بریتانیا و شوروی
۶ شهریور ۱۳۲۰ به فرمان اعلیحضرت رضا شاه بزرگ محمدعلی فروغی مامور تشکیل کابینه شد.[۱۹] و علی سهیلی وزیر امور خارجه شد. در همان روز نامهای از سوی سهیلی وزیر امور خارجه ایران نامهای به دو دولت شوروی و بریتانیا نوشت که در مجلس خوانده شد و درخواست کرد که به بمباران شهرهای ایران پایان دهند و به اعلام بی طرفی ایران و ترک مخاصمه احترام بگذارند.[۲۰] در همین روز رضا شاه به فرانکلین روزولت تلگرامی درباره اشغال ایران به وسیله نیروهای انگلستان و شوروی فرستاد که در آن اوضاع فعلی جهان و لزوم جلوگیری از سیاست توسعه طلبی و جاه طلبی هیتلر و هم چنین همکاری کلیه کشورهایی که خواهان حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران که مورد تایید دولت‌های شوروی و انگلستان است را خواهان شد.
۸ شهریور ۱۳۲۰ سفیران دو دولت بریتانیا و شوروی به دیدار نخست وزیر محمدعلی فروغی آمدند و هر یک نامهای در پاسخ به نامه ۶ شهریور را به ایشان دادند. سفیر شوروی و بریتانیا تعهداتی را از دولت ایران خواستار شدند:
نخست دولت ایران باید امر صادر نمایند که قشون ایران بدون مقاومت بیشتری از شمال و شرق خطی که از خانقین کرمانشاه ـ خرم آباد ـ مسجد سلیمان ـ هفت گل ـ گچساران و از آنجا به بندر دیلم که در خلیج فارس واقع شده‌است عقب نشینی نمایند. در شمال قشون ایران باید از نقاط: اشنو ـ حیدر آباد ـ میاندوآب ـ زنجان ـ قزوین ـ خرم آباد ـ بابل ـ زیر آب ـ سمنان ـ شاهرود علی آباد عقب نشینی کنند. نقاط نامبرده بالا موقتا بوسیله قشون انگلیس و شوروی اشغال خواهد شد. همچنین دولت ایران بایستی در ظرف هفته‌ای کلیه اتباع آلمان باستثنای اعضای حقیقی سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنی که در بنگاه‌های مخابرات یا نظامی نباشند از ایران خارج نموده و صورت اسامی آلمانیها مزبور را برای موافقت نمایندگان سیاسی انگلیس و شوروی در تهران تسلیم نماید و دولت ایران بایستی تعهد نماید که اتباع آلمان دیگری بخاک ایران وارد نشوند. افزون بر این دولت ایران بایستی تعهد کند که مانعی در راه حمل و نقل لوازمی که شامل ادوات جنگی نیز خواهد شد و از وسط خاک ایران بین نیروهای انگلیس و شوروی بعمل خواهد آمد قرار نداده بلکه تعهد نماید وسائل تسهیل حمل و نقل این قبیل لوازم را که یا بوسیله راه خط آهن و یا از طریق هوا حمل می‌شوند فراهم سازد. در مقابل برای نفتی که از ایران می‌برند پرداخته و پیشروی زیادتر ارتش‌های شوروی و انگلیس متوقف خواهد شد و زمانی که وضعیت نظامی اجازه دهد ارتش خود را از خاک ایران خارج نمایند.[۲۱][۲۲]
۹ شهریور ۱۳۲۰ سفارت انگلیس در ایران نامه دیگری به وزیر امور خارجه ایران داد از سوی پادشاه انگلیس جورج ششم به دولت ایران امر شده بود آلمانهایی که در ایران هستند به جای اینکه به وسیله دولت شاهنشاهی ایران از این مملکت خارج شوند باید به ارتش بریتانیا یا شوروی تحویل داده شوند و ایشان از عملکرد دولت ایران در این باره خوشنود نیستند.[۲۳]
۱۰ شهریور ۱۳۲۰ هیات دولت پس از بررسی و مشاوره و در نظر داشتن اوضاع خطرناک ایران پاسخ نامه‌های نمایندگان دو دولت بریتانیا و شوروی را دادند: اینکه مرقوم شده‌است دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان هیچ قصدی بر علیه استقلال و تمامیت خاک ایران ندارد و عملیاتی که اخیرا واقع شده بر ضد ایران نیست و در صورتی که دولت ایران حاضر برای همکاری باشد عملیات خصمانه ادامه نخواهد یافت دولت ایران از این اظهار رسمی اتخاذ سند می‌نماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنانچه صریحا وعده داده‌اند هیچ نوع لطمه‌ای به استقلال کامل و تمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد هم چنین دولت ایران اصولا این پیشنهاد را برای مدتی که اوضاع جنگ کنونی ایجاب می‌کند می‌پذیرد و ضمنا چون یقین دارد که خود دولتین هم قصد ندارد نواحی که بر آنجا قوای خود را موقتا اقامت می‌دهند وسیع باشدونیز نظر به ملاحظاتی که شفاها گفته شد تقاضا می‌کند که در قسمت شمال هم شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود و در قسمت جنوبی هم حدود ناحیه منظور طوری معین شود که شهرهای خرم‌آباد و دزفول در آن ناحیه واقع نشود و فوای ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکند. افزون برآن قوای دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان هر جا اقامت دارند از حیث تدارکات خواربار و لوازم زندگانی و مسکن و سایر حوائج بر دولت ایران تحمیلی نخواهند داشت و تهیه لوازم مزبور بر عهده خودشان خواهند بود و از قسمتی که از داخله تهیه نماید باید مطابق مقررات کشور و بطریقی باشد که مضیقه‌ای پیش نیاید. دو دولت باید در نظر داشته باشند که دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به طیب خاطر بیطرفی خود را اعلام داشته و بهیچوجه از شرایط این بیطرفی تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقی خواهد بود و بالاتر از همه نسبت به وعده‌های صریحی که آن دو دولت داده‌اند که پیشرفت قوای انگلیس و شوروی را متوقف سازند و بهر زودی که اوضاع جنگ کنونی اجازه دهد آنها را خاک ایران بیرون ببرند دولت ایران از این فقره اتخاذ سند می‌نماید و اعتماد خود را نسبت باین اظهارات دو دولت اشعار می‌دارد. چون عملیات نظامی که از روز سوم شهریور خسارت مالی و خرابیها واتلاف نفوس بار آورده‌است امیدوار است از طرف آن دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود خواسته که قسمتی از قضایای ناگوار پس از آن روی داده‌است که دولت ایران بقوای خود امر ترک مقاومت هم نموده بود. [۲۴] [۲۵]
۱۴ شهریور ۱۳۲۰ نمایندگان دولتین بریتانیا و شوروی به وزارت امور خارجه آمده تقاضا نمودند سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و همچنین اتباع دُوَل ایتالیا و مجار و رومانی ایران را ترک کنند.
۱۵ شهریور ۱۳۲۰ در پاسخ به نامه وزیر امور خارجه ایران به تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۲۰ دولت شوروی و پادشاه بریتانیا چنین نوشتند بریتانیا و شوروی خط اشغالی را تغییر نمی‌دهد. در تمام شهرهای اشغالی مامورین اداری ایران و شهربانی زیر نظر ارتش بریتانیا و شوروی انجام وظیفه خواهند کرد. همچنین اسلحه‌ها و دیگر ابزار جنگی ارتش ایران به ایران برگردانده نخواهد شد و خسارت‌های جنگی نیز پرداخته نخواهد شد. افزون برآن ارتش شوروی و بریتانیا نیازمندی‌های خود را از دولت ایران خواهند خرید تا حدی که مردم ایران به تنگی خوراکی و اقتصادی برنخورند.[۲۶][۲۷]
۱۷ شهریور ۱۳۲۰ وزیر امور خارجه ایران علی سهیلی پاسخ دولت بریتانیا و شوروی را چنین داد که دولت شاهنشاهی ایران سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و مجارستان را برخواهد چید و اظهار تاسف کرد که که دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی نخواسته‌اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خط تجاوز به ایران بپذیرند و اینکه سامانه اداری ایران در شهرهای اشغال شده می‌باید زیر نظر ارتش شوروی و بریتانیا انجام وظیفه کنند دولت شاهنشاهی ایران امید به روش حسن تفاهم دارد تا مامورین ایرانی در محل برابر با مقررات کشور ایران به کار خود ادامه دهند. هم چنین دولت شوروی که پافشاری بر نپرداختن خسارت جنگی می‌کند باید در نظر داشته باشد که حمله را ارتش شوروی بدون آگاهی پیشین به دولت ایران آغاز کرده و اکنون که دولت شوروی از بازگرداندن اسلحه‌ها و ابزار جنگی ایران سر باز می‌زند دولت ایران خواستار فهرستی از این اسلحه‌ها می‌باشد.[۲۸] [۲۹]
با آن که دولت شاهنشاهی ایران با دو دولت جماهیر شوروی در نامه‌های رد و بدل شده و هم چنین گفتگوهای رو در رو به توافق رسیدند ولی واقعیت و گزارش‌های رسیده نشانگر شکستن قول‌ها و تضمین‌های دو دولت اشغالگر بود. وزیر کشور در نامهای به وزارت خارجه اعلام کرد که از مداخلات سیاسی کنسول انگلستان در کرمان جلوگیری شود. همراه این نامه گزارش تلگرافی فرماندار یزد دربرگیرنده تذکرهای تهدیدآمیز کنسول انگلستان به مقامات ایرانی بود. استاندار فارس در گزارش محرمانه به آگاهی وزارت کشور رسانید که ده کشتی جنگی انگلیسی در ساحل جزیره خارک لنگر انداخته‌اند و به نظر می‌رسد که تصمیم دارند نیروهای تاره‌ای در کرانه‌های ایران پیاده کنند. گزارش تلگرافی از سقز می‌گوید که به دنبال ترک مخاصمه ایران، افسران و سربازان ایرانی پیش از ورود ارتش شوروی به سقز، این شهر را ترک گفته به سنندج عقب نشسته‌اند. با وجود این سربازان شوروی به سوی سربازان و رانندگان اتومبیل‌های ایران شلیک می‌کنند و تاکنون چند افسر و سرباز و مردم غیرنظامی زخمی شده‌اند.
کناره‌گیری اعلیحضرت رضا شاه از سلطنت و پادشاهی ولیعهد محمدرضا پهلوی
۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ فروغی نخستوزیر در مجلس شورای ملی نوشتار کناره‌گیری رضا شاه را از شاهنشاهی ایران خواند و برپایه قانون اساسی مشروطه و متمم آن ولیعهد شاهنشاه ایران شد.[۳۰] در این روز پادشاه جوان ایران همه ژنرال‌های ارتش را در وزارت جنگ فراخواندند و هم چنین وابسته نظامی بریتانیا را دعوت نمودند. اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی در این آیین گفتند که او خود آماده‌است با بریتانیایی‌ها همکاری کند ولی بریتانیایی‌ها باید روشن سازند که هدف آنها در ایران چیست؟ و می‌باید روشن کنند که این دو دولت می‌خواهند ایران را اداره کنند یا اینکه دولت ایران می‌تواند جداگانه به کار خود در اداره مملکت ادامه دهد؟[۳۱][۳۲]
۲۶ شهریور ماه ۱۳۲۰ ساعت چهار و نیم پس از نیمروز اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی دومین تاجدار خاندان پهلوی برای اجرای آیین سوگند به مجلس شورای ملی رفتند و سوگندنامه خدمت به ملت و مملکت و وفاداری به قانون اساسی و اصول مشروطه را خواندند و دستینه فرمودند.[۳۳][۳۴] در این هنگام دو ارتش شوروی و بریتانیا به تهران حمله‌ور شدند و شهر تهران پایتخت را اشغال نظامی کردند و دولت و ملت ایران را در بهت فروبردند. از این تاریخ گفتگوها و بحث‌های سیاسی میان نخست وزیر ایران محمدعلی فروغی و وزیر امور خارجه علی سهیلی با وزیر مختار بریتانیا در ایران و سفیر کبیر شوروی در ایران آغاز شد.
مجلس دوره دوازدهم پس از نیمروز نهم آبان ماه ۱۳۲۰ پایان یافت و مجلس دوره سیزدهم در روز ۲۲ آبان ماه ۱۳۲۰ با بیانات اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران گشایش یافت.[۳۵]
اشغال نظامی ایران به وسیله ارتش بریتانیا و شوروی
۱۰ آذر ماه ۱۳۲۰ وزارت خارحه ایران به سبب مداخلات افسران شوروی در امور شهربانی و ژاندارمری شهرهای آذربایجان، نامهای به سفارت شوروی نوشت که در آن یادآوری کرده بودند که شماری از افسران شوروی از استانداری آذربایجان خواسته‌اند که روزنامه صدای آذربایجان توقیف شود و رئیس شهربانی از این شهر خارج شود و اسلحه پاسبانان و ژاندارم‌ها نیز به شمار مورد توافق برسد. در این نامه سپس اعلام شد که اینگونه مداخلات دور از روابط دوستانه‌ای است که دو کشور می‌باید در نگاهداری آن کوشا باشند.[۳۶]
وزارت امور خارحه ایران به وزیر مختار ایران در لندن دستور داد که اعتراض دولت ایران را نسبت به مداخلات مقامات شوروی در امور داخلی ایران به آگاهی دولت انگلستان برساند. این مداخلات و تجاوزات عبارتند از : ضبط اموال و کالاهای بازرگانان ایرانی در بنادر شمال، خودداری دولت شوروی از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به دولت ایران، تشویق مردم به ندادن مالیات، جلوگیری از حمل اموال دولتی از گمرکات، تحریک عده‌ای از کردها به تظاهرات علیه دولت ، بازگذاشتن مرزهای شمال و آزادی ورود افراد مشکوک به خاک ایران. [۳۷]
۱۴ آذر ۱۳۲۰ وزارت جنگ اعلام کرد که دولت اتحاد جماهیر شوروی برای اثبات روابط دوستانه خود با ملت ایران و جلب رضایت خاطر شاهنشاه موافقت کرده‌است که تمام افسران و سربازانی را که در هنگام زد و خورد در شهریور ماه گذشته اسیر نموده یا پس از آن به وسیله ارتش سرخ بازداشت کرده‌است کم کم آزاد نماید.
۱۵ آذر ۱۳۲۰ بیست و دو نفر از درجه داران ارتش که در روزهای جنگ از سوی ارتش سرخ اسیر شده بودند آزاد و به فرمانداری گرگان تحویل داده شدند.
۱۸ آذر ۱۳۲۰ سفارت شوروی در پاسخ نامه وزارت امور خارجه ایران درباره تعداد پاسبان‌ها و ژاندارم‌ها در شهرهای مختلف آذربایجان اعلام داشت که پیشتر در این باره موافقت وزارت کشور جلب شده و رفتن ماموران شوروی به اداره‌های شهربانی و ژاندارمری آذربایجان تنها برای دریافت فهرست شمار ماموران مورد توافق بوده‌است.
۱۹ آذر ۱۳۲۰ شماری از افسران ارتش ایران که در رویدادهای جنگ از سوی نیروهای شوروی اسیر شده بودند آزاد شدند.
۲۳ آذر ۱۳۲۰ بیست و نه تن از افسران ارتش که در بازداشت ارتش شوروی بودند در مشهد آزاد شدند. در همین روز مجلس شورای ملی برنامه محمدعلی فروغی را تصویب کرد و به کابینه وی رای اعتماد داد.[۳۸] [۳۹]
۲۷ آذر ۱۳۲۰ بیست و شش نفر از افسران ایرانی که به دست نیروهای شوروی اسیر شده بودند از راه عشق آباد به مشهد وارد و آزاد شدند.
۲۹ آذر ۱۳۲۰ سی و یک تن دیگر از افسران بازداشت شده به وسیله ارتش سرخ که به شوروی برده شده بودند به مشهد وارد و آزاد شدند.
۱۴ دی ۱۳۲۰ وزارت امور خارجه ایران در یادداشتی که به سفارت شوروی داد یادآور شد که بنا به اظهار مسولان کشاورزی و هم چنین دامداران ایران، ماموران شوروی شمار زیادی از دام‌ها از جمله گاوهایی را که در خدمت کشاورزان ایران هستند، برای مصرف ارتش سرخ به داخل خاک شوروی برده‌اند، حال آنکه این کار افزون بر زیانی که به دامداران آورده‌است آسیب بزرگی نیز به کشاورزان ایران وارد خواهد ساخت.[۴۰]
۱۸ دی ۱۳۲۰ بولیت نماینده مخصوص رئیس جمهور امریکا در خاور نزدیک به تهران وارد شد.
۲۳ دی ۱۳۲۰ وزارت کشور در نامهای که به وزارت امور خارجه فرستاد یادآور شد که مقامات ارتش سرخ در آذربایجان بار دیگر فهرستی از شمار افسران و افراد شهربانی و امنیه هر شهر تهیه و به ادارات مربوطه تسلیم کرده و تذکر داده‌اند که در هیچیک از شهرهای آذربایجان نباید وجود داشته باشد، و مازاد شمار افسران باید به تهران بازگردانده شوند. وزارت کشور این امر را دخالت شوروی در امور داخلی ایران دانسته و از وزارت امور خارجه خواسته‌است که در این باره اقدام جدی بعمل آورد.[۴۱]
۹ بهمن ۱۳۲۰ پیمان سه دولت امضا شد که در آن استقلال، تمامیت ارضی و حاکمیت ایران به رسمیت شناخته شد. سه دولت شاهنشاهی ایران و پادشاهی بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی ساعت ۱۸ و ۱۵ دقیقه روز پنجشنبه نهم بهمن ماه ۱۳۲۰ خورشیدی برابر با ۲۹ ژانویه ۱۹۴۲ در کاخ وزارت امور خارجه ایران این پیمان امضا کردند و به تصویب و توشیح اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی رسید.
۱۴ بهمن ۱۳۲۰ نامه شکایت به وزارت امور خارجه از سوی اهالی شهرها و روستاها و عده‌ای از بازرگانان و روسای ادارات دولتی مبنی بر اشغال و تصرف جاهای شخصی و ادارات دولتی به وسیله ارتش سرخ و درخواست تشکیل کمیسیونی برای بررسی و پرداخت خسارت‌های ناشی از این تجاوزها.
۱۶ اسفند ۱۳۲۰ محمدعلی فروغی از نخست وزیری کناره گرفت و علی سهیلی از سوی محمدرضا شاه پهلوی مامور تشکیل کابینه شد و ۲۱ اسفند علی سهیلی از مجلس شورای ملی رای اعتماد گرفت و سرپرستی وزارت امور خارجه و وزارت کشور را نخست وزیر خود به عهده گرفت.[۴۲]
۵ فروردین ۱۳۲۱ نامه سفارت انگلیس در تهران، در جلسه هیات وزیران مورد بررسی قرارگرفت. در این نامه دولت انگلستان آگاهی داد که حدود چهل هزار نفر از آوارگان و مهاجران لهستانی از کشور شوروی وارد بندر پهلوی خواهند شد تا در ایران به نیروهای انگلیس مقیم این کشور بپیوندند، به این جهت از دولت ایران خواسته شد که تسهیلات مورد نیاز را در انجام این منظور فراهم سازد.
۸ فروردین ۱۳۲۱ وزیر مختار انگلستان در تهران در نامهای به آگاهی دولت ایران رسانید که مقامات نظامی و بازرگانی بریتانیا در ایران به اسکناس و پول ایرانی نیاز دارند. این نامه در هیات وزیران خوانده شد و از وزیر مختار انگلیس خواسته شد که توضیح بیشتری بدهد و هم چنین درباره اعتبارات ریالی که مقامات شوروی در ایران داده شده بود گفتگوهایی شد.[۴۳] [۴۴]
۱۱ فروردین ۱۳۲۱ سفارت انگلستان در تهران در نامهای به نخست وزیر ایران درخواست کرد به دلیل مصالح امنیتی (سانسور) دستگاه‌های فرستنده، رادیوها، بی‌سیم‌ها، هم چنین آنتن‌ها، و سیم‌کشی داخلی کارگزاری شده آنها از همه خودروها و اتوبوس می‌باید جمع آوری شود. نخست وزیر ایران در نامهای به شهربانی دستور جمع آوری آنها را داد. اشغالگران ایران کوشش برآن داشتند که مردم ایران از رویدادهای جنگ و آنچه که در ایران می‌گذرد بی خبر بمانند.
۲۶ فروردین ۱۳۲۱ در تلگرامی به وزیر مختار ایران در لندن دستور داد که جریان‌های زیر به اگاهی دولت بریتانیا رسانیده شود:
- ۱- مقامات شوروی هشت میلیون ریالی را که برای هزینه ارتش سرخ در ایران اعتبار گرفته بودند هنوز بازپرداخت نکرده‌اند.
- ۲- ارتش شوروی از ورود قوای ایران به رضاییه جلوگیری کرده‌اند و گروهی از کردهای مشکوک در آن منطقه را به شورش علیه دولت برانگیخته‌اند.
- ۳- با آن که دولت ایران بنا بر درخواست سفارت امریکا از سفارت ژاپن درخواست کرده‌است که شهروندان ژاپن، ایران را ترک نمایند ولی دولت امریکا تعهدات خود را به انجام نرسانده‌است.
۱ اردیبهشت ۱۳۲۱ لهستانی‌های آواره و اخراج شده از شوروی در بیرون دروازه دوشان تپه جایگیر شدند و پس از دو هفته سه هزار نفر از زنان و کودکان به باغ منظریه جابجا شدند.
۴ خرداد ۱۳۲۱ سفارت انگلستان در نامهای به آگاهی دولت ایران رسانید که مقامات نظامی انگلستان خواهان این هستند که برای حفظ جان مردم در برابر بمباران‌های هوایی پیشگیری‌های مورد نیاز انجام یابد.
۱۹ خرداد ۱۳۲۱ نخست وزیر آقای سهیلی در مجلس شورای ملی با یادآوری از پیمان ایران با شوروی و انگلستان پیش‌نویس قرارداد مالی که برپایه ماده هفتم پیمانی که بین دولت شاهنشاهی ایران و دو دولت انگلستان و جماهیر شوروی نوشته شده بود برای تصویب به مجلس داد.[۴۵]
۲۲ خرداد ۱۳۲۱ از آنجا که بهره‌مندی از تولیدات غله ایران به وسیله ارتش متفقین رو به افزایش گذاشت و هم چنین به سبب ناامنی و احتکار در استان‌های کشور، کمبود نان و خواربار روز به روز آشکارتر و نمودارتر شد، در ۲۴ خرداد مجلس شورای ملی قانون اختیارات به دولت برای فراهم آوردن نان و خواربار مردم ایران تصویب شد.[۴۶] [۴۷]سوم تیر برای نجات مردم قحطی زده فارس از گرسنگی جمع‌آوری اعانه در تهران آغاز شد.
۱۰ تیر ۱۳۲۱ سفارت انگلستان از نخستوزیر ایران سهیلی درخواست کرد که به وزارت پست و تلگراف و تلفن دستور داده شود که همه امانت‌های پستی که به ایران وارد و یا از ایران به بیرون فرستاده می‌شوند به ماموران سانسور داده شود و همچنین هیچ مسافری نامه و یا روزنامه‌ای را بدون مهر و امضای اداره سانسور از ایران خارج نکند.
۱۵ تیر ۱۳۲۱ وزارت امور خارجه به وزیر مختار ایران در لندن دستور داد که به مقامات انگلیسی آگاهی دهد که به دلیل ماندگار شدن ارتش متفقین در خاک ایران، و بیش از چهل هزار آواره جنگ و مهاجران لهستانی در این کشور و هم چنین برای اینکه ماموران انگلیسی آذوقه و خواروبار مردم ایران را به خارج از ایران می‌برند و بخدمت گرفتن هزار و پانصد کامیون ایرانی برای ترابردن ابزار نظامی، و نیز در دست گرفتن راهآهن سراسری ایران، قحطی و نایابی و آشقتگی بی اندازه‌ای در وضعیت ایران بوجودآمده‌است. از این رو دولت انگلستان برای پرداخت تاوان کمبود آذوقه و ترابرها (وسایط نقلیه) و لاستیک آنچه را که شدنی است انجام دهد.[۴۸]
۱۶ تیر ۱۳۲۱ استاندار خراسان در گزارشی به آگاهی نخست وزیر سهیلی رسانید که سرکنسول شوروی فهرستی از چهارده تن از شهروندان دولت‌های محور که در خراسان زندگی می‌کنند را به وی داده‌است و درخواست بیرون کردن آنها از خراسان کرده‌است. از این گروه دو نفر تبعه سویس و دیگری یک پروفسور آلمانی مدیر بیمارستان شاهرضا است که بیمارستان به وی نیاز دارد. [۴۹]
۱۵ امرداد ۱۳۲۱ بنگاه راهآهن دولتی ایران به نخست وزیر گزارش داد که ماموران نظامی شوروی تاکنون دوبار ترن‌هایی که افسران و سربازان ایرانی را که از زنجان رهسپار تهران بودند در ایستگاه قزوین بازایستانده‌اند و چندین ساعت از حرکت ترن جلوگیری کرده‌اند.[۵۰]
۲۲ امرداد ۱۳۲۱ احمد قوام از مجلس رای اعتماد گرفت و کابینه و برنامه خود را تقدیم مجلس شورای ملی کرد.[۵۱]
۵ شهریور ۱۳۲۱ سفارت انگلیس نامهای به نخست وزیر ایران فرستاد و از دولت خواست که ابرانیانی که مورد بدگمانی همکاری با آلمانیها هستند از تهران و اهواز به سلطان‌آباد اراک آورده شوند و زندان شوند. همزمان با این درخواست دولت شوروی نیز از دولت ایران درخواست کرد که بازداشت شدگان از اراک به رشت جا به جا شوند نا از آنان به وسیله مقامات شوروی بازجویی شود. دولت ایران بازداشت و آوردن این ایرانیان به زندان اراک را پذیرفت ولی وزیر امور خارجه مخالفت دولت ایران را با فرستادن بازداشت شدگان به رشت را به آگاهی سفارت شوروی در تهران رساند.[۵۲]
۱۴ شهریور ۱۳۲۱ نیروی هوایی انگلستان بنا بر پایه ماده ۴ پیمان سه دولت از دولت شاهنشاهی ایران درخواست کرد که برای پدافند از شمال ایران فرودگاه مهرآباد در اختیار آنان گزارده شود. هم چنین برای شصت نفر افسر و ششصد خلبان درخواست زیستگاه کرد.
۱۶ شهریور ۱۳۲۱ گزارش‌هایی ار شهرهای غربی کشور بازگوینده آن بود که نیروهای نظامی انگلیس در شهرهای اراک، نهاوند، همدان، کرمانشاهان غلات و آذوقه مردم ایران را جمع‌آوری می‌کنند و آنها را برای نیروهای نظامی خود در خاورمیانه و شمال افریقا می‌فرستند و مردم ایران دچار تنگی خواربار شده‌اند و گرسنگی می‌کشند. قحطی و گرسنگی در بوشهر و بندرها رو به افزایش گذاشت.
۱۸ شهریور ۱۳۲۱ مقامات دولتی ایران گفتگوهایی برای تخلیه تهران از نیروهای متفقین و خروج هواپیماهای جنگی آنها از فرودگاه‌های در پیرامون تهران و اعلام بی دفاع بودن شهر تهران با متفقین انجام یافت ولی شوربختانه این گفتگوها بدون دستاوردی پایان گرفت. هم چنین در همین روز وزیر مختار ایران در لندن در نامهای به وزارت خارجه به آگاهی رسانید که دولت انگلستان درباره درخواست‌های ایران ناسازگاری کرده‌اند و پاسخی نداده‌اند برای نمونه دولت ایران درخواست یکصد و بیست هزار تن گندم کرده بود و انگلیسها تنها با دادن هزار تن گندم موافقت کرده‌اند و درباره وسایل ترابری و لاستیک به ایران هیچگونه آماده کمک به ایران نیسستند و تنها درباره ادامه بازداشت ایرانیانی که به اتهام همکاری با آلمان‌ها دستگیر شده‌اند پافشاری می‌کنند.
۲۱ شهریور ۱۳۲۱ قانون انتشار سیصد میلیون ریال اسکناس بیشتر از تصویب مجلس شورای گدشت.[۵۳] [۵۴]
۲۰ مهر ۱۳۲۱ سفارت انگلستان در نامهای از دولت ایران درخواست کرد که کارخانه هواپیماسازی شهباز ایران به آن دولت اجاره داده شود و پیش نویس قرارداد اجاره و متمم آن را نیز پیوست نامه کردند.[۵۵] هم چنین در روز ۲۱ مهر از وزارت امور خارجه درخواست کردند که خط بین‌المللی تلگراف قزوین به خانقین که از همدان و کرمانشاه می‌گذرد، و هم چنین یکی از دو خط اندیمشک - خرم آباد یا بروجرد - ملایر برای انجام هدف‌های نظامی به ماموران ارتش انگلستان داده شود.[۵۶]
۲۸ مهر ۱۳۲۱ وزارت راه به آگاهی وزارت امور خارجه رسانید که از شهریور ماه گذشته تاکنون همه خط‌های راهآهن استان سه و چهار با همه دستگاه‌ها و ابزار آن به وسیله ارتش شوروی تصرف شده‌است و درخواست کرد که سفیر ایران در مسکو با مقامات شوروی گفتگو کند تا خط‌های آهن به مسولان ایرانی بازگردانده شود. [۵۷]
۱۰ آبان ۱۳۲۱ مجلس شورای ملی قانون پرداخت پانصد میلیون ریال وام به وزارت خواربار برای خرید گندم را تصویب کرد.[۵۸] و در همین روز سه نفر از افسران عالیرتبه امریکا برای خدمت در کارپردازی و امور مالی وزارت جنگ وارد تهران شدند. در ۱۱ آبان نشست فوق‌العاده هیات دولت و شریدن[۵۹] مستشار خواربار و جیره بندی وزارت نو بنیاد خواربار [۶۰] برای بررسی و تامین نان و خواربار کشور تشکیل شد.
۱۲ آبان ۱۳۲۱ در کمیسیونی که با نمایندگان سفارت بریتانیا در ایران، صلیب سرخ امریکا، وزیر مختار لهستان در ایران و نمایندگان مهاجران لهستانی و دولت ایران تشکیل شد، شریدن مستشار خواربار نظر دولت ایران را درباره تاثیر مصرف خواربار مهاجران لهستانی در وضع سخت و ناهنجار خواربار و کمبود نان مردم پایتخت به آگاهی رسانید و یادآور شد که هرچه زودتر لهستانی‌ها بایستی ایران را ترک کنند. بنا به پیشنهاد وزارت خواربار حفظ نظم و پخش نان به رئیس اداره کل شهربانی سپرده شد.
۲۱ آبان ۱۳۲۱ صلیب سرخ امریکا میزان زیادی دارو، لوازم جراحی، پتو، شیرخشک و دیگر چیزهایی که مستمندان ایرانی بدان نیازمند بودند را به ایران وارد کرد. در همین روز وزارت امور خارجه نامهای به سفارت شوروی در تهران نوشت و در آن یادآور تعهدات متفقین در نگهداری از اقتصاد ایران شد و درخواست کرد که نابسامانی‌ها و آشفتگی‌هایی که در هرگوشه از اقتصاد ایران بوجودآمده سرانجام ورود ارتش شوروی و بریتانیا به خاک ایران است، از این رو جا دارد که دو دولت برای بهبود وضع اقتصادی ایران یاری کنند.
۲۹ آبان ۱۳۲۱ وزیر مختار انگلستان به همراه سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی با احمد قوام نخست وزیر دیدارکردند.
ارتش امریکا در ایران
۱۱ آذر ۱۳۲۱ دولت ایران درخواست سفارت امریکا درباره این که ساختمان‌های امیرآباد و انبار فیشرآباد در اختیار ارتش امریکا در ایران گداشته شود، جنین پاسخ داد که چون متفقین تاکنون فرودگاه‌های قلعه مرغی، مهرآباد، دوشان تپه و کارخانه مسلسل‌سازی ایران را در دست دارند و ارتش ایران خود از برای جا سخت در تنگی است، از این رو نمی‌تواند انبار فیشرآباد را به آنها واگذار کند.
۱۷ آذر ۱۳۲۱ شمار زیادی از دانش آموزان و دانشجویان در مجلس شورای ملی گردهم آمده و برای کمبود نان و خواربار و بالارفتن هزینه زندگی تظاهرات کردند و سپس به چند تن از نمایندگان مجلس حمله‌ور شدند و در و پنجره‌های مجلس را شکستند. نمایندگان دانش آموزان و دانشجویانی که در پهنه مجلس شورای ملی گردآمده بودند برای تقدیم خواست‌های خود به کاخ سلطنتی آمده و خواسته‌های خود را به وسیله رئیس کل تشریفات شاهنشاهی به عرض محمدرضا شاه پهلوی رسانیدند. از سوی دیگر انبوهی از مردم پایتخت به منزل احمد قوام نخست وزیر حمله‌ور شدند و گروهی دیگر در شهر به چپاول مغازه‌ها پرداختند و زیان سنگینی به بازرگانان و پیشه‌وران وارد ساختند. در این گیرودار، زد و خورد شدیدی بین مردم و ماموران انتظامی درگرفت که در آن بیش از یکصد تن کشته و زخمی شدند. روز بعد نخست وزیر به آگاهی مردم رسانید و قول داد که نیازمندی‌های همگانی به ویژه نان و خواربار مردم شهر بزودی تهیه می‌شود و مردم را به آرامش فراخواند. سپهبد امیراحمدی فرماندار نظامی تهران، برقراری حکومت نظامی را به آگاهی رسانید و رفت و آمد در شهر را از ساعت بیست، نشدنی (ممنوع) اعلام کرد و پروانه‌های گذر را بی اعتبار کرد. پس از یک هفته با پیش گیری‌های دولت آرامش در شهر برقرار شد و همه مغازه داران و بازاریان کار خود را از سرگرفتند.
۲۵ آذر ۱۳۲۱ احمد قوام نخست وزیر از رادیو کارهایی را که دولت انجام داده، کارشناسان آمریکایی که به استخدام دولت درآمده‌اند و خواهند آمد، دشواری‌های خواربار، بازداشت عاملان و محرکین رخداد ۱۷ و ۱۸ آذر ماه و جمع‌آوری اموال چپاول شده را به آگاهی مردم رسانید.
۲۷ آذر ۱۳۲۱ برای انجام سرشماری همه سازمان‌های دولتی و موسسه‌های ملی تعطیل و سرشماری هشتصد هزار تن اهالی تهران آغاز شد و کوپن‌های جیره بندی نان، قند، شکر، چای و پارچه میان مردم پخش شد.
۸ دی ۱۳۲۱ قانون استخدام چهار نقر همکاران دکتر میلسپو رئیس کل دارایی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و سرهنگ ریچارد یونوال، دکتر الکین گروز کلوز، دکتر یول اتکینس و هیوج چیس به استخدام دولت ایران درآمدند.[۶۱][۶۲][۶۳] ۹ تیر ۱۳۲۲ قانون استخدام شش نفر دیگر از اتباع امریکا برای همکاری با رییس کل دارایی به تصویب رسید.[۶۴]
۹ دی ۱۳۲۱ خبرگزاری رویتر به آگاهی رسانید که پیمان سعدآباد که در تاریخ ۸ ژوئیه ۱۹۳۷ از سوی دولت‌های ترکیه، عراق، افغانستان و ایران در سعدآباد به امضا رسیده بود برای پنج سال دیگر تمدید شده‌است.
۱۲ دی ۱۳۲۱ وزارت امور خارجه در گزارشی به نخست وزیر احمد قوام به آگاهی رسانید که دولت شوروی از دولت ایران خواسته‌است که پانصد میلیون ریال اعتبار برای شش ماه به آن کشور بدهد.
۱۳ دی ۱۳۲۱ قانون بکارگرفتن هارولد گراشام شهروند امریکا به سمت رئیس گمرک و مستشار بازرگانی و تعرفه و قانون بکارگیری دیویان کارشناس خواربار برای رسیدگی به وضع خواربار استان‌های سوم و چهارم به تصویب مجلس شورای ملی رسید.[۶۵]
۲۳ دی ۱۳۲۱ وزیر کشور در نامهای به آگاهی نخست وزیر احمد قوام رسانید که بر پایه گزارش دبیر سفارت انگلستان در تهران دولت انگلستان با حرکت یک ستون از ارتش ایران به خوزستان مخالف است. در همین روز سفارت ایران در قاهره به وزارت امور خارجه گزارش داد که مهمات جنگی زیادی به وسیله متفقین از بندرهای خلیح فارس به وسیله راهآهن برای نیرومند ساختن ارتش سرخ فرستاده شده‌است و از کوشش مهندسان ایرانی یاد کرد که متفقین از همکاری آنها سپاسگزارند.[۶۶]
۳ اسفند ۱۳۲۱ اداره انتشارات و تبلیغات سفارت انگلیس در تهران در نامهای به نخست وزیر ایران آقای سهیلی نوشت که مقاله‌های روزنامه‌ها درباره جنگ برخلاف مصالح متفقین در ایران است و باید سانسور شوند، برای سانسور نوشتارهای روزنامه‌ها یک نماینده با اداره تبلیغات سفارت انگلیس تماس بگیرد.
۱۰ اسفند ۱۳۲۱ به دنبال نامه‌ها و تلگراف‌هایی که بین دو دولت ایران و امریکا درباره نیروهای امریکا در ایران رد و بدل شد، دولت ایران دوباره به آگاهی دولت آمریکا رسانید که ماندن نیروی نظامی امریکا در ایران بهتر است بر پایه امضای قراردادی باشد و در این قرارداد می‌باید نخست استقلال و تمامیت ارضی ایران و سپس خروج نیروهای امریکایی از ایران شش ماه پس از پایان یافتن جنگ انجام پذیرد. در این روزها بیماری تیفوس در میان مهاجران لهستانی و هم چنین مردم تهران گسترش بیشتری پیدا کرد و چند بیمارستان ویژه‌ی پذیرش بیماران دچار تیفوس شدند. وزارت بهداری در فروردین ماه ۱۳۲۲ به آگاهی مردم رسانید که چگونه از پیشرفت و گسترش تیفوس جلوگیری کنند. ۱۱ فروردین ۱۳۲۲ قانون پنج میلیون ریال اعتبار برای جلوگیری از مرض تیفوس و تیفویید به تصویب مجلس شورای ملی رسید و در این میان شمار زیادی از مردم تهران دچار تیفوس، درگذشتند. ۴ اردیبهشت اعتبار سه میلیونی برای شهرستانها تصویب شد.[۶۷]
۱۸ فروردین ۱۳۲۲ قرارداد بازرگانی ایران و امریکا دربرگیرنده پانزده ماده و دو جدول و دو نامه پیوست از سوی محمد شایسته وزیر مختار ایران در واشنگتن و کردل هول وزیر امور خارجه امریکا در واشنگتن به امضا رسید.[۶۸] و قانون اجازه مبادله پیمان در تاریخ ۱ آبان ۱۳۲۲[۶۹] به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
۲ خرداد ۱۳۲۲ مجلس شورای ملی اعتبار دویست و پنجاه میلیون ریالی برای هزینه‌های ارتش تصویب کرد.[۷۰]
۵ تیر ۱۳۲۲ مجلس شورای ملی قرارداد مالی میان دولت ایران و دولت انگلیس[۷۱] دربرگیرنده پانزده ماده و دو نامه پیوست را تصویب کرد.[۷۲] این قرارداد برپایه ماده هفتم پیمان ایران با شوروی و انگلستان که با توجه بمقررات ماده ۷ پیمان اتحاد بسته شده در نهم بهمن ماه ۱۳۲۰ (۲۹ ژانویه ۱۹۴۲) نوشته شد.
۱۱ تیر ۱۳۲۲ مقداری طلا که از سوی دولت از خزانه‌داری امریکا خریداری شده بود برای جمع‌آوری اسکناس و پایین آوردن قیمت‌ها و هزینه زندگی در باجه‌های بانک ملی ایران به فروش رسید.
۱۹ تیر ۱۳۲۲ مجلس شورای ملی با پرداخت پانصد میلیون ریال برای خرید ارزاق موافقت کرد.[۷۳]
۵ امرداد ۱۳۲۲ سفارت بریتانیا در تهران مقداری شمش طلا به بانک ملی داد تا به سکه‌های پهلوی تبدیل شود و قوای متفقین بتوانند با تهیه ریال نیازمندی‌های خود را برطرف سازند.
۱۰ امرداد ۱۳۲۲ وزیر امور خارجه در دستورکاری که برای وزیر مختار ایران در لندن فرستاد یادآور شد که وی بی‌درنگ با نخست وزیر و وزیر امور خارجه انگلستان تماس بگیرد و به آگاهی آنها برساند که مقامات متفقین در ایران نه تنها به اجرای مواد پیمان سه دولت توجهی نمی‌کنند بلکه پیوسته مفاد این پیمان را زیرپا می‌گذارند و به حقوق ایرانیان تجاوز می‌کنند. از این رو دولت ایران خواهان آنست که دولت‌های دوست ماموران خود را در ایران ناگزیر به تعهدهای قانونی‌اشان بکنند و آنها را از تجاوز به حقوق ایرانیان بازدارند.[۷۴]
۱۸ امرداد ۱۳۲۲ قانون استخدام تیمرمان شهروند آمریکا برای مستشاری شهربانی کل کشور به تصویب مجلس شورای ملی رسید.[۷۵]
۳۰ امرداد ۱۳۲۲ موافقت نامه مربوز به مبادله نشریات رسمی بین ایران و امریکا بر اساس تصویب نامه دولت، از سوی محمد ساعد وزیر امور خارجه ایران و دریفوس وزیر مختار امریکا در تهران امضا و رد و بدل شد.
۳۱ امرداد ۱۳۲۲ ایوان مائیسکی معاون کمیساریاری امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی در راه سفر خود به لندن، وارد تهران شد و با نخست وزیر دیدار کرد.
۲ شهریور ۱۳۲۲ فرمانده کل نیروی امریکا در ایران از مدیران روزنامه دعوت کرد که از اردوگاه نیروی امریکا در امیرآباد دیدن کنند و ببینند که همه نیازمندی‌های ارتش امریکا بجز مواد فاسد شدنی از امریکا آورده می‌شود و از این روی امریکاییان سرباز خواربار ایران نیستند و نخواهد شد.
۶ شهریور پیش نویس قانون یک میلیون و پانصد هزار دلار اسلحه و مهمات از امریکا برای ارتش ایران در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. در مجلس گفته شد که این یک میلیون و نیم دلاری که بایستی برای ایران اجناس خریده شود اینها اسلحه نیست بلکه برای دوا، کامیون و لاستیک وزارت جنگ است که بی اندازه بدان نیازمند است و مربوط به اسلحه و مهمات و کارخانه اسلحه سازی هیچ نیست و این یک میلیون و نیم دلار هم بعد از سال ۱۳۲۲ قرار پرداختش داده شد و زیر قانون وام و اجاره امریکا می‌رود[۷۶][۷۷]
۱۷ شهریور ۱۳۲۲ علی سهیلی نخست وزیر در مجلس شورای ملی در بیانات خود پیوستن دولت ایران را به اعلامیه ملل متحد اعلام کرد. اعلامیه ملل متحد یکم ژانویه ۱۹۴۲ از سوی نمایندگان ۲۶ كشور كه با دولت‌های محور در جنگ بودند در امریكا امضا شد. سهیلی فرمان شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی را درباره اعلان جنگ به آلمان را در مجلس خواند.[۷۸]
۲۳ شهریور ۱۳۲۲ هفتاد و دو شمش طلا به وزن ۸۸۹ کیلوگرم از امریکا به تهران ترابر شد و به بانک ملی ایران برده شد تا به جای نقره‌های پشتوانه اسکناس گذاشته شود.
۳۱ شهریور ۱۳۲۲ مقداری شمش طلا از سوی سفارت بریتانیا در تهران به بانک ملی ایران برای واگردانی آن به سکه‌های پهلوی و فروش آن به ریال سپرده شد.
۶ مهر ۱۳۲۲ در اجرای فرمان شاهنشاه برای نشان دادن همدردی ملت ایران با ملت اتحاد جماهیر شوروی، چهارمین کمیته جمع‌آوری همیاری‌های مردم برای کمک به آسیب‌دیدگان جنگ شوروی سازمان یافت.
۹ مهر ۱۳۲۲ وزیر امور خارجه در گزارشی که به نخست وزیر داد یادآور شد که کاردار سفارت شوروی درخواست کرده‌است که بازداشت شدگان ایرانی که در اراک هستند به منطقه اشغالی شوروی در رشت برده شوند ولی وزارت امور خارجه جا به جایی آنان را به جز به منطقه‌های مرکزی کشور چه در شمال و چه در جنوب نپذیرفته‌است.
۱۰ مهر ۱۳۲۲ مجلس شورای ملی با رد و بدل کردن طلاهای ایران در خارج از کشور با نقره پشتوانه اسکناس موافقت کرد.[۷۹]
۲۲ مهر ۱۳۲۲ آنتونی ایدن وزیر امور خارجه انگلستان با شماری از همراهان، در راه به شوروی وارد تهران شد و با سهیلی نخست وزیر دیدار کرد.
۲۴ مهر ۱۳۲۲ سهیلی در کاخ سلطنتی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش گفتگوهای خود را با وزیر امور خارحه انگلستان داد. کردل هول وزیر امور خارجه امریکا در راه سفر خود به شوروی به تهران وارد شد و به همراهی دریفوس وزیر مختار امریکا به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند. هم چنین آنتونی ایدن وزیر امور خارجه انگلستان با سر ریدر بولارد وزیر مختار انگلیس در ایران در کاخ سلطنتی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند.
۲۸ مهر ۱۳۲۲ قانون اجازه استخدام چند نفر افسر امریکایی برای مستشاری اداره کل ژاندارمری به تصویب مجلس شورای ملی قرار گرفت.[۸۰]
۱ آبان ۱۳۲۲ قانون اجازه مبادله پیمان بازرگانی بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت ایالات متحده امریکا و قانون اجازه استخدام هیاتی از افسران و درجه‌داران ارتش کشورهای متحده امریکا برای وزارت جنگ و قانون اجازه استخدام عده‌ای از اتباع امریکا در حدود شصت نفر برای کارمندی وزارت دارایی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.[۸۱]
۲ آبان ۱۳۲۲ مقداری شمش طلا از امریکا به تهران وارد شد و به وسیله بانک ملی ایران به هیات نظارت اندوخته اسکناس داده شد که جزو پشتوانه اسکناس قرار بگیرد و در برابر آن نقره به بانک ملی بدهند.
۱۷ آبان ۱۳۲۲ دکتر میلسپو رییس کل دارایی و همکاران او اعلام کردند چنانچه دات نامه‌های مالی (لایحه مالی - پیش نویس قانون) و اقتصادی هم چون پیشنهاد قانون مالیات بردرآمد بی درنگ به تصویب مجلس شورای ملی نرسد از سمت خود کناره‌گیری خواهند کرد. کمیسیونی با بودن نخست وزیر و رییس مجلس شورای ملی و شماری از نمایندگان در کاخ مرمر برگزار شد و نخست وزیر از نمایندگان و دیگر هم انبازان (شرکت کننده) خواست برای جلوگیری از استعفای دکتر میلیسپو و همکاران او در تصویب پیشنهادهای قانون (دات نامه) شتاب آورند. شاهنشاه دکتر میلسپو را فراخواندند و افزون بر دلجویی از دکتر میلسپو دستور دادند که وی خدمت خود را در وزارت دارایی دنبال کند.
۱۸ آبان ۱۳۲۲ سناتور لستر هموند (عضو) کمیته جنگ امریکا گفت که ملت امریکا به دوستی ملت دوست و هم پیمان خود ایران ارج می‌نهد و شاهنشاه جوان ایران محمدرضا شاه پهلوی را می‌ستاید. ایران امروز با سی و سه کشور دیگر در نابود کردن ستم و بیداد کشورهای محور و ماشین جنگی آلمان و ایتالیا و ژاپن و برقراری صلح و آرامش جهان می‌کوشد. بدون تردید در پایان جنگ و هنگام بستن صلح با دیگر متفقین هنباز (شریک) و سهیم (هم سود) خواهد بود.
۲۴ آبان ۱۳۲۲ کارخانه مسلسل سازی در پیشگاه شاهنشاه گشایش یافت و شاهنشاه پس از شنیدن گزارش وزیر بازرگانی از بخش‌های گوناگون کارخانه بازدید کردند، سپس سرهنگ واریسوف رئیس هیات فرستاده شده برای تحویل اسلحه شوروی گزارشی را خواند. شاهنشاه از همکاری ایران و شوروی و بکار افتادن کارخانه مسلسل سازی ابراز امیدواری کردند که سلاح‌های ساخت ایران در پیروزی شوروی موثر باشد.
۲۹ آبان ۱۳۲۲ دوازده تن از افسران نیروی هوایی ایران برای به پایان رساندن دوره خلبانی و دیده‌بانی رهسپار انگستان شدند.
۳۰ آبان ۱۳۲۲ دوره سیزدهم مجلس شورای ملی به پایان رسید و ۲ آذر انتخابات دوره چهاردهم در تهران آغاز شد.
کنفرانس تهران
۵ آذر ۱۳۲۲ موافقتنامه میسیون نظامی ژاندارمری، بین ایران و امریکا در تهران امضا و رد وبدل شد.
۵ تا ۱۰ آذر ۱۳۲۲ تهران میهماندار سران سه کشور، روزولت رییس جمهور امریکا، استالین رییس شورای کمیسرهای اتحاد جماهیر شوروی و وینستون چرچیل نخست وزیر انگلستان شد. سران سه کشور متفق پس از یک دیدار چهار روزه که به کنفرانس تهران نامیده شد، درباره نقشه نظامی برای پایان دادن جنگ و ساماندهی دنیای پس از جنگ گردهم آمدند. از آنجا که وضعیت جنگی در ایران با ورود ارتش امریکا تغییر کرده بود، شاهنشاه برآن شدند که با یک یک این سران روزولت، چرچیل و استالین جداگانه دیدار کنند و درباره وضعیت داخلی ایران و استقلال و تمامیت ارضی ایران، برقراری امنیت در کشور به دست نیروهای انتظامی ایران، خروج ارتش سه کشور از ایران شش ماه پس از پایان جنگ و کمک‌های اقتصادی و جبران زیان‌ها و آسیب‌های جنگ گفتگو نمایند. سرانجام این گفتگوها و دید و بازدیدها اعلامیه سه دولت بزرگ، امریکا، بریتانیا و شوروی درباره ایران بود که در روز ۹ آذر ماه ۱۳۲۲ برابر با ۱ دسامبر ۱۹۴۳ به امضای روزولت، چرچیل و استالین رسید.
۲۰ و ۲۶ و ۲۹ آذر ۱۳۲۲ شمش طلاهایی که ازآن بانک ملی ایران بود و از آمریکا به تهران ترابر شده بود به بانک ملی داده شد.
۶ دی ۱۳۲۲ دکتر ادوارد بنش رئیس جمهور چکسلواکی در راه بازگشت از مسکو وارد تهران شد و در فرودگاه شاهنشاه به پیشباز او آمد. در نشستی که در کاخ مرمر برگزار شد نخست وزیر و وزیران دربار شاهنشاهی و امور خارجه و آجودان‌های شاهنشاه و رییس‌های تشریفات وزارت دربار شاهنشاهی نیز بودند. ۷ دی شاهنشاه و رییس حمهور چکسلواکی به دانشگاه تهران تشریف فرما شدند و از دانشکده‌های حقوق، پزشکی و فنی بازدید فرمودند. ۸ دی دکتر بنش و همراهان از تهران رهسپار قاهره شدند.
۱۲ دی ۱۳۲۲ دولت امریکا دویست هزار واکسن ضد تیفوس در اختیار دولت ایران قرارداد تا کارمندان دولت به ویژه کارکنان راهآهن واکسینه شوند.
۲۵ دی ۱۳۲۲ میخائیلوف کنستانتین الکساندریج سفیر کبیر نوین شوروی در ایران در کاخ گلستان به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و استوارنامه خود را تقدیم داشت.
۴ بهمن ۱۳۲۲ تیمرمن مستشار شهربانی در یک گفتگو با روزنامه‌ها درباره کمبود پاسبان و کمی حقوق آنها و نداشتن اتومبیل و موتورسیکلت و دوچرخه سخن گفت، و همچنین یادآور شد که با رو به فزونی گرفتن شمار ساختمان‌های تهران و دشواری‌های ماموران شهربانی در پاسداری و نگهبانی از آنها، نیاز به سخت کردن کیفر دزدان است.
۱۱ بهمن ۱۳۲۲ هانری اشرار بورگر وزیر مشاور دولت لهستان و نماینده آن دولت در خاورمیانه به همراهی وزیر مختار لهستان در تهران در گفتگویی با روزنامه‌ها ابراز امیدواری به نزدیکی بیشتر ایران و لهستان، سپاسگزاری خود را از شاهنشاه و دولت ایران برای پروانه اقامت به پناهندگان لهستانی یادآور شد و هم چنین گفت که دو هزار و پانصد کودک لهستانی در اصفهان و دو هزار و پانصد نفر در تهران و چهار هزار و ششصد نفر در اهواز بسر می‌برند و تاکنون سی هزار تن از پناهدگان لهستانی از ایران خارج شده‌اند.
۱۴ بهمن ۱۳۲۲ از سوی دولت شوروی شمش‌های طلا از برای صدی شصت پرداخت‌های ریالی ایران به آن کشور به بندرپهلوی ترابر شد و به نمایندگان بانک ملی ایران داده شد.
۲۱ بهمن ۱۳۲۲ شاهنشاه با یک هواپیمای چهار موتوره امریکایی به همراهی سهیلی نخست وزیر، انتظام وزیر راه، سپهبد یزدان پناه، سرتیپ رزم‌آرا، ژنرال کانلی فرمانده نیروهای امریکا در ایران از تهران به سوی خوزستان پرواز کردند تا از تاسیسات نظامی امریکا در آبادان در ساحل رودخانه کارون و دستگاه‌های سوارکردن قطعه‌های هواپیما برای فرستادن به شوروی دیدن کنند.
۲۱ بهمن ۱۳۲۲ وزارت امور خارحه به آگاهی رساند که دولت شاهنشاهی ایران و دولت امریکا برآن شده‌اند که هیات‌های نمایندگی سیاسی خود را در واشنگتن و تهران از سفارت به سفارت کبرا بالاببرند. هم چنین وزارت امور خارجه در این زمینه با دولت انگلیس گفتگوهایی انجام داده‌است که بزودی به انجام خواهد رسید.
۲۶ بهمن ۱۳۲۲ شاهنشاه از اردوگاه نیروی امریکا در امیرآباد دیدن کردند و ژنرال کانلی فرمانده نیروهای امریکا در ایران توضیحاتی درباره هر بخش به عرض رسانید.
۱۸ اسفند ۱۳۲۲ به سبب گسترش پیوند میان ایران و بریتانیا و بالابردن سفارتخانه‌های دو کشور به سفارت کبرا، سر ریدر بولارد سفیر کبیر انگلستان در کاخ گلستان به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و استوارنامه نوین خود را تقدیم داشت.
۲۹ اسفند ۱۳۲۲ شماری از نمایندگان مجلس شورای ملی و روزنامه‌نگاران از کارخانه‌های اسلحه سازی سلطنت‌آباد که سفارش‌های نظامی متفقین و سازمان‌های انتظامی کشور را انجام می‌داد بازدید کردند.
۱۵ فروردین ۱۳۲۳ مقداری طلا که ازآن بانک ملی ایران بود از آمریکا به تهران ترابر شده و به بانک ملی داده شد. ۱۹ فروردین ۱۳۲۳ مقداری طلا از افریقای جنوبی به بانک ملی داده شد. ۵ و ۲۲ خرداد نیز شماری شمش طلا با هواپیما از امریکا به تهران ترابر شده و به بانک ملی ایران داده شد.
۲۲ فروردین ۱۳۲۳ از سوی وزارت امور خارجه به سفارت ایران در مسکو دستور داده شد که کار پس گرفتن چهار ناوچه و دو کرجی نیروی دریایی ایران در شمال که در رویدادهای شهریور ۱۳۲۰ به وسیله ارتش سرخ گرفته شده بود را آغاز کنند.[۸۲]
۲۴ فروردین ۱۳۲۳ وزارت امور خارجه به سفارت ایران در لندن دستور داد که درباره پس گرفتن ناوهای نیروی دریایی شاهنشاهی در شاخاب پارس (خلیج پارس) که در رویدادهای شهریور ۱۳۲۰ به وسیله ارتش بریتانیا توقیف شده بود بی درنگ دست بکار شوند. [۸۳]
۲۹ فروردین ۱۳۲۹ وزارت هواپیمایی انگلستان در اعلامیه‌ای به آگاهی رسانید که الکساندر بول دیویدسن به فرماندهی نیروی هوایی بریتانیا در منطقه ایران و عراق برگزیده شد.
۸ خرداد ۱۳۲۳ قرارداد بازرگانی میان ایران و امریکا که برای آسان ساختن روابط بازرگانی دو کشور در زمان جنگ نوشته شده بود، برای گسترش بازرگانی پس از جنگ در واشنگتن رد و بدل شد. فراکسیون‌های مجلس شورای ملی با نخست وزیر نشست‌هایی داشتند و نامه سفارت امریکا درباره مستشاران امریکایی و پاسخ دولت ایران به آن نامه سفارت امریکا به آگاهی نمایندگان مجلس رسید گفتگوهایی انجام شد.
۲۸ خرداد ۱۳۲۳ هژیر وزیر کشور گزارش سفر خود را به لندن و گفتگو با نمایندگان دولت انگلستان را به آگاهی مجلس شورای ملی رسانید.
۲۹ خرداد ۱۳۲۳ ابتهاج مدیر کل بانک ملی ایران همراه با گروهی برای شرکت در کنفرانس پولی کشورهای متفق رهسپار امریکا شد.
۱ تا ۵ تیر در مجلس شورای ملی درباره دکتر میلسپو و همکارانش و اختیارات وی گفتگوهایی درگرفت و دکتر میلسپو از مقام خود به همراه دیگر مستشاران امریکایی کناره گرفت. نخست وزیر در نامهای به مجلس کناره گیری دکتر میلسپو را نپذیرفت و آن را به آگاهی مجلس رساند.
۱۹ تیر ۱۳۲۳ دولت ایران، دولت موقت فرانسه را به رسمیت شناخت و آن را به وسیله وزیر مختار موقت فرانسه در ایران به آگاهی رسانید.
۳۰ تیر ۱۳۲۳ هوور فرزند رئیس جمهور پیشین امریکا و کورتیس کارشناس امریکایی برای مشاوره درباره نفت با هواپیما از امریکا وارد تهران شدند.
۳۱ تیر ۱۳۲۳ بیش از یک هزار نفر از فرانسویانی که در آلزاس و لرن در جبهه شوروی اسیر شده بودند، برای بازگشت به جبهه‌های دیگر جنگ وارد تهران شدند و در کنار جاده کرج اردو زدند.
۴ امرداد ۱۳۲۳ اعلیحضرت رضا شاه بزرگ پیش از برآمدن آفتاب در ژوهانسبورگ بدرود زندگی گفتند. وزارت دربار سه ماه عزاداری اعلام کرد.
۶ شهریور ۱۳۲۳ نمایندگان ایران در کنفرانس اتاق‌های بازرگانی چهل و چهار دولت متفق در امریکا انتخاب شدند.
۱۱ شهریور ۱۳۲۳ هیات وزیران برآن شد که پیش از روشن شدن اوضاع اقتصادی و مالی جهان و استقرار صلح در گیتی، از دادن هرگونه امتیاز نفتی به کمپانی‌های خارجی خودداری کند.
۱۵ شهریور ۱۳۲۳ آهی سفیرکبیر ایران در شوروی به آگاهی وزارت امور خارجه رسانید که یک هیات اقتصادی از شوروی برای گفتگو درباره نفت به تهران خواهد آمد. ۴ مهر کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه به همراه ماکسیموف سفیر شوروی در تهران در کاخ مرمر با ساعد نخست وزیر دیدار کرد.
۱۳ مهر ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیساریای خارجه شوروی در گفتگویی با سردبیر روزنامه اطلاعات گفت که هدف او از سفر به ایران بررسی درباره شرکت نفت خوریان و بدست آوردن آگاهی درباره منابع نفت شمال این کشور و بدست آوردن امتیاز بهره‌برداری نفت در استان‌های شمالی ایران است.
۱۵ مهر ۱۳۲۳ بررسی‌های کارشناسان نفت امریکا در بخش‌های جنوبی ایران که یک کمپانی امریکایی درخواست امتیاز بهره‌برداری آن را کرده بود پایان یافت و پیشنهادهای آنان به دولت ایران تقدیم شد.
۲۷ مهر ۱۳۲۳ محمد ساعد نخست وزیر چکیده‌ای از گفتگوها با شرکت‌های نفتی امریکایی استاندارواکیوم و سینکلر و هم چنین گفتگوها با کافتارادزه و درخواست شوروی درباره امتیاز نفت شمال را به آگاهی نمایندگان رسانید. وی افزود همانگونه که در نشست‌های دیگر و همه روزنامه‌ها نوشته شده‌است که هیچگونه امتیاز نفتی در درازای جنگ بسته نخواهد شد و بررسی و قراردادها به زمان پس از پایان جنگ و برقراری سلح در جهان افکنده خواهد شد. [۸۴]
۱ آبان ۱۳۲۳ شاهنشاه برای شام کافتارادزه معاون کمیسیاریای امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی و ماکسیموف سفیر کبیر شوروی در ایران و چند تن از کارمندان آن سفارت خانه را پذیرفتند.
۲ آبان ۱۳۲۳ کافتارادزه در یک گفتگو با روزنامه نگاران در سفارت شوروی درباره درخواست امتیاز یافتن و بهره‌برداری نفت شمال ایران و ندادن امتیاز از سوی دولت ایران گلایه کرد و گفت سرانجام این کار تیرگی میان دو کشور ایران و شوروی خواهد بود.
۴ آبان ۱۳۲۳ زادروز شاهنشاه با آیین سلام رسمی در کاخ گلستان برگزار شد. پس از نیم روز مراسم جشن ورزشی در ورزشگاه امجدیه با سی هزار تماشاگر در پیشگاه شاهانه انجام یافت. در این روز شاهنشاه در گفتگویی با خبرنگاران خارجی فرمودند که ایران پل پیروزی متفقین است و پایان جنگ در اروپا برای ایران اهمیت بسیار دارد. شاهنشاه هم چنین به کمک‌های ارزنده ایران به ملل متحد و پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران درباره همکاری‌های ژرف ایران اشاره کردند و فرمودند که امید آن دارند که صلح پایداری در جهان بوجود آید و استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران فراهم آید.
۱۳ آبان ۱۳۲۳ مقداری طلای ایران با کشتی از امریکا به بندر خرمشهر وارد و به وسیله هواپیما به تهران ترابر و به بانک ملی ایران سپرده شد.
۱۸ آبان ۱۳۲۳ محمد ساعد نخستوزیر در کاخ سلطنتی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و کناره‌گیری خود و هیات دولت را تقدیم کرد. شاهنشاه طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و دیدگاه مجلس را درباره نخست وزیر آینده خواستار شدند.
نخستوزیر مرتضی بیات (خواهرزاده محمد مصدق)
۱ آذر ۱۳۲۳ شاهنشاه در گفتگویی با روزنامه انگلیسی دیلی اکسپرس پیرامون اعلامیه مولوتف، همکاری ایران با کشورهای بزرگ، فراهم ساختن اسلحه ساخت ایران برای شوروی (برنو) ، همچنین مواد خوراکی و ۲۰۰۰۰۰ گوسفند و دیگر چهارپایان به شوروی دیدگاه‌های خود را بیان فرمودند.
۴ آذر ۱۳۲۳ مرتضی قلی بیات نخست وزیر کابینه خود را در پیشگاه شاهنشاه شناساند.
۵ آذر ۱۳۲۳ ژنرال شارل دوگل رئیس حکومت موقت جمهوری فرانسه وارد تهران شد و به همراهی پیر لافن نماینده دولت جمهوری فرانسه در ایران به پیشگاه شاهنشاه بار یافت. ژنرال دوگل در مهمانی که در سفارت فرانسه در تهران برای وی برپا شده بود شرکت جست در این میهمانی سفیرکبیر شوروی در پاریس و کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه نیز بودند. روز پسین دوگل از تهران رهسپار مسکو شد.
۹ آذر ۱۳۲۳ در سالروز کنفرانس تهران، مجلس شورای ملی مراتب سپاسگزاری و خرسندی ملت ایران را از صدور اعلامیه سران سه کشور با هوشمندی و آینده‌نگری شاهنشاه دایر بر ارج نهادن به تمامیت ارضی و حاکمیت ایران را به آگاهی رسانید.[۸۵]
۱۱ آذر ۱۳۲۳ مجلس قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها را تصویب کرد.[۸۶] [۸۷] پیشنهاد و طرح این قانون به وسیله چهار تن نوشته شده بود: علی حسین، محمد مصدق، سید ضیا طباطبائی و محمد ساعد. مصدق.[۸۸] در این نشست گفت که "این بود طرح من و این فکر را دو روز بعد از نطقی که راجع به امتیاز نمودم یکی از آقایان نمایندگان محترم که اجازه ندارم نامش را بگویم به من داد و آن روز صلاح نبود که پیشنهاد شود..."
۱۳ آذر ۱۳۲۳ مرتضی قلی بیات از مجلس با هفتاد و دو رای موافق از ۹۸ نماینده که در مجلس بودند رای اعتماد گرفت. [۸۹]
۱۶ آذر ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه و ماکسیموف سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی با نخست وزیر بیات در کاخ سعدآباد دیدار نمودند و درباره وابستگی‌ها و پیوندهای دو کشور با یکدیگر گفتگو کردند.
۱۸ آذر ۱۳۲۳ کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه شوروی بدون اینکه انجامی از گفتگوهای سیاسی خود در ایران درباره امتیاز نفت شمال ایران گرفته باشد رهسپار مسکو شد. پس از آن در روزنامه دوست ایران مقاله‌ای از کافتارازده به چاپ رسید که در آن سیدضیا طباطبائی و محمد ساعد را سبب شکست امتیاز نفت شمال دانست
۲۲ آذر ۱۳۲۳ مرتضی قلی بیات نخست وزیر و نمایندگان فراکسیون‌های مجلس در کاخ سعدآباد نشستند و در این نشست نخست وزیر درباره لایحه رد اختیارات دکتر میلسپو ، و ناخرسندی کافتارادزه معاون کمیساریای امور خارجه شوروی از قانون گرفتن اختیار از نخست وزیر در گفتگو درباره دادن امتیاز نفت به بیگانگان را به آگاهی نمایندگان رسانید و یادآور شد که کافتارادزه این را از سوی مجلس یک کار نادوستانه می‌شمارد.
۲۴ آذر ۱۳۲۳ سه نفر از بازداشت شدگان ایرانی که از اراک به تهران آورده شده بودند به مجلس شورای ملی آمدند و به بازداشت خود اعتراض کردند. پس از چند روز در ۲۸ آذر دوباره دستگیر و به بازداشتگاه برده شدند.
۲۵ آذر ۱۳۲۳ انجمن مبارزه با تراخم به آگاهی مردم رساند که تاکنون پانزده درمانگاه در تهران و پنج درمانگاه در شهرستانها گشوده شده‌است.
۲۹ آذر ۱۳۲۳ سیدضیا در روزنامه رعد مقاله‌ای نوشت که در آن شوروی را متهم کرد که برآن است که در شمال ایران یک کمربند اشغالی [۹۰] بوجود آورد. هم چنین سیدضیا نوشت که این قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها تا زمانی که ارتش‌های خارجی در ایران هستند باقی خواهد ماند. [۹۱]
۳۰ آذر ۱۳۲۳ به فرمان شاهنشاه سرلشکر حسن ارفع ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت.
۱۸ دی ۱۳۲۳ قانون لغو اختیارات دکتر میلسپو رئیس کل دارایی پس از چندین نشست مجلس شورای ملی و گفتگو درباره آن با شصت و هشت رای از نود و پنج رای نمایندگان ددر مجلس تصویب شد. روز پسین میلسپو به بیات نخست وزیر درباره این رای اعتراض کرد.
۲ بهمن ۱۳۲۳ انبوهی از کارگران حزب توده با به راه انداختن اتحادیه جدید کارگری تظاهرات گسترده‌ای در شهر سپاهان (اصفهان) برپا کردند و آرامش شهر را برهم زدند. در همین روز یازده دفترخانه اسناد رسمی برای سرپیچی و نافرمانی از قوانین و مقررات مورد پیگرد قانونی قرارگرفتند.
۶ بهمن ۱۳۲۳ زد و خوردهای زبانی میان سیدضیا و دولت شوروی بالاگرفت. در روزنامه پراودا مقاله ای با فرنام "رخ‌پوش از روی شورش‌خواه سیدضیا برداشته شد". در این مقاله کارهای سیدضیا یک بخش سیاهی در تاریخ ایران بوجود آورده است. سیدضیا راهمه می شناسند که کوتادی سوم اسفند ۱۲۹۹ را به فرجام رسانید و این تاریخ، تاریخ آغاز یک دوره خونین سرکوب جنبش ملی دمکراتیک ایران و بنیان دوره بیست ساله دیکتاتوری رضا خان بود. پس از این مقاله پراودا سیدضیا در روزنامه رعد نوشت که رئیس جمهور آمریکا روزولت نامه ای به ساعد نخست وزیر ایران نوشته است که در آن سیاست ضد شوروی ساعد را ستوده است. پس از آن در روزنامه کشور مقاله ای هشدارانگیز به چاپ رسید که در آن گفتگوهای درباره نفت یکتایی متفقین را به خطر می اندازد و یک رو در رویی میان شوروی و کشورهای کاپیتالیستی بوجود خواهد آورد.
۸ بهمن ۱۳۲۳ فهیمی وزیر مشاور گزارش سفر خود را به کردستان و شور شاهدوستی و میهن‌پرستی مردم آن استان را به آگاهی نمایندگان محلس شورای ملی رسانید.[۹۲]
۱۵ بهمن ۱۳۲۳ تولید نفت خام ایران در سال ۱۹۴۴ برابر با ۱۳۲۲ - ۱۳۲۳ به میزان ۱۰۲،۰۴۵،۰۰۰ بشکه بوده و درآمد ایران از فروش آن ۴،۵۰۰،۰۰۰ لیره بوده‌است.
۱۸ بهمن ۱۳۲۳ ژنرال ماریاسکویچ فرمانده کل ارتش شوروی در قزوین و همراهان او که با هواپیما از تبریز به قزوین بازمی گشتند، هواپیمایشان میان شهر میانه و زنجان سرنگون شد و همه سرنشینان آن کشته شدند.
۱۹ بهمن ۱۳۲۳ بیات نخست وزیر در مجلس شورای ملی نامه‌های رد وبدل شده میان وی و دکتر میلسپو را خواند و تصمیم دولت را بر پذیرش کناره‌گیری دکتر میلسپو را به آگاهی رسانید و این تصمیم مورد تصویب اکثریت مجلس قرار گرفت.
۲۲ بهمن ۱۳۲۳ هیات پارلمانی انگلستان برای بازدید از کشورهای متفق وارد تهران شدند.
۲۴ بهمن ۱۳۲۳ حسن حسن‌اف از آذربایجان شوروی گزارشی در ۶۷ رویه (صفحه) درباره وضعیت سیاسی و اجتماعی آذربایجان نوشت که آذربایجان ایران در حال فروریختن است. حکومت در تهران توانایی آن را ندارد که تمامیت ارضی ایران را حفظ کند، آذربایجان ایران می باید به یک کشور مستقل تغییر یابد، آزادی آذربایجان می باید از راه یک شورش مردمی انجام پذیرد که در آذربایجان شوروی پایه های آن گزارده شده باشد. زمان آزادی آذربایجان می باید همزمان با شکست آلمان نازی باشد.[۹۳]
۲۵ بهمن ۱۳۲۳ وابسته نظامی انگلستان در نامهای به وزارت جنگ ایران به آگاهی رساند که نیروی دریایی انگلستان بازگرداندن قایق‌ها و یدک کش‌های نیروی دریایی شاهنشاهی را پذیرفته‌است.[۹۴]
۳۰ بهمن ۱۳۲۳ ژنرال کاتر و سفیرکبیر فرانسه در اتحاد جماهیر شوروی به همراهی لافن وزیر مختار فرانسه در ایران در کاخ سلطنتی به پیشگاه شاهنشاه بار یافتند.
۷ اسفند ۱۳۲۳ نمایندگان پارلمان انگلستان به مجلس شورای ملی رفتند و با نخستوزیر و گروهی از وزیران و همچنین با طباطبائی رئیس و هیات رئیسه مجلس دیدار و گفتگو کردند.
۹ اسفند ۱۳۲۳ از سوی دولت ایران حالت جنگ میان ایران و ژاپن اعلام شد و فرمان آن از سوی شاهنشاه صادر شد. [۹۵] ۱۰ اسفند مجلس اعلان جنگ ایران به ژاپن را تصویب کرد [۹۶] [۹۷] در این روز دکتر میلسپو و همراهانش از تهران رهسپار بغداد شد که از آنجا به آمریکا برگردد.[۹۸]
۱۵ اسفند ۱۳۲۳ وزارت دارایی به آگاهی رساند که بودجه کل کشور بدین قرار است: درآمد ۷۶۸۶،۷۲۳،۰۰۰ ریال و هزینه ۹،۲۴۴۰۷۹۹،۰۰۰ ریال
۲۳ اسفند ۱۳۲۳ دکتر ادوارد بنش رئیس جمهور چکسلواکی به همراهی همسر خود و نخستوزیر و وزیر امور خارجه و بیست و هشت تن ار بلند پایگان چکسلواکی وارد تهران شدند. روز پسین دکتر بنش و ده نفر از همکاران وی به پیشگاه شاهنشاه باریافتند و ناهار را در نزد شاهنشاه بودند. همسر رئیس جمهور نیز با گروهی از همراهان خود از موزه ایران باستان، کاخ گلستان و کتابخانه سلطنتی بازدید کردند. ۲۵ اسفند رئیس جمهور و همراهان از تهران رهسپار مسکو شدند.
۲۷ اسفند ۱۳۲۳ نمایندگان فراکسیون‌های میهن، مستقل، دمکرات و دفاع ملی در مجلس شورای ملی در کاخ سلطنتی به پیشگاه شاهنشاه بار یافتند و دشواری‌ها در پیشرفت کارها و تنش در مجلس شورای ملی را به آگاهی شاهنشاه رساندند. روز پسین شاهنشاه رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و درباره رسیدگی به کارها و از میان برداشتن تنش‌ها دستوراتی فرمودند.
۱۸ فروردین ۱۳۲۴ هیات نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو با نخستوزیر بیات دیدار کردند.
۲۶ فروردین ۱۳۲۴ نخست وزیر درگذشت فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا را با اندوه به آگاهی محلس رسانید و نشست پایان داده شد.[۹۹]
۲۸ فروردین ۱۳۲۴ بیات نخست وزیر از مجلس شورای ملی درخواست رای اعتماد کرد. محمد مصدق از خواهر زاده خود مرتضی قلی بیات نخست وزیر پشتیبانی کرد ولی بیات نتوانست رای‌اعتماد بگیرد.[۱۰۰]
۸ اردیبهشت ۱۳۲۴ طباطبائی رئیس مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و شاهنشاه درباره همکاری دولت و مجلس و گره‌گشایی از دشواری هایی که مردم با آن دست به گریبان هستند دستورهایی دادند. در نشست ویژه مجلس در همان روز طباطبائی فرمایش‌های شاهنشاه را به آگاهی نمایندگان رسانید.
۱۲ اردیبهشت ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی با ۶۴ رای از ۱۰۰ رای گرایش خود را به نخست وزیری ابراهیم حکیمی اعلام کرد. در همان روز طباطبائی به پیشگاه شاهنشاه در کاخ مرمر شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست وزیری ابراهیم حکیمی به عرض رسانید. شاهنشاه ابراهیم حکیمی را به کاخ مرمر فراخواندند و وی برای سازمان دادن کابینه گماردند.
نخستوزیر ابراهیم حکیمی
پایان جنگ جهانی دوم در اروپا
۱۸ اردیبهشت ۱۳۲۴ با تسلیم بدون قید و شرط ارتش آلمان نازی جنگ در اروپا پایان یافت. به همین روی شاهنشاه پیامی رادیویی به ملت ایران ایراد فرمودند. با شنیدن پیام شاهنشاه و پایان یافتن جنگ در تهران با شادمانی همگانی رو به رو شد و مردم جشن گرفتند. به دستور دولت نیز ۱۰۱ توپ شلیک شد و نقاره‌خانه بر سر در باغ ملی نواخته شد و آهنگ های دلپذیر پخش شد. شاهنشاه تلگرام های شادباشی به پادشاهان و سران کشورهای متفق فرستاده شد. دولت نیز جارنامه (اعلامیه) پخش شد و روز ۱۹ اردیبهشت تعطیل همگانی اعلام شد. جشنی در وزارت امور خارجه برپا شد و حکیمی نخستوزیر و هریو رئیس پیشین مجلس ملی فرانسه بیاناتی ایراد کردند و آتش‌بازی با شکوهی در میدان سپه انجام یافت.
ستاد ارتش اعلام کرد که عملیات خلع سلاح به وسیله لشکر چهار کردستان ادامه دارد و تاکنون ۴۱۶ قبضه تفنگ و پنج تیر و ۲۳۸ قبضه سلاح سیستمهای مختلف در آن منطقه گردآوری شده است.
۲۰ اردیبهشت ۱۳۲۴ هیات های سیاسی دولت های متفق در کاخ مرمر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و پایان جنگ در اروپا را شادباش گفتند. در این روز ابراهیم حکیمی نخست وزیر در کاخ مرمر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و کابینه خود را شناساند.
۲۵ اردیبهشت ۱۳۲۴ در این روز ژنرال بوز، ژنرال بسن سرهنگ استتسن افسران امریکایی که در راه آهن دولتی ایران با ایرانیان همکاری می کردند به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و نشان افتحار از شاهنشاه دریافت کردند.
۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴ وزیر امور خارجه تلگرام های رمزی به سفارت کبرای ایران در لندن ، واشنگتن، مسکو و نمایندگی ایران در سانفرانسیسکو فرستاد و در آن یادآور شد که سفیرهای ایران برای تخلیه ایران با مقامات سه کشور گفتگو کرده و درخواست کنند که چون جنگ در اروپا پایان یافته است نیروهای متفق از خاک ایران بیرون روند تا وضع در ایران به روال همیشگی بازگردد. هم چنین به دولت شوروی اعلام کنند که دولت ایران در این باره از دولت شوروی چشمداشت بیشتری برای یاری به ایران دارد. وزارت امور خارجه سه نامه به سفارت خانه های انگلستان ، شوروی و امریکا در تهران فرستاد و خواستار شد که هر چه زودتر نیروهای سه کشور از خاک ایران خارج شوند. [۱۰۱] [۱۰۲] [۱۰۳]
از سقوط دولت آقای بیات تا تشکیل دولت آقای حکیمی [۱۰۴] در روز ۲۳ اردیبهشت که ابراهیم حکیمی نخستوزیر برنامه دولت خود را به مجلس شناساند[۱۰۵]، نمایندگان مجلس شورای ملی و ملت رنجدیده ایران از جنگ جهانی دوم که نزدیک به چهارسال مردم و کشور ایران را دست به گریبان با گرسنگی و بیماری و بیکاری و زندان و خرابی سازندگی های ایران نوین کرد. در درازای این چهار سال تنها دلگرمی مردم ایران به پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران بود که شوروی و بریتانیا و امریکا را متعهد می ساخت که پس از پایان جنگ ارتش های خود را از ایران بیرون برند. نمایندگان مجلس و مردم ایران از برنامه های سیاسی استالین و چگونه استالین حزب توده را برای به انجام رسانیدن برنامه هایش در ایران سازمان داده بود، آگاهی نداشتند. برنامه های استالین برای ایران، جداسازی استان های شمالی ایران بود که در درازای جنگ جهانی دوم در اشغال ارتش شوروی قرارداشت، و پیوست (ضمیمه) ساختن این استان ها به شوروی با تبدیل آنها به کشورهای سوسیالیستی شوروی. برای اثبات اینکه حکومت مرکزی در ایران نمی تواند کشور ایران را اداره کند و بدین سبب شوروی می باید از ایران در بازسازی یاری کند، نمایندگان حزب توده در مجلس شورای ملی به جای گفتگو درباره برنامه دولت نخستوزیر حکیمی، از موقعیت و زمان سوءاستفاده کردند و گفتگو درباره برنامه دولت را به صحنه پروپاگانداهای سیاسی تغییردادند.[۱۰۶] در یازده نشست مجلس شورای ملی که از ۲۳ اردیبهشت تا ۱۳ خرداد زیر رهبری دکتر رادمنش لیدر حزب توده و ایرج اسکندری، کامبخش، اوانسیان، و دیگر اعضای حزب توده به درازا کشید، در مجلس برنامه دولت حکیمی را مورد گفتگو قرارندادند بلکه بیشتر وضعیت کشور و به ویژه ناامنی در آذربایجان را مورد انتقاد شدید قراردادند.[۱۰۷] در روز ۱۳ خرداد زمان رای گیری برای دادن رای اعتماد به دولت ، از آنجا که نمایندگان از هدف این پروپاگانداهای سیاسی آگاهی نداشتند، از ۹۵ تن نماینده که در مجلس بودند، ۲۵ رای موافق، ۶۳ ممتنع و ۷ رای مخالف از سوی اعضای حزب توده دکتر رادمنش، کامبخش، دکتر کشاورز، فداکار، شهاب فردوسی، اوانسیان، پروین گنابادی داده شد. با این رای گیری نمایندگان مجلس شورای ملی ایران را به سوی یکی از دشوارترین بحران‌های سیاسی برای تمامیت ارضی ایران و جنگ برای نجات آذربایجان کشاندند و دولت چند روزه حکیمی را سرنگون کردند.[۱۰۸] [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱] [۱۱۲] [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵]
۱۴ خرداد ۱۳۲۴ شاهنشاه، طباطبائی رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و دستور فرمودند گرایش مجلس را به نخستوزیر آینده هر چه زودتر به آگاهی ایشان برساند. در همین روز سیزده تن از بازداشت شدگان ایرانی به وسیله متفقین آزاد شدند، هم چنین چند روز پیش از این هفده تن دیگر ایرانی در بند متفقین آزاد شدند.
نخستوزیر محسن صدر
۱۵ خرداد ۱۳۲۴ رئیس مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست‌وزیری محسن صدر به آگاهی رسانید. در همین روز والاس مری سفیرکبیر نوین امریکا در ایران در کاخ گلستان به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و استوارنامه خود را تقدیم کرد.
۱۶ خرداد ۱۳۲۴ شاهنشاه محسن صدر را فراخواندند و فرمان نخست‌وزیری را برای سازماندهی کابینه به وی دادند. ۲۲ خرداد محسن صدر نخستوزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند و کابینه خود را شناساندند.
۲۶ خرداد ۱۳۲۴ وزیر امور خارجه امریکا در نامهای به وزیر امور خارجه ایران به آگاهی رساند که نیروهای امریکا به زودی از ایران بیرون می‌روند و هم اکنون نیز بخشی از ایران بیرون رفته‌اند و تا تیر ماه ارتش امریکا از خلیج فارس بیرون می‌رود.[۱۱۶]
۲۹ خرداد ۱۳۲۴ محسن صدر نخستوزیر و کابینه‌اش وارد مجلس شورای ملی شدند ولی پیش از این که صدر بتواند کابینه خود را به مجلس بشناساند گروه اقلیت یعنی مصدق و همدستان همان گروه ابستروکسیون تالار را ترک کردند و معرفی کابینه انجام نپذیرفت.[۱۱۷] اینان مانند بارهای گذشته هنگام رای‌گیری برای به انجام رساندن هدف‌های پلید شوروی مجلس را به آشوب کشیدند.
۳۱ خرداد ۱۳۲۴ فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴ صادر شد.[۱۱۸]
در همین روز در نشست ۳۱ خرداد مجلس شورای ملی اقلیت و توده‌ای‌ها برای اینکه کشور را به سوی هرج و مرج و هدف‌های پلیدشان برای تجزیه ایران برانند و دولتی استوار نشود از بودجه مجلس بدون بودن نخست وزیر و هیات دولت معرفی نشده سخن‌ها راندند. مصدق گفت: از روزی که آقای صدر به مجلس آمدند و نمایندگان اقلیت از مجلس خارج شدند مسئول را اقلیت مجلس دانستند بعنی اگر اقلیت کار خوبی کرده‌است و خدمت به مملکت کرده‌است. هم چنین نامه‌هایی میان صدر نخست وزیر و رئیس مجلس و پاسخ محمد مصدق به آن که تا چه هنگامی صدر از معرفی کابینه خودداری می‌کند رد و بدل شد.[۱۱۹] در نشست ۵ تیر، به همین ترتیب با گرفت وقت مجلس محمد مصدق و همراهان اقلیت به صدر زمان معرفی کابینه خود را ندادند.[۱۲۰]
۹ تیر ۱۳۲۴ اعلیحضرت همایونی محمدرضا شاه پهلوی نمایندگان برگزیده اقلیت و اکثریت را به دربار فراخواندند. از اقلیت محمد مصدق، امیر نصرت اسکندری، حاج آقا رضا رفیع، دکتر رادمنش و صدرقاضی و از نمایندگان اکثریت بهبهانی، علی دشتی، آصف، فاطمی و دکتر طاهری و فیروزآبادی در ساعت ده و نیم پیش از نیمروز به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شدند. شاهنشاه درباره موقعیت حساس سیاسی و اقصادی کشور و نیاز کشور به همکاری و همسویی و همفکری نمایندگان و روشن کردن وضعیت دولت بیاناتی فرمودند. شاهنشاه افزودند که رئیس دولت در انتخاب وزیران آزاد است و مجلس حق ندارد در کار قوه مجریه دست‌درازی (دخالت) نماید.[۱۲۱]
۱۴ تیر ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی برای نبودن نمایندگان اقلیت در مجلس تشکیل نشد و برای پنجمین بار معرفی اعضای هیات دولت به نشستی دیگر پس افکنده شد.
۱۵ تیر ۱۳۲۴ فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴ صادر شد و توده‌ای‌ها و پشتیبانانشان مانند محمد مصدق و اقلیت به جنبش افتادند.[۱۲۲]
۲۳ تیر ۱۳۲۴ دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴ صادر شد.[۱۲۳]
۲۶ تیر ۱۳۲۴ شناساندن کابینه و برنامه دولت محسن صدر در مجلس شورای ملی بالاخره به انجام رسید.[۱۲۴] محمد مصدق گفتگو را به قانون مالیات بردرآمد کشانید و گفتگو در برنامه دولت انجام تپذیرفت. در همین روز وزارت امور خارجه ارتش سرخ که لهستان را اشغال کرده بود یک حکومت کمونیستی به نام حکومت وحدت ملی برپا داشت و دولت ایران آن را به رسمیت شناخت.
۳۱ تیر ۱۳۲۴ محسن صدر نخست وزیر در یک گفتگو با خبرنگاران در کاخ سعدآباد درباره سفر نمایندگان سندیکای کارگران شوروی به ایران بیاناتی ابراز کرد. مدیر کل انتشارات و تبلیغات به آگاهی رساند که چون در برنامه "خانه فرهنگ شوروی" که از رادیو تهران پخش شد، به ایران ناسزا گفته شد که با حق حاکمیت و مصالح کشور ناسازگاری دارد، از این رو برنامه فرهنگی خانه شوروی از رادیو پخش نخواهد شد.
۲ امرداد ۱۳۲۴ روزنامه تایمز، پل ورسک در شمال ایران که در زمان رضا شاه بدست مهندسین آلمانی ساخته شده بود را پل پیروزی خواندند. پل ورسک یک از شاهراه‌هایی بود که متفقین برای رساندن ابراز جنگی و اسلحه به شوروی شبانه روز از روی آن رد شدند.
۷ امرداد ۱۳۲۴ محمد مصدق و دیگر نمایندگان اقلیت مجلس شورای ملی جارنامه‌ای درباره نبودن در نشست‌های مجلس چاپ کردند. نمایندگان اکثریت برای از میان برداشتن دوگانگی‌ها و ناسازگاری نمایندگان اقلیت درباره دولت صدر، پیمانی در دو ماده درباره چگونگی گرفتن رای اعتماد در مجلس برای دولت صدر دستینه کردند.
۱۱ امرداد ۱۳۲۴ رئیس رکن دو ستاد ارتش آگاهی‌هایی در زمینه رخدادهای کردستان و آنچه را که ستاد ارتش برای از بین بردن ناآرامی‌های کردستان انجام داده بودند در اختیار رسانه‌ها قرارداد.
۱۷ امرداد ۱۳۲۴ اعضای هیات نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو به همراهی سپهبدی وزیر امور خارجه به پیشگاه شاهنشاه باریافتند و گزارشی از کنفرانس را به آگاهی همایونی رساندند[۱۲۵]
۱۸ امرداد ۱۳۲۴ بخشنامه رسمی وزارت امور خارجه درباره تخلیه فوری ایران از ارتش انگلستان و شوروی بر پایه تصمیم‌های کنفرانس پتسدام و کنفرانس سه دولت متفق در برلین به چاپ رسید.
۲۲ امرداد ۱۳۲۴ محسن صدر نخست وزیر در نشست ویژه مجلس شورای ملی درباره شورش شماری از افسران لشکر هشت خراسان علیه حکومت مرکزی به نمایندگان آگاهی داد.
۲۴ امرداد ۱۳۲۴ به مناسبت تسلیم ژاپن و پایان جنگ جهانی دوم از سوی شاهنشاه تلگراف‌های شادباش به اعلیحضرت پادشاه انگلستان، ترومن پرزیدنت امریکا، استالین رئیس شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی، رئیس جمهور چین و رئیس دولت فرانسه فرستادند.
ساعت هفت و نیم شامگاه شاهنشاه بیاناتی از رادیو ایراد فرمودند[۱۲۶] و در همین هنگام ۱۱۰ تیر توپ شلیک شد. دولت نیز برای دو روز تعطیل اعلام کرد.
۲۹ امرداد ۱۳۲۴ سرهنگ نوایی و شماری از افسران و سربازان فراری نافرمان برای خلع سلاح شهربانی گنبدکاوص و گرفتن شهر با ابزار نظامی که دزدیده بودند به این شهر حمله کردند، ولی با ایستادگی شهربانی و ماموران انتظامی، شش تن از افسران فراری نافرمان کشته و یک تن زخمی و دو کامیون و یک جیپ بدست ماموران دولتی افتاد. روز پسین میان افسران فراری لشکر هشت خراسان و ماموران شهربانی و ژاندارمری در نزدیکی چهل دختران میان راه گنبدکاوس و شاهرود زد و خورد خونینی رویداد و شماری از افسران فراری کشته و زخمی شدند و چهار تن نیز دستگیر شده و به زندان دژبان برده شدند. از افسران ارتش و شهربانی نیز تنی چند کشته و زخمی شدند. ۳۱ امرداد به فرمان شاهنشاه نود هزار ریال از سوی ستاد ارتش به ژاندارم‌ها و پاسبانانی که در مبارزه سرسختانه جنگیده بودند به عنوان پاداش داده شد و خانواده کشته شدگان نیز پاداش دریافت کردند. امیران ارتش در کاخ سعدآباد شاهنشاه را در جریان رویدادهای خراسان قراردادند و فرماندار نظامی تهران حکومت نظامی اعلام کرد.
۴ شهریور ۱۳۲۴ در مجلس شورای ملی وزیر امور خارجه درباره بیرون رفتن ارتش شوروی و بریتانیا روشنگری نمود. برنامه دولت را نیز اقلیت و توده نگذاشتند به تصویب برسد.
۱۰ شهریور ۱۳۲۴ دولت ایران نامه اعتراضی درباره دخالت در امور داخلی ایران و جلوگیری از پیشرفت ژاندارم‌ها به مازندران به سفارت کبرای شوروی در تهران فرستاد.[۱۲۷] درهمین روز ستاد ارتش فهرست نامهای افسران فراری لشکر خراسان و افسرانی که از تهران فرار کرده بودند و به مزدوران شوروی در خراسان پیوسته بودند و هم چنین نامه‌های کشته شدگان، دستگیر شدگان و فراریان را در روزنامه‌ها چاپ کرد.
۲۰ شهریور ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه در نامه‌هایی به سفارت شوروی و سفارت انگلستان و سفارت امریکا در تهران یادآور شد که با تسلیم بدون چون و جرای ژاپن و پایان جنگ جهانی دوم، ارتش سه کشور باید خاک ایران را از زمان پایان جنگ ژاپن تا شش ماه پس از آن یعنی تا دوم مارس از ایران بیرون روند. در این روز هفت تن از نمایندگان کنگره امریکا که به ایران آمده بودند در کاخ سعدآباد به پیشگاه شاهنشاه باریافتند. مصدق گفت که اقلیت ۲۲ تنی را وی تشکیل داده که یک دولت مورد نظر وی روی کار بیاید.[۱۲۸]
۲۳ شهریور ۱۳۲۴ شاهنشاه در گفتگویی با لئوپولد هرمن خبرنگار رویتر درباره سیاست خارجی ایران، گرایش ایران به شرکت در کنفرانس صلح، روابط ایران با کشورهای همسایه و عرب‌ها، پیمان سه گانه ایران و انگلستان و شوروی و وضعیت داخلی ایران بیانایی فرمودند.
در همین روز کاردار سفارت انگلیس در تهران در پاسخ نامه وزیر امور خارجه ایران درباره تخلیه خاک ایران نوشت که دولت انگلستان درخواست دولت ایران را مورد بررسی قرار داده‌است.
۲۴ شهریور ۱۳۲۴ سفیر کبیر ایران در لندن از وزیر امور خارجه انگلستان خواستار شد که هنگام کنفرانس وزیران امور خارجه دولت‌های متفق و گفتگو درباره تخلیه خاک ایران، نماینده دولت ایران نیز در این نشست شرکت نماید تا بتواند درباره بیرون بردن ارتش متفقین از سرزمین‌ها، دریاها، و آسمان ایران دیدگاه‌های دولت متبوع خود را بیان دارد، و هم چنین از نیروهای متفقین بخواهد که با پاس و نگهداری حق حاکمیت ایران، سدی در راه نیروهای ایران بوجود نیاورند تا بتوانند آرامش و امنیت را در همه جای کشور برقرار سازند.
۲۶ شهریور ۱۳۲۴ توده‌ای‌ها چوانداخته بودند که ماموران دولت به مردم تیراندازی می‌کنند نه عمال شوروی. فرمانداری نظامی تهران این سخن پراکنی‌ها را بی پایه و دروغ خواند.
۲۸ شهریور ۱۳۲۴ اعلامیه ستاد ارتش درباره فرار شمار از افسران نافرمان لشکر خراسان و پیوند آنان با افراد حزب توده و شرکت آنها در شورش و آشوب دامنه داری که قرار بود در پایان شهریور ماه انجام گیرد چاپ و پخش شد. در همین روز بیرون رفتن نخستین گروه از ارتش شوروی از قزوین آغاز شد و هشتصد نفر از سربازان ارتش سرخ با ابزار جنگ خود به سوی زنجان روانه شدند.
۲۹ شهریور ۱۳۲۴ وزیر امور خارجه در مجلس شورای ملی اعلام کرد که سران شوروی در تهران به آگاهی وزارت جنگ رسانده‌اند که بیرون رفتن نیروهای شوروی از تهران از روز گذشته آغاز شده‌است. نیروی هوایی انگلستان اعلام کرد که بر پایه قرارداد ۱۳۲۱، از فرودگاه قلعه مرغی در تهران بیرون نخواهند رفت تا زمانی که ارتش شوروی نیز از آن بخش از فرودگاه و ساختمان‌های همسایه را که در دست آنهاست بیرون روند. سفارت انگلیس در تهران از سفارت شوروی خواست تا برنامه بیرون رفتن از تهران با همه ریزه کاری‌های جا و زمان به آگاهی آن سفارت برساند.
۱ مهر ۱۳۲۴ خبرگزاری فرانسه به آگاهی رساند که نامه دولت ایران درباره بیرون رفتن ارتش انگلستان از جنوب ایران و ارتش شوروی از شمال ایران در شورای وزیران امور خارجه دولت‌های متفق در لانکاسترهاوس مورد گفتگو قرار گرفت و انگلیسی‌ها گرایش دارند که از آذر و دی ماه (دسامبر) ارتش خود را از ایران بیرون برند لیکن دولت شوروی می‌خواهد که ارتش خود را تا آخرین گاه در ایران نگاهدارد.
۳ مهر ۱۳۲۴ نشریه اکونومیست چاپ لندن در نوشتاری درباره وضعیت داخلی ایران نوشت که شوروی‌ها در ایران همان رلی را بازی می‌کنند که انگلیسی‌ها در پایان حنگ دنیاگیر اول در بین‌النهرین بازی کردند. وزیر امور خارجه انگلستان در سخنرانی گفت که هدف دولت بریتانیا و دیگر کشورهای متفق این نیست که ارتش خود را پیش از زمانی که مورد پذیرش ایران و متفقین قرارگرفته در ایران نگاهدارند. دولت انگلستان بیرون رفتن ارتش خود را وابسته به تخلیه خاک ایران از سوی شوروی کرده‌است.
۴ مهر ۱۳۲۴ نخست وزیر و نمایندگان دوباره درخواست رای اعتماد و گفتگو در برنامه دولت را کردند لیکن مصدق و دیگر نمایندگان اقلیت و توده با همان گفتگوها، کماکان آشوب و نابسامانی را در مجلس برای ندادن رای اعتماد به دولت آقای محسن صدر ادامه دادند این بار مصدق فراتر رفت و پیمان سه دولت را نیز مورد نکوهش (انتقاد) قرارداد و برای پرداخت بودجه ماه‌های امرداد و شهریور که برای پرداخت حقوق و دیگر هزینه‌های دولت می‌باید تصویب می‌شد همان بازی را درآوردند که برای بودجه تیر ماه و رای اعتماد به نخست وزیر انجام داده بودند.[۱۲۹]
در نشست ویژه مجلس شورای ملی به درخواست صدر نخست وزیر گزارشی بر سر خرید اموال ارتش متفقین و گفتگوهایی که میان نمایندگان متفقین با دولت ایران در این باره انجام یافته بود به آگاهی نمایندگان رسانید و پس از گفتگو نمایندگان برآن شدند که درباره پرداخت ارز برای خرید سازمان‌های مورد نیاز دولت بررسی‌های بیشتری شود. سفارت امریکا در تهران در بخشنامه‌ای نظر دولت امریکا را درباره ورود نیروهای امریکا به ایران در زمان حکومت قوام‌السلطنه، پایه نبستن قرارداد رسمی درباره ماندن ارتش امریکا در ایران، پرداخت هزینه‌های گزاف از سوی دولت امریکا در ایران برای درست کردن جاده‌ها و راه آهن و بندرها و عدم باید دولت ایران دربار خرید اموال منقول و غیر منقول امریکا در ایران به آگاهی همگان رسانید.
۱۰ مهر ۱۳۲۴ صدر نخست وزیر در مجلس شورای ملی اعلام کرد که اگر محمد مصدق و اقلیت و حزب توده کماکان به او و کابینه او توهین کنند از نخست‌وزیری کناره‌گیری خواهد کرد. محمد مصدق سخنان نامربوط و بی پایه‌ای علیه پیمان سه دولت دوباره به زبان آورد و واژه‌های رکیک و زشت در گفتگو با هیات دولت را بکار برد و آنچه را که وزیر دارایی، وزیر جنگ و وزیر امور خارجه برای روشن کردن بیانات محمد مصدق گفتند را نادیده و ناشنیده گرفت و مجلس را کماکان در ناآرامی نگاه داشت.[۱۳۰] در همین روز نخستین کنگره فرقه دمکرات آذربایجان با ۲۳۷ نماینده از همه شهرها و بخش‌های در تبریز برگزار شد. کنگره در درازای سه روز با پذیرفتن برنامه و نظامنامه فرقه دموکرات، رهبران این فرقه را برگزید. جعفر پیشه‌وری به سمت صدر هیات رئیسه فرقه دموکرات برگزیده شد. بر پایه فرمان استالین که ردپایی از دگردیسی حزب توده به حزب دموکرات آذربایجان گذاشته نشود[۱۳۱] حزب توده آدربایجان منحل شد و پیوستن خود را به فرقه دمکرات آذربایجان اعلام کرد.
به سبب پایان جنگ جهانی دوم، اعلامیه مشترک انگلستان و امریکا درباره بسته شدن مرکز تدارکات خاورمیانه در تهران چاپ شد. آیین پرده‌برداری از تندیس فردوسی که ار سوی پارسیان هند ساخته شده بود با بودن نخست وزیر و کابینه ایشان و گروهی از بزرگان کشوری در میدان فردوسی انجام شد.
۱۱ مهر ۱۳۲۴ وزیر کشاورزی به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش کارهای آغازین شرکت الکساندر گیپ را درباره ساختن شد لار گزارش داد.. هم چنین پروتکل متمم قرارداد ۱۹۳۵ ایران وشوروی درباره نگهداری از تولیدات کشاورزی از بیماری‌ها و آفت‌های گیاهی ور وزارت امور خارجه به امضای ماکسیموف سفیر کبیر شوروی و سپهبدی وزیر امور خارجه رسید.
۱۴ مهر ۱۳۲۴ سید محمد صادق طباطبائی در انتخابات هیات رئیسه مجلس شورای ملی به ریاست مجلس شورای ملی برگزیده شد.[۱۳۲]
۱۶ مهر ۱۳۲۴ سفیر کبیر امریکا در ایران در نامهای به وزارت امور خارجه درخواست کرد که دولت ایران تکلیف مستشاران امریکایی که در وزارت دارایی کار می‌کنند روشن سازد. [۱۳۳]
۱۹ مهر ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی تصویب کرد با بیش از هشتاد که پس از بیرون رفتن ارتش شوروی و انگلستان از ایران برپایه پیمان سه دولت بی‌درنگ فرمان انتخابات صادر و انتخابات دوره پانزدهم آغاز خواهد شد. اقلیت و دکتر کشاورز از حزب توده که دستور از استالین داشتند که نمایندگان خود را وارد مجلس پانزدهم کنند مخالفت کردند. قانون تاخبر انتخابات دوره ۱۵ تا بیرون رفت ارتش بیگانه از ایران مجلس شورای ملی ۱۹ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۹ توده و محمد مصدق (اقلیت) مجلس را به آشوب کشاندند[۱۳۴] و مجلس تعطیل شد. به همین چنین در نشست ۱۵۱ مجلس محمد مصدق به بهبهانی توهین کرد و دوباره سبب بهم خوردن مجلس شد.[۱۳۵]
۲۴ مهر ۱۳۲۴ هیات نمایندگی ایران در یونسکو، سازمان آموزشی، فرهنگی، و علمی سازمان ملل متفق، علی اصغر حکمت، رعدی آذرخشی، و عیسی سپهبدی به پیشگاه شاهنشاه شناسانده شدند.
۲۸ مهر ۱۳۲۴ دولت انگلستان دولت ایران و سایر کشورهای متفق را فراخواند تا فهرست نام نمایندگان خود را برای گردهمآیی ملل متفق در روز دوم دسامبر که در لندن برگزار خواهد شد بفرستند. شرکت سهامی آبیاری بندرعباس با سرمایه چهار میلیون و هشتصد هزار ریال با یاری مالی شاهنشاه براه افتاد.
در همین روز وزیر امور خارجه در مجلس شورای ملی به آگاهی رساند که از آنجا که نامه نگاری وزارت امور خارجه ایران با وزارت امور خارجه انگلستان و شوروی و هم چنین گفتگوهایی که میان سفیران کبیر ایران در لندن و مسکو با وزیران امور خارجه انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی انجام گرفت، ارتش اشعالی متفقین برپایه پیمان سه دولت تا دوم مارس ۱۹۴۶ از ایران بیرون خواهند رفت. هم چنین در این نشست گفته شد که بر پایه گزارش‌های درست سربازان ارتش شوروی در نکا، روزانه پنجاه واگن از درخت‌های با ارزش جنگل‌های شمال را که ثروت ملی هستند را بریده و از راه بندرشاه از کشور بیرون می‌برند.
نخستوزیر ابراهیم حکیمی
۲ آبان ۱۳۲۴ شاهنشاه ابراهیم حکیمی را فراخواندند و سامان دادن کابینه را به وی سپردند. در همین روز شاهنشاه از لشکر دو پادگان مرکز و بخش‌های گوناگون لشکر و عملیات رزمی و نمایشی سربازان و رژه یکان‌ها بازدید کردند. دژ دزلی در منطقه کوهستانی غرب که زمان درازی پناهگاه اشرار و ماجراجویان بود به اشغال ارتش ایران درآمد و گروهی از یاغیان که زیر پیگرد ستون ارتش مریوان بودند به خاک عراق گریختند.
۴ آبان ۱۳۲۴ شاهنشاه برای بیست و هفتمین زادروز خود که با پایان جنگ جهانی دوم و آغاز دوره آشتی در جهان برخورده بود پیامی به مردم ایران فرستادند. آیین سلام رسمی زادروز شاهنشاه در کاخ گلستان برگزار شد. شاهنشاه پیش از تشریف فرمایی به کاخ گلستان، در میدان سپه در ایوان شهرداری، رژه ورزشکاران و قهرمانان تهران و شهرستانها را نگریستند. پیش از شامگاه، در پیشگاه شاهنشاه در ورزشگاه امجدیه چشن ورزشی با شکوهی با شرکت قهرمانان و هزاران تن از جوانان ورزشکار برگزار شد.
۵ آبان ۱۳۲۴ مستشاران مالی امریکا در نامهای که به وزیر دارایی فرستادند درخواست کردند که کناره گیری آنها از کار تا پایان آبان ماه سال جاری پذیرفته شود.
۷ آبان ۱۳۲۴ سفارت کبرای انگلستان در تهران به آگاهی رسانید که سربازان انگلیسی در شهرهای همدان و خرم آباد در اول نوامبر از این دو شهر بیرون خواهند رفت، ولی شمار کمی از سربازان انگلیسی در اندیمشک، اهواز، آبادان، خرمشهر، تهران و کرمانشاه خواهند ماند. هم چنین درباره واگذاری چاه‌های نفت به ارتش ایران را به پس از گفتگو با سران کشور موکول کردند. یک گروه ۱۸ نفری از سربازان انگلیسی که نگهداری از خط‌های تلفن و تلگراف ملایر به آنها سپرده شده بود از این شهر بیرون رفتند.
۹ آبان ۱۳۲۴ سفارت کبرای امریکا در نامهای به وزارت امور خارجه به آگاهی رساند که پس از برچیده شدن کمیته خاورمیانه از اول نوامبر ۱۹۴۵ (۲۴ مهر ۱۳۲۴) دولت ایران می‌تواند برای خرید کالا از امریکا مستقیما با آن کشور وارد گفتگو شود.
۱۲ آبان ۱۳۲۴ سرهنگ شوارتسکف رئیس مستشاران ژاندارمری پس از سه سال خدمت در ایران از سمت خود کناره‌گیری کرد و به پاس خدمت یک نشان از شاهنشاه به وی داده شد.
۱۳ آبان ۱۳۲۴ قرارداد خرید بخش دیگری از اموال ارتش امریکا به ویژه قطعه‌های یدکی راه آهن با پرداخت دو میلیون و یک صد و سی و نه هزار دلار از طرف نمایندگان ایران و امریکا در وزارت راه به امضا رسید.
۱۵ آبان ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی به دولت ابراهیم حکیمی رای اعتماد داد.[۱۳۶]
۲۶ آبان ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره دخالت ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران به سفارت کبرای شوروی در تهران نوشت.[۱۳۷] از سوی ستاد ارتش و شهربانی کل کشور به ماموران دولتی دستور داده شد که در برابر آشوبگران پایداری کنند و از یورش و آسیب آنان به شهرهای آذربایجان جلوگیری کنند. ناامنی‌های شهرهای آذربایجان در هیات دولت مورد گفتگو قرارگرفت و از آنجا که شورشیان به پشتیبانی ماموران شوروی آشوب و هرج و مرج براه می‌اندازند، هیات دولت برآن شد که ماجرا از راه سیاسی با مقامات شوروی درمیان گذاشته شود.[۱۳۸] هم چنین هیات وزیران تصویب کرد که با فرستادن نظامیان از مرکز به آذربایجان ، پاسگاه‌های ژاندارمری و نظامی آن استان نیروی بیشتری بگیرند و دیگر اینکه بیات استاندار نوین آذربایجان هرچه زودتر رهسپار آذربایجان شود. نیروی شوروی از پیشرفت ستون نظامی کردستان به سوی مهاباد جلوگیری کرد و شورشیان با پشتیبانی سربازان شوروی کنترل شهر میانه را بدست گرفتند. [۱۳۹]
۲۷ آبان ۱۳۲۴ حکیمی نخست وزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش وضع آذربایجان را به عرض رسانید که در شهرهای اهر، سراب، مراغه، میانه شورشیان هرج و مرج براه‌انداخته‌اند و خط‌های تلفن و تلگراف نیز گسسته شده‌است.
۱ آذر ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه در نامهای به سفارت شوروی نوشت که دو گردان پیاده و یک گروهان ژاندارم ارتش شاهنشاهی که از مرکز به سوی تبریز برای برقراری امنیت در راه بودند و ارتش اشغالی شوروی آنان را در نزدیکی‌های قزوین متوقف کردند [۱۴۰]
۳ آذر ۱۳۲۴ دولت امریکا در نامهای به دولت شوروی درباره قیام مسلحانه در شمال ایران، جلوگیری از نقل و انتقال قوای نظامی و ژاندارمری و مامورین شهربانی شهرهای شمال ایران، جلوگیری از حرکت لشگر ژاندارمری و ارتش در قزوین که به سوی شمال ایران در حرکت بوده‌اند توضیح خواست. دولت امریکا نیز اقزود که هر سه کشور امریکا و شوروی و بریتانیا اعلامیه سه دولت بزرگ مورخ اول دسامبر ۱۹۴۳ راجع به ایران را امضا کرده اند و در برابر ماده های آن اعلامیه مسئول می باشند و همچنین خواستار دانستن تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی شد.[۱۴۱] پس از چندروزی دولت شوروی پاسخ بسیار بی‌آزرمی برای هر پرسشی که در نامه دولت امریکا آمده بود به آن دولت داد [۱۴۲]
۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی به نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به تاریخ ۲۶ آبان در اعتراض به دخالت‌های ارتش اشغالی شوروی در ایران پاسخ داد.[۱۴۳] دولت شوروی همه کشتارها و آشوب‌های شمال ایران و آذربایجان را دروغ خواند و پافشاری کرد که پیمان سه دولت از سوی شوروی مو به مو رعایت می‌شود.
۶ آذر ۱۳۲۴ دولت آمریکا در نامهای از دولت‌های شوروی و انگلستان خواستار شد که در اجرای قرارداد پتسدام ، به سبب پایان یافتن جنگ ارتش‌های خود را زودتر از ۲ مارس ۱۹۴۶ از ایران بیرون برند تا دولت ایران بتواند در همه شهرها نظم و آرامش برقرار کند و نفوذ و اقتدار دولت مرکزی را در همه شهرهای شمالی مستقر کند.[۱۴۴] در همین روز دولت انگلستان نیز نامهای برای دولت شوروی فرستاد که در آن یادآور شد که مواد پیمان سه دولت ۱۹۴۲ و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران ۱۹۴۳ حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را تضمیین می‌نماید و هم چنین دولت شوروی به یاد داشته باشد که رویداد بستن راه بر روی نیروی نظامی ایران که در زاه شمال کشور بودند به وسیله فرمانده نیروی شوروی برخلاف قراردادهای نامبرده می‌باشد. [۱۴۵] دولت حکیمی با دولت‌های انگلیس و امریکا گفتگو کرده و درخواست همیاری در رعایت پیمان سه گانه از سوی دولت شوروی را کرده بود.[۱۴۶]
۷ آذر ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی پاسخ داد. [۱۴۷] دولت شاهنشاهی ایران در این نامه خواست که سفارت کبرا در تخلیه ایران از نظامیان شوروی بی‌درنگ اقدام کند و همانگونه که در نامه‌اشان نوشته اند مداخله در امور استان های شمالی پایان یافته باشد و دیگر اینکه ارتش و قوای تامینیه کشور شاهنشاهی که در شریف‌آباد متوقف شده اند هر چه زوردتر به برای استقرار امنیت به سوی استان های سه و چهار حرکت کنند. هم چنین بیات استاندار نوین آذربایجان به همراهی نمایندگان ویژه ژاندارمری و شهربانی با یک فروند هواپیمای شوروی به تبریز پرواز کرد. شاهنشاه وزیر کشور و همچنین استانداران مازندران و گیلان را فراخواندند و به آنان دستور دادند که رفاه و آسایش مردم این استان‌ها فراهم شود.
۱۰ آذر ۱۳۲۴ در سالروز کنفرانس تهران حکیمی نخستوزیر و وزیر امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به اتلی نخستوزیر انگلستان و استالین و همچنین از سوی وزیر امور خارجه به برنس [۱۴۸]وزیر خارجه دولت آمریکای شمالی تلگراف هایی فرستاده شد و در آن پیمان سه دولت و استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران و چهار سال کمک های ملت ایران به متفقین را یادآور شد.[۱۴۹]
۱۱ آذر ۱۳۲۴ سالروز بستن پیمان سه دولت متفق در تهران در مجلس شورای ملی مورد گفتگو قرارگرفت. [۱۵۰] در پی نامه های دیگر وزارت امور خارجه به دولت شوروی درباره آشوب های آذربایجان و نقش ارتش اشغالی شوروی[۱۵۱] و دیگر رویدادهای استان های شمالی ایران، پاسخ همه این نامه ها را به همان نامه سفارت شوروی به تاریخ ۵ آذر بازگشت داد. [۱۵۲]
۱۳ آذر ۱۳۲۴ وزارت امور خارجه پس از دریافت نامه گستاخانه سفارت شوروی به تاریخ ۱۱ آذر، پاسخی به سفارت شوروی نوشت و متن نامه سفارت شوروی مورخ ۲۶ نوامبر ۱۹۴۵ (مطابق ۵ آذر ۱۳۲۴) شماره (۵۲۶) را به عنوان مرجع قرارداد و نوشت که "نه فقط مقامات شوروی مانع عبور قوای امدادی متوقف در شریف آباد (حومه قزوین) نخواهند شد بلکه برای هر نوع اقدام که مقامات دولتی ایران در استان‌های شمالی به منظور استقرار امنیت و آسایش عمومی بجا آورند مخصوصا مقامات نظامی آن دولت دوست هم‌عهد نظر مساعد ابراز خواهند داشت.[۱۵۳] در همین روز آدم‌کشان فرقه دموکرات در شهر مرند مردم را کشته و چپاول کردند و پس از اشغال شهر، سیم های تلفن و تلگراف را بریدند.
۱۵ آذر ۱۳۲۴ بیات استاندار جدید آذربایجان بیانیه ای داد و در آن از مردم درخواست کرد از همکاری با کسانی که سبب آشوب می شوند خودداری کنند و نمایندگان احزاب را به گفتگو درباره درخواست آنان فراخواند.
۱۹ آذر ۱۳۲۴ کنفرانس مطبوعاتی ابراهیم حکیمی نخستوزیر با خبرنگاران روزنامه‌های انگلستان درباره اوضاع ایران با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و ماندن ارتش اشغالی شوروی در ایران و شکستن پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران.[۱۵۴]
۲۰ آذر ۱۳۲۴ شاهنشاه دستور دادند که تاسیسات و جای اردوگاه ارتش امریکا در امیرآباد خریداری شده و خوابگاه دانشجویان دانشگاه در آنجا ساخته شود. در همین روز بیست و پنج تن از اعضای کمیسیون مالی امریکا در وزارت دارایی از کار خود کناره گرفتند و درخواست آنان از سوی هژیر وزیر دارایی پذیرفته شد. شماری از اهالی مرند که با پوشاک دگرگشته (مبدل) در مجلس شورای کشتار و چیاول و ترور فرقه دموکرات را به آگاهی نمایندگان رسانیدند. اردلان ازنگرانی عمومی درباره آذربایجان گفت و محمد مصدق گفت که "اقلیت به حکیمی رای اعتماد نمی دهد و حکیمی باید کناره‌گیری کند."[۱۵۵]
برپایی جمهوری دموکراتیک آذربایجان به فرمان استالین با پشتیبانی ارتش سرخ
۲۱ آذر ۱۳۲۴ مجلس به اصطلاح ملی فرقه دموکرات، در میان تیراندازی‌های مداوم اعضای فرقه با عضویت هشتاد تن در نبریز تشکیل شد و شبستری به سمت رئیس محلس و جعفر پیشه‌وری به نخست‌وزیری برگزیده شد. پیشه‌وری کابینه خود را برگزید و به مجلس تبریز شناساند. اعضای مسلح فرقه دموکرات شهر تبریز را اشغال کرده و برای ترساندن مردم تیراندازی کردند. فرقه دموکرات به بیات استاندار آدربایحان هشدار داد که شهر تبریز را ترک کند و وی رهسپار تهران شد. وزارت جنگ به سرتیپ درخشانی فرمانده لشکر تبریز دستور داد که به سبب دخالت دولت و ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران، سلاح‌ها و ابزار جنگی را نابود کرده و همه افسران و افراد ارتش را به تهران بفرستند. در این روز حکیمی نخستوزیر راجع به رویدادهای آذربایجان سخن گفت و افزود که وی شخصا به همراهی وزیر امور خارجه برای دیدار و گفتگو راهی مسکو هستند.[۱۵۶]
۲۲ آذر ۱۳۲۴ بیات استاندار آذربایجان به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش فراگیر و گسترده‌ای درباره اوضاع آذربایجان به عرض رسانید. دولت ایران در نامه‌هایی که به سفارت خانه‌های انگلستان و شوروی و امریکا فرستاد یادآور شد که به سبب ناآرامی در همه امور کشور، دولت ایران می خواه که هرچه زودتر ارتش‌های بیگانه خاک ایران را تخلیه کنند. در همین روز ستون ارتش که قراربود به آذربایجان برود و در شریف‌آباد قزوین ارتش اشغالی شوروی آنها را بازایستانده بود از سوی ستاد ارتش دستور بازگشت به تهران را گرفت.
۲۳ آذر ۱۳۲۴ بیات استاندار آذربایجان در نشست ویژه مجلس شورای ملی جریان ماموریت خود و گفتگوهایش با نمایندگان فرقه دموکرات و پیش نرفتن و به انجام نرسیدن گفتگوها را به آگاهی نمایندگان رسانید. در این روز وزارت امور خارجه سه نامه به سفارت کبرای شوروی [۱۵۷] و انگلیس [۱۵۸] و امریکا [۱۵۹] که در آن نوشت که قراربود نخستوزیر به همراهی وزیر امور خارجه ایران به مسکو بیاید که همزمان با کنفرانس وزیران خارجه متفقین در مسکو بود که تنها با احترام به اصل ششم پیمان سه دولت و تمامیت ارضی و استقلال ایران تخلیه ایران از ارتش‌های بیگانه مورد گفتگو قرار گیرد و هیچگونه پیمان دیگری بسته نشود.
۲۷ آذر ۱۳۲۴ نخست وزیر حکیمی گزارشی درباره وضع هولناک آذربایجان داد که در آنجا مجلس محلی تشکیل شده و شماری به نام وزیر معرفی شده‌اند و دولت برآن است که پادگان‌های استان‌های ۳ و ۴ را تقویت نماید و یادآور شد که با نامه‌های رسمی که وی به دولت‌های متفق در کنفرانس مسکو تصمیم درستی در تخلیه فوری ایران گرفته شود. محمد مصدق نیز در بی کفایتی دولت و موضوع‌هایی که فوریتی و ربطی به مسئله حاد آذربایجان نداشت و رسیدگی مجلس تلگراف‌های شکایت آمیز افراد سخن راند. فرهودی درباره سیاست عمومی دولت و موافقت خود با حکیمی ابراز داشت.[۱۶۰]
۱ دی ۱۳۲۴ تیپ اردبیل پس از یک هفته در محاصره ارتش شوروی و مسلحان فرقه دموکرات تسلیم شد. ایل بویر احمدی علیا، رئیس‌های ایل‌های کهکیلویه، ایل دره شوی و کشکولی فارس، طایفه حیات داودی، طایفه سگوند اندیمشک، کلانتران طایفه‌های خمسه، ایل بچاقچی افشار و بسیاری از مردم شهرستانها انزجار خود را از کارهای خیانت‌آمیز فرقه دموکرات ابراز داشته و آمادگی خود را برای فداکاری و جانبازی در راه شاهنشاه و پدافند از میهن اعلام کردند.
۳ دی ۱۳۲۴ افراد ارتش انگلیس در زاهدان پس از فروش آنچه را که داشتند و پس دادن ساختمان‌هایی که در اختیار آنان بود، از زاهدان بیرون رفتند.
۷ دی ۱۳۲۴ در کنفرانس وزیران امور خارجه سه دولت متفق که در مسکو برپا شد، بیرون رفتن ارتش شوروی از خاک ایران مورد گفتگو قرار گرفت لیکن گفتگوها سرانجامی نیافت.
۱۰ دی ۱۳۲۴ حکیمی نخستوزیر در گفتگویی با رسانه‌ها با خبرنگاران دیلی اکسپرس رویتر و آسوشیتدپرس دیدگاه‌های خود را درباره آشوب‌های آذربایجان و بازتاب کنفرانس وزیران امور خارجه سه دولت بزرگ در مسکو و آمادگی ایران برای گفتگو با بلندپایگان شوروی ابراز کرد.
۱۳ دی ۱۳۲۴ هیات نمایندگی ایران تقی‌زاده و سهیلی در کنفرانس ملل متفق که از دهم ژانویه برابر با بیست و یکم دی در لندن قراربود برپا شود به سوی لندن پرواز کردند.
۲۰ دی ۱۳۲۴ هژیر وزیر دارایی در مجلس شورای ملی به آگاهی رساند که دولت ایران پیشنهاد کمیسیون سه جانبه را نپذیرفته‌است.
۲۵ دی ۱۳۲۴ حکیمی نخستوزیر در مجلس شورای ملی درباره سیاست داخلی و خارجی کشور، رد پیشنهاد امریکا و انگلستان در مورد کمیسیون سه جانبه، به بن‌بست خوردن کوشش‌های دولت ایران در تهران و مسکو درباره تخلیه ایران از ارتش‌های اشغالی بیگانه و سرانجام در دستور قرارگرفتن مسئله ایران در برنامه کار سازمان ملل متفق روشنگری کرد و اعلام داشت که بزودی از سمت خود کناره‌گیری خواهد کرد.[۱۶۱]
۲۶ دی ۱۳۲۴ تقی‌زاده سفیرکبیر ایران در انگلستان و رئیس هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل دادخواست ایران را علیه دخالت‌های ماموران ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران و پشتیبانی آنها از جدایی‌خواهان آذربایجان به سازمان ملل داد و از آنجا که مسئله ایران و شوروی در دستور کار نبود در سخنرانی خود در سازمان ملل پافشاری کرد که به درخواست ایران درباره آذربایجان رسیدگی شود. ۲۹ دی دادخواست ایران نخستین دادخواست سازمان ملل نوبنیاد به شورای امنیت داده شد.
۱ بهمن ۱۳۲۴ شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی رئیس مجلس شورای ملی را فراخواندند و با اعلام کناره‌گیری حکیمی از نخست‌وزیری، گرایش مجلس شورای ملی را به نخستوزیر آینده جویا شدند. در همین روز شورشیان فرقه دموکرات با شماری از تفنگچی‌های ذوالفقاری در خمسه روبرو شدند و در زد و خوردی که میان آنها رویداد پنجاه نفر از جدایی‌خواهان فرقه دموکرات کشته و یک صد تن زخمی شدند.
۴ بهمن ۱۳۲۴ ویشینسکی معاون کمیساریای امور خارجه شوروی، در یادداشتی که به شورای امنیت ملل در لندن نوشت، دادخواست ایران درباره دخالت دولت شوروی در امور داخلی ایران را رد کرد.
۵ بهمن ۱۳۲۴ هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل در نامهای که به شورای امنیت داد به آنچه ویشینسکی نوشته بود پاسخ داد و آن را رد کرد.
۶ بهمن ۱۳۲۴ رئیس مجلس شورای ملی به پیشگاه شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی شرفیاب شد و گرایش مجلس را به نخست‌وزیری احمد قوام به عرض رسانیدند. در همین روز ذوالفقاری‌ها بر یورش‌های خود علیه جدایی‌خواهان فرقه دموکرات در نزدیکی‌های زنجان افزودند و چند تن از فرماندهان آنها را دستگیر کردند.
نخستوزیر احمد قوام
۷ بهمن ۱۳۲۴ شاهنشاه احمد قوام را فراخواندند و تشکیل کابینه را به وی سپردند و هم چنین درباره آذربایجان اوامر خود را صادر کردند. در همین روز در زد و خوردی که میان شورشیان فرقه دموکرات و سواران میهن‌پرست ذوالفقاری در نزدیکی زنجان روی داد پس از ده ساعت تیراندازی شورشیان با دادن شمار زیادی کشته متواری شدند.
۸ بهمن ۱۳۲۴ بنا بر تلگرافی که دولت به هیات نمایندگی ایران در لندن فرستاد به آگاهی آنان رسانید که نمایندگان ایران همزمان با پیش کشیدن مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، با نماینده شوروی نیز وارد گفتگو شوند تا زمینه گفتگوی مستقیم با دولت شوروی فراهم آید. در همین روز والاس مری سفیر کبیر امریکا و سر ریدر بولارد سفیر کبیر انگلستان در تهران با نخستوزیر دیدار کردند و درباره آذربایجان با وی به گفتگو نشستند. گرفتاری با آذربایجان در شورای امنیت خوانده شد و تقی‌زاده رنیس هیات نمایندگی ایران بدون حق رای در گفتگوها و نشست‌ها شرکت کرد و درباره دخالت‌های دولت شوروی در امور داخلی ایران با نشان دادن مدرک سخنرانی کرد، ولی ویشینسکی گفته‌های تقی‌زاده را رد کرد و پیشنهاد نمود که بهتر است برای مسئله آذربایجان از راه گفتگوی مستقیم میان دو کشور چاره‌اندیشی شود.
سفارت ایران در ایتالیا که پس از اعلان جنگ ایران به آلمان، ایتالیا و ژاپن بسته شده بود، بازگشایی شد و حسن پاکروان به سمت وزیر مختار ایران در آن کشور برگزیده شد.
بر اساس آمار در سال ۱۳۲۴ تولید نفت خام ایران ۱۳۰،۵۲۶،۰۰۰ بشکه و درآمد ایران از نفت خام ۵،۶۰۰،۰۰۰ لیره بوده‌است.
۹ بهمن ۱۳۲۴ تقی‌زاده نماینده ایران در شورای امنیت بار دیگر به دخالت‌های شوروی در ایران اشاره کرد و درخواست رسیدگی نمود، برای بستن راه بر ایران ویشینسکی نماینده شوروی پاسخ داد که شکایت هیات نمایندگی ایران به شورای امنیت از سوی دولت حکیمی داده شده‌است و این دولت اکنون بر سر کار نیست. وی افزود که اگر گفتگوهای مستقیم میان ایران و شوروی آغاز شود، شورای امنیت هیچگونه شایستگی برای رسیدگی به دادخواست ایران را ندارد. در همین روز احمد قوام به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش کارهای انجام شده درباره آذربایجان را به عرض رسانید و شاهنشاه برای برداشتن مشکل آذربایجان دستورهای بایسته (لازم) را صادر کردند.
۱۰ بهمن ۱۳۲۴ ماموران دولت شوروی که در راهآهن میان تهران- میانه، تهران - بندرشاه، گرمسار - شاهرود گمارده شده بودند از سوی سران دولت شوروی به کشور خود برگردانده شدند. فرماندار اهر که از سوی فرقه دموکرات بازداشت شده بود آزاد و به سوی تهران رهسپار شد. احمد قوام نخستوزیر بنا بر دستور شاهنشاه تلگرافی به‌استالین رئیس شورای کمیسرهای ملی اتحاد شوروی، اتلی نخستوزیر انگلستان و برنس وزیر امور خارجه امریکا فرستاد، و همکاری ژرف و پایمردانه دولت‌های شوروی، امریکا و انگلستان را خواستار شد.
در همین روز رادیو لندن گفت که شورای امنیت پس از چهار ساعت گفتمان درباره چالش ایران و شوروی در مورد آذربایجان، پیشنهاد داده‌اند که دو کشور از راه گفتگوی مستقیم گرفتاری آذربایجان را از میان بردارند.
۱۴ بهمن ۱۳۲۴ دولت اتحاد جماهیر شوروی به آگاهی رسانید که برای پذیرایی هیات نمایندگی ایران و گفتگوهای مستقیم درباره پیوندهای دو کشور آماده‌است.
۱۵ بهمن ۱۳۲۴ ویشینسکی رئیس هیات نمایندگی شوروی در سازمان ملل متفق به همراهی سفیر کبیر شوروی در انگلستان و سفیر کبیر شوروی در امریکا به سفارت کبرای ایران در لندن آمده و در نشستی با تقی‌زاده و سهیلی هیات نمایندگی ایران به گفتگو درباره پیوندهای میان دو دولت ایران و شوروی پرداختند.
۱۸ بهمن ۱۳۲۴ نخستوزیر احمد قوام به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش رویدادهای کشور و مسئله‌ها و دشواری‌های آذربایجان را به عرض رسانید و شاهنشاه اوامری در هر مورد صادر کردند.
۲۷ بهمن ۱۳۲۴ دکتر بنش در تلگرافی به دولت ایران پیروزی هیات نمایندگی ایران را در گفتگوهای آینده در مسکو آرزو کرد.
۲۸ بهمن ۱۳۲۴ نخستوزیر احمد قوام کابینه و برنامه دولت را به مجلس شورای ملی شناساند. در این کابینه سه تن از رهبران حزب توده، به عنوان وزیر رخنه کردند. [۱۶۲] و گفت که سیاست خارجی دولت را بر پایه احترام رویارو با سه دولت بزرگ می‌باشد و تلگراف مهرآمیزی از استالین دریافت کرده و با هیاتی فردا ۲۹ بهمن رهسپار مسکو می‌باشند. سفر قوام به مسکو زمانی بود که تنها چند روزی به پایان دوره جهاردهم مجلس شورای ملی مانده بود و واپسین روزهای درنگ ارتش اشغالی شوروی در ایران یعنی روز ۱۱ اسفند ۱۳۲۴ برابر با ۲ مارس ۱۹۴۶ نیز فرا می‌رسید. این سفر به مسکو از ۳۰ بهمن تا ۱۷ اسفند به درازا کشید.[۱۶۳]
۱ اسفند ۱۳۲۴ قوام نخستوزیر و هیات نمایندگی ایران در کاخ کرملین با مولوتف کمیسر امور خارجه شوروی دیدار و گفتگو کردند. در این روز احمد قوام نخستوزیر به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران نامهای نوشته بود [۱۶۴]
۴ اسفند ۱۳۲۴ در دیدار احمد قوام نخستوزیر در سفرش به مسکو با مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره تخلیه ارتش شوروی از ایران و مسئله آذربایجان پیش کشیده شد. مولوتف گفتگو را به نفت کشانید و نامهای رسمی به قوام داد که تخلیه ایران فعلا ممکن نیست و در آذربایجان می باید دولتی بدون وزیر جنگ و امور خارجه تشکیل گردد و یک شرکت نقت به سهم ۵۱ درصد برای شوروی و ۴۹ درصد ایران می باید تشکیل شود.[۱۶۵] که بی‌درنگ همان روز قوام پاسخ نامه را به مولوتف نوشت.[۱۶۶] ژنرال ساوری فرمانده نیروهای انگلستان در منطقه ایران و عراق در دوران جنگ پس از شرفیابی به پیشگاه شاهنشاه اعلام کرد که واپسین گروهان ارتش انگلستان تا روز یازدهم اسفند ماه خاک ایران را ترک خواهد کرد. در همین روز یک افسر روسی که در سبزوار سبب رنج و دردسر شده بود در تیراندازی میان او و اهالی کشته شد.
۵ اسفند ۱۳۲۴ نامه دیگر مولوتف به قوام که در آن نوشته شده بود که دولت شوروی از آنجا که دولت ایران با بنیان شرکت نفت مختلط ایران و شوروی موافقت نکرده است، دولت شوروی خواستار امتیاز نفت شمال ایران است.[۱۶۷] در گیرودار گفتگوها و نامه‌ها قوام خبرهای ناگوار گسترش هرج و مرج و یورش دموکرات ها به پشتیبانی ارتش شوروی در پیرامون گیلانات رسید و بی‌درنگ قوام نامه دیگری درباره رخدادهای آذربایجان و گیلان و مازندران به مولوتف نوشت.[۱۶۸]
۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف به قوام نوشت که در آذربایجان می‌باید یک حکومت خودمختار برقرارگردد و اهالی آذربایجان حق خواهند داشت که زبان محلی خود را بکار برند. نخستوزیر آذربایجان همان استاندار خواهد بود و فرمانده پادگان نظامی از سوی دولت ایران و پذیرش دولت آذربایجان خواهد بود. هم چنین مولوتف درباره نفت دوباره شرکت مختلط نفت ایران و شوروی را پیش کشید.[۱۶۹]
۷ اسفند ۱۳۲۴ قوام نامه ای به مولوتف فرستاد و در آن روشن ساخت که آذربایجان بخشی جدانگردنی از ایران است و هرگونه حکومت خودمختار و دولت آذربایجان را رد کرد و تمامیت ارضی و حاکمیت و استقلال ایران را یادآوری کرد. درباره نفت قوام روشن کرد که مجلس دوره چهاردهم رو به پایان است و هرگونه دادن امتیاز نفتی می باید با تصویب مجلس شورای ملی باشد و برای اینکه دولت خارجی اعمال نفوذ در انتخابات نکنند انتخابات مجلس پانزدهم به پس از بیرون رفتن ارتش‌های اشغالی از ایران افکنده شده است.[۱۷۰] قوام درخواست دیدار و گفتگویی دیگر با مولوتف را نمود ولی رد شد، قوام به آگاهی رسانید که وی به همراه هیات خود به ایران بازخواهد گشت. در همین روز نمایندگان اقتصادی هیات فرستاده شده به مسکو در دیداری با میکونف جانشین کمیسر بازرگانی شوروی درباره محاسبات و مطالبات بانکی، مالی و تجاری گفتگویی داشتند.
۸ اسفند ۱۳۲۴ انبار نیروهای انگلیسی در ایستگاه راهآهن به مقامات دولتی ایران بازگردانده شد.
۹ اسفند ۱۳۲۴ قوام باور داشت که با نامه‌های وی بهبود در گفتگوها و راه چاره برای مسله‌ها با شوروی در آینده نزدیک پیدا خواهد شد نامه بسیار تند و گستاخانه‌ای از مولوتف دریافت کرد که در آن گلایه از ندادن امتیاز نفت به شوروی در سال ۱۹۴۴ شده بود و مروری بر تاریخچه نفت ایران و دوباره گله مندی از دادن امتیاز نفت به امریکا و انگلیس، و خودمختاری آذربایجان و ارتش شوروی در ایران اشاره به سیاست ضد شوروی حکیمی کرد که روشن شد که چرا حزب توده و مصدق و نمایندگان اقلیتش مجلس چهاردهم را به آشوب کشیدند تا نخست‌وزیری که همراه با سیاست شوروی در ایران است روی کار بیاید.[۱۷۱]
روز بیرون رفتن ارتش‌های بیگانه از ایران بر پایه پیمان سه دولت ۱۱ اسفند ۱۳۲۴
۱۱ اسفند ۱۳۲۴ در این روز بر پایه پیمان سه دولت و اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران قرار بود که ایران از ارتش‌های بیگانه خالی شود احمد قوام و همراهان در مسکو به جای دریافت فرمان تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی ، خبر تخلیه نیمه کاره برخی از شهرهای ایران را در روزنامه ایزوستیا خواندند که فرمانده نیروهای شوروی به آگاهی رساند که شهر سمنان و شاهرود از سربازان شوروی تخلیه شده است. نیروهای پیاده و سواره نظام شوروی نیز آغاز به تخلیه شهر تبریز کردند. قوام نامه اعتراض به استالین نوشت.[۱۷۲] ژنرال بولینگ فرمانده نیروی انگلستان در خوزستان با همه افراد ارتش شهر اهواز را تخلیه نمودند.
۱۴ اسفند ۱۳۲۴ قوام با دریافت خبرهای کشتار و چپاول مسلحانه فرقه دموکرات در استان‌های شمال کشور نامه دیگری به استالین درباره این رویدادهای ناگوار نوشت و درخواست کرد که استالین دستور تخلیه ارتش شوروی از ایران را بدهد.[۱۷۳] نخستوزیر احمد قوام و هیات همراهان وی در میهمانی باشکوهی که در کاخ کرملین داده شده بود شرکت کردند. در این میهمانی استالین، مولوتف، کمیسرها و مارشال‌های بلندپایه شوروی نیز بودند. همچنین سادچیکف سفیر کبیر جدید شوروی به قوام شناسانده شد.
۱۵ اسفند ۱۳۲۴ نخستوزیر احمد قوام با رسیدن خبرهای دهشتناک دیگر از کشتار و چپاول مزدوران دموکرات نامه اعتراض‌آمیز دیگری به استالین درباره پشتیبانی ارتش شوروی از شورشیان و پخش تفنگ خودکار، بمب، نارنجک دستی و کامیون‌های پر از اسلحه به ایران از مرزهای شوروی، جلوگیری ارتش شوروی از قوای نظامی و امنیتی ایران برای برقراری امنیت و آرامش و درخواست چندباره برای تخلیه ایران از ارتش شوروی نوشت [۱۷۴] همچنین احمد قوام از آنجا که پاسخی به نامه ۱ اسفند ۱۳۲۴ درباره آسیب‌های جنگ و بدهی‌های شوروی دریافت نکرده بود نامه دیگری در این باره به مولوتف نوشت.[۱۷۵] دولت امریکا در نامهای از دولت شوروی خواست که بقیه نیروهای خود را هر چه زودتر از خاک ایران بیرون برد.
۱۶ اسفند ۱۳۲۴ احمد قوام و سادچیکف سفیر نوین شوروی در ایران درباره تخلیه ایران از ارتش شوروی و مسله آذربایجان ابلاغیه‌ای دربرگیرنده سه ماده به امضا رسید. [۱۷۶]احمد قوام و هیات همراه وی از مسکو رهسپار بادکوبه شدند و از آنجا به تهران بازگشتند. در این روز مجلس شورای ملی دوره چهاردهم به پایان رسید. وزارت دارایی اعلام کرد که بودجه کل کشور بر پایه درآمد ۷،۶۸۶،۷۲۳،۰۰۰ هزینه ۹،۳۳۶،۲۳۹،۰۰۰ بوده است. احمد قوام پس از ورود به کشور به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش ماموریت خود را در مسکو به آگاهی رسانید.
ورود ایوان سادچیکف سفیر کبیر شوروی به تهران
۲۹ اسفند ۱۳۲۴ سادچیکف سفیر کبیر نوین شوروی در ایران وارد تهران شد. در این روز علاء سفیرکبیر ایران در امریکا و نماینده ایران در سازمان ملل، در نامهای به شورای امنیت در نیویورک، به ادامه بودن ارتش شوروی در ایران و تخلیه نکردن کشور و مداخله‌های آن دولت در امور داخلی کشور ایران اعتراض کرد. هم‌جنین قوام به تلافی زمانی که سیدضیا به قدرت رسید و دوله و السطنه ها را به زندان افکند سیدضیاالدین طباطبائی را به جرم فعالیت علیه دولت بازداشت کرد.
۵ فروردین ۱۳۲۵ استالین در گفتگویی با رسانه‌ها اعلام کرد که دولت شوروی بر پایه پیمانی که با دولت ایران بسته است ارتش سرخ را از این کشور بیرون خواهد برد. رادیو تهران نیز اعلام کرد که نیروهای شوروی از ۲ مارس آغاز به بیرون رفتن از ایران کرده اند و اکنون کرج خالی از ارتش شوروی است و خروج از قزوین نیز آغاز شده است.
۶ فروردین ۱۳۲۵ در نشست شورای امنیت برای رسیدگی به شکایت ایران علیه دخالت‌های شوروی در امور داخلی ایران و پشتیبانی از فرقه دموکرات آذربایجان، آندره گرومیکو نماینده شوروی، برنز وزیر امور خارجه امریکا، الکساندر کادوکان نماینده انگلستان، همچنین نمایندگان هلند، مکریک، لهستان، مصر و استرالیا هر یک در این مورد سخنانی گفتند. روز پسین ۷ فروردین دوباره نشست شورای امینت برگزار شد و از آنجا که پیشنهاد آندره گرومیکو با خارج کردن شکایت ایران از دستور کار موافقت نشد، گرومیکو و دیگر اعضای هیات نمایندگی شوروی با اعتراض از نشست شورای امنیت بیرون رفتند. سپس حسین علاء نماینده ایران به نشست فراخوانده شد. علاء در سخنان خود گفت که :اگر رسیدگی به قضیه ایران در شورای امنیت به تعویق افتد صلح جهانی به خطر خواهد افتاد. دولت شوروی پیشنهادهایی به دولت ایران کرده است که با استقلال و حق حاکمیت این کشور کاملا مغایرت دارد، به همین جهت کلیه تقاضاهای شوروی از ایران که مخالف منشور آتلانتیک و پیمان ملل متفق و قانون اساسی ایران می‌باشد رد شده است." در همین روز نیروهای شوروی فیروزکوه و گرمسار را نیز تخلیه کردند. شورای امنیت نیز شکایت ایران از شوروی را دوباره مورد رسیدگی قرارداد.
۹ فروردین ۱۳۲۵ تاکستان قزوین از ارتش شوروی پاک شد و خروج ارتش سرخ از گرگان آغاز شد.
۱۰ فروردین ۱۳۲۵ هیات پارلمانی انگلستان برای بازدید از آذربایجان و استان‌هایی که هنوز نیروهای شوروی در آن بودند وارد تهران شد.
۱۲ فروردین ۱۳۲۵ سربازان شوروی ایستگاه راهآهن را تخلیه نموده و با ترن به زنجان رفتند.
۱۵ فروردین ۱۳۲۵ سادچیکف سفیرکبیر شوروی در ایران با قوام نخستوزیر دیدار کرد و درباره مسایل دو کشور با وی گفتگو کرد. قوام نخستوزیر به پیشگاه شاهنشاه شرفیاب شد و گزارش گفتگوهای خود را با سفیر شوروی به آگاهی شاهنشاه رسانید و محمدرضا شاه پهلوی اوامر لازم برای بدست آوردن حقوق ملت ایران را صادر کردند. در همین روز موافقت نامه نفت شمال ایران میان احمد قوام نخستوزیر و ایوان سادچیکف سفیر کبیر شوروی به امضا رسید.[۱۷۷] شورای امینت بار دیگر به شکایت ایران از شوروی رسیدگی کرد و پس از سخنرانی حسین علاء نماینده ایران در این زمینه و بنا بر پیشنهاد برنز وزیر امور خارجه امریکا، شورای امنیت موافقت کرد که تا روز ششم ماه برابر با شانزدهم اردیبهشت ماه که همه خاک ایران از ارتش شوروی پاک خواهد شد، رسیدگی به شکایت ایران فرافکنده (تعویق) شود.
۱۶ فروردین ۱۳۲۵ از سوی دولت اطلاعیه‌ای درباره مذاکرات ایران و شوروی به چاپ رسید. که دربرگیرنده سه ماده درباره پاک کردن خاک ایران از ارتش اشغالی شوروی، قرارداد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و آذربایجان بود.[۱۷۸]
۱۸ فروردین ۱۳۲۵ احمد قوام نخستوزیر در گفتگویی با خبرنگاران و رسانه‌ها درباره چگونگی بنیان شرکت نفت ایران و شوروی، مسله آذربایجان و شکایت ایران از شوروی در شورای امنیت، انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، برقراری امنیت در شهرهای پاک شده از نیروهای اشغالی شوروی آنان را آگاه ساخت. در همین روز سربازان شوروی شهرهای گرگان، کنبد کاوس و بابلسر را تخلیه کردند. هم چنین در کمیسیون جلوگیری از کشت تریاک تصمیم گرفته شد که وزارت دارایی از سال جاری از دادن پروانه کشت خشخاش خودداری ند و در هر کجای کشور که غیرقانونی کشت خشخاش شود از سوی ماموران دولت نابود شود.
۱۹ فروردین اسناد سیاسی و نامه‌نگاری‌ها درباره تخلیه کامل ایران از ارتش اشغالی شوروی و گفتگوها درباره بنیان شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و شرایط آن به چاپ رسید. در همین روز استان گیلان از نیروهای شوروی پاک شد. با خروج ارتش شوروی از شهرهای ایران، فرستادن نیروهای ارتش شاهنشاهی ایران و ژاندارمری با شتاب بیشتری آغاز شد.
۲۵ فروردین ۱۳۲۵ وزارت امور خارجه به حسین علاء سفیر کبیر ایران در امریکا و نماینده ایران در سازمان ملل دستور داد که به آگاهی شورای امنیت برساند که چون بر پایه قرارداد بسته شده میان ایران و شوروی ارتش سرخ از همه خاک ایران را تا ششم ماه مه (۲۶ اردیبهشت) بیرون خواهد رفت و همچنین سفیر کبیر شوروی سادچیکف در ایران نیز بار دیگر قول داده است که ارتش شوروی بی‌گمان تا ششم ماه مه در ایران نخواهند بود، از این رو دولت ایران شکایت خود را از شورای امنیت پس می‌گیرد.
۲ اردیبهشت ۱۳۲۵ شورای امنیت با اینکه دولت ایران درخواست پس گرفتن شکایت خود را از شوروی از شورا کرده بود، با اکثریت هشت رای موافق در برابر سه رای مخالف برآن شد که دادخواست ایران همچنان در دستور شورای امنیت بماند.
۱۵ اردیبهشت ۱۳۲۵ سربازان ارتش سرخ شهر تبریز را تخلیه کردند.
دنباله را در نوشتار روز نجات آذربایجان و بیرون کردن مزدوران استالین از ایران بخوانید
دیداری‌ها و شنیداری‌ها
- Mohammad Reza Shah Pahlavi 6 Bahman 1343 Section 1 Assassin Mansour WWII(1).ogv
سخنان شاهنشاه درباره اشغال ایران از سوی ارتش شوروی و بریتانیا
- Anglo-Soviet Invasion 1941 t6.ogv
ایران پل پیروزی متفقین
- Anglo-Soviet Invasion 1941 t2.ogv
اشغال پالایشگاه آبادان به وسیله ارتش بریتانیا
- Anglo-Soviet Invasion 1941 t1o.ogg
اشغال تهران به وسیله ارتش‌های بریتانیا و شوروی و کناره‌گیری رضا شاه بزرگ و پادشاهی ولیعهد محمدرضا پهلوی
- Tehran1941.ogv
تهران اشغال شده به وسیله ارتش بریتانیا و شوروی
حسین علاء شکایت ایران از شوروی را در شورای امنیت سازمان ملل می خواند
منبع
- ↑ حزب توده
- ↑ جبهه ملی
- ↑ روز رستاخیز ملی ۲۸ امرداد ۱۳۳۲
- ↑ انقلاب شاه و مردم
- ↑ فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴
- ↑ دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
- ↑ فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
- ↑ سروده ای ایران
- ↑ سرود ملی ایران
- ↑ اعلامیه وزارت کشور ۱۱ شهریور ماه ۱۳۱۸
- ↑ قانون تصویب پیمان دوستی بین دولت شاهنشاهی ایران و امپراطوری ژاپن - مصوب ۲۵ آذر ۱۳۱۸ مجلس شورای ملی
- ↑ قانون تصویب قرارداد بازرگانی و بحرپیمایی منعقده بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت اتحاد جماهیر شوروی - مصوب ۱۵ فروردین ۱۳۱۹ مجلس شورای ملی
- ↑ تصمیم مجلس شورای ملی دایر به ابراز رای اعتماد به کابینه آقای علی منصور نخستوزیر ۱۳۱۹ - مصوب ۹ تیر ۱۳۱۹ مجلس شورای ملی
- ↑ Pret-Bail
- ↑ منشور آتلانتیک
- ↑ وزارت امور خارجه ایران - آرشیو
- ↑ قانون اجازه مبادله پیمان اتحاد منعقده بین دولت شاهنشاهی ایران و دول اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۴ شهریور ۱۳۲۰ نشست فوق‌العاده
- ↑ تصميم قانونی دایر به ابراز رای اعتماد به كابينه آقای فروغی
- ↑ نامه وزارت امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر کبیر سفارت جماهیر شوروی و وزیر مختار انگلیس ۶ شهریور ۱۳۲۰
- ↑ نامه سفیر بریتانیا به دولت شاهنشاهی ایران هشتم شهریور ۱۳۲۰
- ↑ نامه سفیر شوروی به دولت شاهنشاهی ایران هشتم شهریور ۱۳۲۰
- ↑ نامه سفارت انگلیس به دولت شاهنشاهی ایران ۹ شهریور ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر جماهیر شوروی در پاسخ به نامه ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به وزیر مختار بریتانیا در پاسخ به نامه ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰
- ↑ نامه سفارت شوروی به وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران ۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ برابر با ۶ سپتامبر ۱۹۴۱
- ↑ نامه سفارت بریتانیا به وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران ۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ برابر با ۶ سپتامبر ۱۹۴۱
- ↑ نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به سفیر شوروی در ۱۷ شهریور ۱۳۲۰ در پاسخ به نامه ۱۵ شهریور ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزیر امور خارجه دولت شاهنشاهی ایران به وزیر مختار بریتانیا در ۱۷ شهریور ۱۳۲۰ در پاسخ به نامه ۱۵ شهریور ۱۳۲۰
- ↑ استعفای اعلیحضرت رضاشاه پهلوی و اعلام سلطنت والاحضرت ولایتعهد
- ↑ Bullard, Reader, Letters from Tehran, A British Ambassador in World War II Persia. I.B. Tauris & Co, London, 1991, page 81
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ نشست ۱۱۵
- ↑ قرائت و امضای قسم‌نامه از طرف اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه شاهنشاه پهلوی و فرمایشات دایر به مصالح کشور
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۶ شهریور ۱۳۲۰ نشست ۱۱۶
- ↑ بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران هنگام گشایش سیزدهمین دوره قانونگذاری
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت شوروی - ۱۰ آذر ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به وزیر مختار ایران در لندن - ۱۰ آذر ۱۳۲۰
- ↑ تصمیم قانونی دایر بر تصویب برنامه کابینه آقای محمدعلی فروغی نخستوزیر
- ↑ برنامه کابینه آقای فروغی نخستوزیر ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت خارجه ایران به سفارت شوروی - ۱۴ دی ۱۳۲۰
- ↑ نامه وزارت کشور به وزارت امور خارجه ایران - ۲۳ دی ۱۳۲۰
- ↑ تصميم قانونی دایر به تصویب برنامه كابينه آقای سهيلی نخست‌وزير ۱۳۲۰
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۱ فروردین ۱۳۲۱ نشست ۳۸
- ↑ قانون اجازه انتشار هفتصد میلیون ریال اسکناس اضافی برای معاملات خارجی و خرید اجناس انحصاری - مصوب ۱۱ فروردین ۱۳۲۱ مجلس شورای ملی
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۹ خرداد ۱۳۲۱ نشست ۶۲#- تقدیم قرارداد مالی منعقده بین دولت ایران و دولتین انگلستان و شوروی
- ↑ قانون اعطای اختیارات به دولت برای تامین خواربار
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۹ خرداد ۱۳۲۱ نشست ۶۲
- ↑ نامه وزارت امور خارجه به سفارت ایران در لندن ۱۵ تیر ۱۳۲۱
- ↑ نامه استاندار خراسان به نخست وزیر ۱۶ تیر ۱۳۲۱
- ↑ نامه بنگاه راهآهن ایران به نخست وزیر ۱۵ امرداد ۱۳۲۱
- ↑ تصمیم قانونی دایر به‌ابراز رای‌اعتماد به کابینه آقای احمد قوام نخستوزیر ۱۳۲۱
- ↑ نامه سفارت انگلیس به وزارت امور خارجه ایران و نامه سفارت شوروی به وزارت امور خارحه ایران ۵ شهریور ۱۳۲۱
- ↑ قانون اجازه انتشار سیصد میلیون ریال اسکناس اضافی
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۱ شهریور ۱۳۲۱ نشست ۸۶
- ↑ نامه سفارت انگلستان به وزارت امور خارجه ایران - ۲۰ مهر ۱۳۲۱
- ↑ نامه سفارت انگلیس به وزارت امور خارجه ایران - ۲۱ مهر ۱۳۲۱
- ↑ نامه وزارت راه به وزارت امور خارجه - ۲۸ مهر ۱۳۲۱
- ↑ قانون اجازه پانصد میلیون ریال وام به وزارت خواربار برای خرید گندم و سایر مواد غذایی
- ↑ قانون اجازه استخدام آقای شریدان تابع دول متحده امریکا برای مستشاری وزارت خواربار
- ↑ قانون اجازه تاسیس وزارت خواربار
- ↑ قانون اجازه استخدام چهار نفر اتباع کشورهای متحده امریکای شمالی همکاران رییس کل دارایی
- ↑ قانون اجازه استخدام دو نفر اتباع کشورهای متحده آمریکای شمالی همکاران رییس کل دارایی
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۸ دی ۱۳۲۱ نشست ۱۲۱
- ↑ قانون اجازه استخدام شش نفر از اتباع امریکا برای همکاری رییس کل دارایی
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۳ دی ۱۳۲۱ نشست ۱۲۳
- ↑ نامه وزیر کشور به نخست وزیر احمد قوام ۲۳ دی ۱۳۲۱
- ↑ قانون سه میلیون ریال اعتبار برای جلوگیری از امراض تیفوس و تیفویید شهرستانها
- ↑ پیمان بازرگانی بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت کشورهای متحده امریکا
- ↑ قانون اجازه مبادله پیمان بازرگانی بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت ایالات متحده امریکا
- ↑ قانون راجع به سه دوازدهم بودجه سال ۱۳۲۲ وزارت جنگ
- ↑ قرارداد مالی فیما بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت مملکت متحده بریتانیای کبیر و ایرلند شمالی
- ↑ قانون اجازه انعقاد قرارداد مالی بین دولتین ایران و انگلیس
- ↑ قانون اجازه پرداخت پانصد میلیون ریال وام به وزارت خواربار برای خرید مواد ارزاقی
- ↑ نامه وزیر امور خارجه به وزیر مختار ایران در لندن - ۱۰ امرداد ۱۳۲۲
- ↑ قانون اجازه استخدام آقای تیمرمان برای اداره شهربانی
- ↑ قانون اجازه خرید یک میلیون و پانصد هزار لوازم و تدارکات موردنیازمندی ارتش
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۶ شهریور ۱۳۲۲ نشست ۱۹۴
- ↑ بیانات آقای سهیلی نخست وزیر درباره اعلان جنگ دولت ایران به آلمان
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۰ مهر ۱۳۲۲ نشست ۲۰۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۸ مهر ۱۳۲۲ نشست ۲۰۸
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱ آبان ۱۳۲۲ نشست ۲۰۹
- ↑ نامه وزارت امور خارجه به سفارت ایران در مسکو - ۲۲ فروردین ۱۳۲۳
- ↑ نامه وزارت امور خارجه به سفارت ایران در لندن - ۲۴ فروردین ۱۳۲۳
- ↑ - بیانات آقای محمد ساعد نخستوزیر راجع به موضوع نفت درخواست شوروی برای بدست آوردن امتیاز نفت شمال و امریکایی‌های در جنوب شرقی ایران مجلس شورای ملی ۲۷ مهر ۱۳۲۳ نشست ۷۳
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۷ آذر ۱۳۲۳ نشست ۷۹#
- ↑ قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها
- ↑ تقدیم یک فقره طرح قانونی از طرف آقای مصدق راجع به نفت به قید در فوریت و تصویب دو فوریت و اصل طرح مجلس شورای ملی ۷ آذر ۱۳۲۳ نشست ۷۹
- ↑ Jamil Hasanli: At the Dawn of the Cold War, Oxford, 2006, Page 55
- ↑ تصمیم قانونی دایر به‌ابراز رای‌اعتماد به کابینه آقای مرتضی بیات نخستوزیر
- ↑ Buffer Zone
- ↑ روزنامه رعد ۲۹ آذر ۱۳۲۳
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۸ بهمن ۱۳۲۳ نشست ۹۸
- ↑ Jamil Hasanli: At the Dawn of the Cold War, Oxford, 2006, Page 57
- ↑ نامه وابسته نظامی انگلستان به وزارت جنگ ایران ۲۵ بهمن ۱۳۲۳
- ↑ فرمان اعلام حالت جنگ بین ایران و ژاپن از تاریخ نهم اسفند ۱۳۲۳
- ↑ اظهارات آقای نخست وزیر راجع باعلان جنگ به ژاپن و تقاضای رأی اعتماد مجلس شورای ملی ۱۰ اسفند ۱۳۲۳ نشست ۱۱۰
- ↑ تصمیم قانونی دایر به ابراز رای اعتماد به کابینه آقای بیات نخستوزیر (موضوع اعلام جنگ به ژاپن)
- ↑ قانون الغای اختیارات اقتصادی آقای دکتر میلیسپو رییس کل دارایی
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۶ فروردین ۱۳۲۴ نشست ۱۱۹ درگذشت روزولت رئیس جمهور آمریکا
- ↑ مذاکره در اطراف گرفتن رأی‌اعتماد برای نخست وزیر بیات مجلس شورای ملی ۲۸ فروردین ۱۳۲۴ نشست ۱۲۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت شوروی در ایران درباره تخلیه بی‌درنگ ارتش سرخ شوروی از ایران ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت بریتانیا در ایران درباره تخلیه بی‌درنگ ارتش بریتانیا از ایران ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه ایران به سفارت امریکا در ایران درباره تخلیه بی‌درنگ ارتش امریکا از ایران ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴
- ↑ از سقوط دولت آقای بیات تا تشکیل دولت آقای حکیمی
- ↑ بیانات آقای حکیمی نخست وزیر و معرفی هیئت دولت و تقدیم برنامه دولت مجلس شورای ملی ۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۵
- ↑ طرح برنامه دولت حکیمی و پروپاگاندای لیدر حزب توده مجلس شورای ملی ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۶
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۰ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله گفتگوها در برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۱ اردیبهشت ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۳ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۶ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۷ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۲ خرداد ۱۳۴۲ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۳ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۲۷ دنباله برنامه دولت
- ↑ نامه وزیر امور خارجه امریکا به وزیر امور خارجه ایران ۲۶ خرداد ۱۳۲۴
- ↑ حضور هیئت دولت در مجلس و خروج عده‌ای از نمایندگان مجلس شورای ملی ۲۹ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۳۰
- ↑ فرمان استالین دایر بر کاوش معدن‌های نفت در شمال ایران ۳۱ خرداد ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۳۱ خرداد ۱۳۲۴ نشست ۱۳۰
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۵ تیر ۱۳۲۴ نشست ۱۳۰
- ↑ دعوت اعلیحضرت همایونی محمدرضا شاه پهلوی از نمایندگان اقلیت و اکثریت ۹ تیر ۱۳۲۴
- ↑ فرمان استالین برای بنیان جنبش جدایی خواهی در آذربایجان، کردستان و گیلان ۱۵ تیر ۱۳۲۴
- ↑ دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
- ↑ معرفی دولت از طرف آقای صدر نخستوزیر و تقدیم و قرائت برنامه مجلس شورای ملی ۲۶ تیر ۱۳۲۴ نشست ۱۳۱
- ↑ گزارش هیات نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو ۹ امرداد ۱۳۲۴
- ↑ بیانات اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به مناسبت پایان جنگ جهانی
- ↑ نامه اعتراض دولت ایران به سفارت کبرای شوروی در تهران ۱۰ شهریور ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۰ شهریور ۱۳۲۴ نشست ۱۳۹
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۴ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۳
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۰ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۴۵
- ↑ دستورات استالین برای بنیان کردن فرقه دموکراتیک آذربایجان و شمال ایران با استفاده از رسانه‌های گروهی ۲۳ تیر ۱۳۲۴
- ↑ انتخاب رئیس مجلس شورای ملی ۱۴ مهر ۱۳۲۴
- ↑ نامه سفیر امریکا در تهران به وزارت امور خارجه ۱۶ مهر ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۲ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۵۰
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۴ مهر ۱۳۲۴ نشست ۱۵۱
- ↑ تصمیم قانونی دایر به‌ابراز رای‌اعتماد به کابینه آقای ابراهیم حکیمی نخستوزیر ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره دخالت ارتش اشغالی شوروی در امور داخلی ایران ۲۶ آبان ۱۳۲۴
- ↑ بیانات آقای دکتر شفق و آقای هدایت وزیر مشاور و آقای وزیر جنگ مجلس شورای ملی ۲۷ آبان ۱۳۲۴ نشست ۱۶۱
- ↑ اخبار کردستان مجلس شورای ملی ۲۴ آبان ۱۳۲۴ نشست ۱۶۰
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی درباره رویدادهای آذربایجان و متوقف کردن ارتش شاهنشاهی ایران ۱ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت امریکا دولت شوروی درباره آشوبگری‌های ارتش شوروی در شمال ایران ۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ پاسخ وزیر امور خارجه شوروی به نامه ۳ آذر ۱۳۲۴ دولت امریکا درباره تخلیه ایران از ارتش شوروی و رویدادهای شمال ایران
- ↑ نامه سفارت شوروی به وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران ۵ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت امریکا به دولت انگلستان و شوروی درباره تخلیه ایران از ارتش این دو کشور - ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵
- ↑ نامه دولت انگلستان به دولت شوروی درباره تخلیه ایران و شکستن پیمان سه دولت - ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵
- ↑ بیانات آقای رئیس در خصوص اوضاع آذربایجان مجلس شورای ملی ۸ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۵
- ↑ پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی
- ↑ James F. Byrnes
- ↑ تلگراف آقای نخستوزیر و وزیر امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به اتلی و استالین و برنس ۱۰ آذر ۱۳۲۴
- ↑ بیانات رئیس مجلس شورای ملی به مناسبت روز انعقاد انجمن سران سه دولت متفق در تهران ۱۱ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۶
- ↑ پاسخ وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به نامه ۵ آذر ۱۳۲۴ سفارت شوروی
- ↑ نامه سفارت شوروی در پاسخ به نامه وزارت خارجه کشور شاهنشاهی ایران ۱۱ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه وزارت امور خارجه کشور شاهنشاهی ایران به سفارت شوروی ۱۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ کنفرانس مطبوعاتی نخستوزیر حکیمی با روزنامه های انگلستان درباره ماندن ارتش اشغالی شوروی در ایران مجلس شورای ملی ۲۱ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۷۱
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۸ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۶۹
- ↑ بیانات حکیمی نخستوزیر راجع به اوضاع جاریه آذربایجان مجلس شورای ملی ۲۱ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۷۱
- ↑ نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای شوروی درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای انگلستان درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ نامه دولت شاهنشاهی ایران به سفارت کبرای امریکا درباره سفر احمد قوام و شرکت در کنفرانس وزیران خارجه در مسکو ۲۳ آذر ۱۳۲۴
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۲۸ آذر ۱۳۲۴ نشست ۱۷۳
- ↑ بیانات آقای حکیمی نخستوزیر درباره ارتش اشغالی شوروی در ایران و طرح آن در سازمان ملل متفق مجلس شورای ملی ۲۵ دی ۱۳۲۴ نشست ۱۸۱
- ↑ بیانات آقای احمد قوام نخستوزیر و معرفی هیئت دولت مجلس شورای ملی ۲۸ بهمن ۱۳۲۴ نشست ۱۸۶
- ↑ بیانات احمد قوام نخست وزیر درباره گزارش کامل سفر به مسکو و عملیات سیاسی دولت در پیوند با دولت اتحاد جماهیر شوروی مجلس شورای ملی ۲۹ مهر ۱۳۲۶ نشست ۲۵
- ↑ نامه احمد قوام نخستوزیر ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخستوزیر کشور شاهنشاهی ایران درباره آذربایجان و تخلیه ایران ۴ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخستوزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف درباره تخلیه ایران از ارتش اشغالی شوروی و رخدادهای آذربایجان ۴ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخستوزیر دولت شاهنشاهی ایران درباره شرکت نفت مختلط ایران و شوروی ۵ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخستوزیر دولت شاهنشاهی ایران به مولوتف وزیر امور خارجه شوروی درباره رخدادهای آذربایجان گیلان و مازندران ۵ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخستوزیر ایران درباره گیلان و آذربایجان ۶ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ پاسخ احمد قوام نخستوزیر ایران به نامه ۶ اسفند ۱۳۲۴ مولوتف وزیر امور خارجه شوروی در ۷ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه مولوتف وزیر امور خارجه شوروی به احمد قوام نخست وزیر ایران درباره آذربایجان، ارتش شوروی در ایران و امتیاز نفت ۹ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نحست‌وزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین دراعتراض به بیرون نرفتن نیروهای شوروی از پاره‌ای از ایران ۱۱ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخستوزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۴ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخستوزیر دولت شاهنشاهی ایران به استالین درباره رویدادهای گیلان ۱۵ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ نامه احمد قوام نخستوزیر ایران به وزارت تجارت خارجی شوروی درباره آسیب‌های جنگ، بدهی‌های شوروی به ایران و یازده تن طلای ایران ۱ اسفند ۱۳۲۴
- ↑ ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
- ↑ پیش‌نویس موافقتنامه در باب شرکت مختلط نفت ایران و شوروی میان احمد قوام نخستوزیر ایران و سادچیکف سفیر شوروی ۱۵ فروردین ۱۳۲۵
- ↑ ابلاغیه مشترک ایران و شوروی درباره آذربایجان و تخلیه ایران از ارتش شوروی ۱۳۲۵
جستارهای وابسته
- پیمان سه دولت
- کنفرانس تهران
- اعلامیه سه دولت امریکا بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران راجع به ایران
- وضعیت داخلی ایران پس از اشغال به وسیله ارتش شوروی و بریتانیا
- منشور اتلانتیک
- اعلامیه ملل متحد
- نجات آذربایجان
- تاریخ معاصر ایران با سدای اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی آریامهر درباره ترور حسنعلی منصور و اشغال ایران در جنگ جهانی دوم - بخش ۱